ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΤΟ ΧΡΗΜΑ 1.1 Έννοια Στις πρωτόγονες κοινωνίες, στις οποίες τα νοικοκυριά ήταν σχεδόν αυτάρκη ως προς την παραγωγή και την κατανάλωση, οι λίγες σχετικά ανταλλαγές που γινόταν µπορούσαν να πραγµατοποιηθούν µε αντιπραγµατισµό, δηλαδή µε άµεση ανταλλαγή ενός προϊόντος µε ένα άλλο. Η ποικιλία των προϊόντων που κατανάλωναν τα νοικοκυριά αυτά ήταν µικρή, ενώ ο αριθµός και οι ποσότητες των προϊόντων που ήταν αντικείµενα ανταλλαγών ήταν ακόµα µικρότερα. Έτσι, δεν ήταν δύσκολο να βρεθεί ένα άτοµο που να προσφέρει το αγαθό Α και να ζητάει το αγαθό Β, και ένα άλλο που να προσφέρει το αγαθό Β και να ζητάει το αγαθό Α. Αντιπραγµατισµός: Άµεση ανταλλαγή ενός προϊόντος µε ένα άλλο. Τα προβλήµατα που αντιµετωπίζουµε όταν προσπαθούµε να ανταλλάξουµε εµπόρευµα µε εµπόρευµα είναι: 1. Η δυσκολία στο να βρεθεί ο κατάλληλος ενδιαφερόµενος για το εµπόρευµα που ανταλλάσσεται. 2. Η πιθανή αδιαιρετότητα των εµπορευµάτων, που δεν διευκολύνει τη συναλλαγή. π.χ. τα βόδια 3. Το γεγονός ότι κάθε εµπόρευµα έχει τόσες ανταλλακτικές αξίες, όσο πιο πολλά είναι τα εµπορεύµατα µε τα οποία ανταλλάσσεται. 4. Η δυσκολία στη χρήση. Το βάρος και ο όγκος ορισµένων από αυτά έκανε δύσκολη τη µεταφορά τους. Ερευνητική εργασία Β τάξη Εσπερινού Λυκείου Κέρκυρας 2012-2013 1
Με την εξέλιξη όµως των κοινωνιών και τη διάδοση της εξειδίκευσης και τον καταµερισµός των έργων στην παραγωγή, καθώς και τη µεγάλη αύξηση του αριθµού των προϊόντων που παράγοντα και ανταλλάσσονταν, δεν µπορούσε πλέον ο αντιπραγµατισµός να εξυπηρετήσει τις ανταλλαγές, επειδή ήταν εξαιρετικά δύσκολο να επιτυγχάνεται σύµπτωση των επιθυµιών των ατόµων. Έτσι, η άµεση ανταλλαγή ενός αγαθού Α µε ένα άλλο αγαθό Β µετατράπηκε σε ανταλλαγή µε δύο ξεχωριστές πράξεις, µία πώλησης, µε την οποία το αγαθό Α ανταλλάσσονταν µε ένα τρίτο αγαθό κοινής αποδοχής, και µία αγορά, µε την οποία το τρίτο αυτό αγαθό ανταλλάσσονταν µε το αγαθό Β. Το κοινό αποδεκτό αγαθό ονοµάζεται χρήµα. Χρήµα: Μέσο που είναι κοινά αποδεκτό στις συναλλαγές. Το χρήµα έχει τόσο µεγάλη χρησιµότητα στις σύγχρονες οικονοµίες, ώστε θα µπορούσαµε να πούµε ότι χωρίς την χρήση του δεν θα ήταν δυνατόν να λειτουργήσουν αυτές. Εξυπηρετεί τις συναλλαγές και µετρά την ανταλλακτική αξία των εµπορευµάτων. Παρόλα αυτά, θα πρέπει να θυµόµαστε ότι το χρήµα δεν αποτελεί παραγωγικό συντελεστή, απλώς είναι ένα µέσο που διευκολύνει πάρα πολύ τις συναλλαγές. Λειτουργίες του χρήµατος Το χρήµα επιτελεί ορισµένες βασικές οικονοµικές λειτουργίες. 1. Είναι µέτρο της αξίας των εµπορευµάτων. 2. Είναι µέσο πληρωµών. 3. Είναι µέσο αποταµίευσης. 4. Είναι µέσο σύναψης και εξόφλησης δανείων. Ερευνητική εργασία Β τάξη Εσπερινού Λυκείου Κέρκυρας 2012-2013 2
Το χρήµα είναι µέτρο της αξίας των εµπορευµάτων ή ορθότερα, η ανταλλακτικής αξία των εµπορευµάτων εκφράζεται σε χρήµα. Αν δεν υπήρχε το χρήµα, κάθε εµπόρευµα θα είχε τόσες ανταλλακτικές αξίες όσα και τα υπόλοιπα εµπορεύµατα. ηλαδή πολλές χιλιάδες ανταλλακτικών αξιών. Η τιµή κάθε εµπορεύµατος, µας επιτρέπει να συγκρίνουµε τα εµπορεύµατα µεταξύ τους και να έχουµε µία σαφέστερη εικόνα της σχετικής σηµασία τους. Το χρήµα είναι µέσο πληρωµών, γιατί όλοι οι συναλλασσόµενοι δέχονται να αποκτήσουν το αντίτιµο του εµπορεύµατος που προσφέρουν σε χρήµα. Το χρήµα είναι µέσο αποταµίευσης της αξίας, γιατί η απόκτηση χρήµατος από την πώληση ενός εµπορεύµατος επιτρέπει την διαφοροποίηση του χρόνου πώλησης και του χρόνου αγοράς. Για παράδειγµα ένας κτηνοτρόφος µπορεί να πουλήσει ένα αρνί στο γεωργό, να εισπράξει χρήµα και να διαθέσει αυτό το χρήµα σταδιακά αγοράζοντας σιτάρι από διαφορετικούς γεωργούς. Το χρήµα είναι µέσο σύναψης και εξόφλησης δανείων. ηλαδή, όταν έχουµε ανάγκη πόρων, δανειζόµαστε χρηµατικά ποσά, εξοφλούµε δε αργότερα τα δάνεια µας πάλι σε χρήµα. Ιδιότητες του χρήµατος Το χρήµα για να επιτελέσει αυτές τις λειτουργίες πρέπει να έχει ορισµένες ιδιότητες. Πρώτον, Πρέπει να είναι αποδεκτό από όλους τους συναλλασσόµενους, δηλαδή από το σύνολο του πληθυσµού. Ερευνητική εργασία Β τάξη Εσπερινού Λυκείου Κέρκυρας 2012-2013 3
εύτερον, Η ανταλλακτική του αξία πρέπει ναι είναι τόση, ώστε να εξυπηρετεί τις περισσότερες συναλλαγές που γίνονται καθηµερινά. Η προσαρµογή της ανταλλακτικής αξίας του χρήµατος στην αξία των συναλλαγών που καλείται να εξυπηρετήσει το χρήµα, ερµηνεύει γιατί νοµίσµατα µικρής αξίας έχουν χαθεί από τις συναλλαγές, όπως παλαιότερα η δεκάρα, η πεντάρα, το εικοσαράκι και το πενηνταράκι, ενώ κυκλοφορούσαν νοµίσµατα µεγαλύτερης αξίας όπως το πεντοχίλιαρο και το δεκαχίλιαρο. Τρίτον, εν πρέπει να υπόκειται σε ταχεία φυσική φθορά ή σε αλλοίωση. Αν το χρήµα υπόκειται σε φθορά ή σε αλλοίωση δηµιουργούνται προβλήµατα αποδοχής του από το σύνολο των συναλλασσοµένων. Η κυκλοφορία χρήµατος που αλλοιώνεται µε την πάροδο του χρόνου (π.χ. ένα ζώο ή ένα φυτικό προϊόν το οποίο µεταβάλλεται και φθείρεται εύκολα) ή που µπορεί εύκολα να παραχαραχθεί εµποδίζει την ανάπτυξη των συναλλαγών, κλονίζοντας την εµπιστοσύνη του κόσµου στο χρήµα. Τέταρτον, Το χρήµα θα πρέπει να υποδιαιρείται σε µικρότερες µονάδες, ώστε να καλύπτει όλες τις πιθανές συναλλαγές. Τα πολλαπλάσια ή τα υποπολλαπλάσια της µονάδας του χρήµατος πρέπει ναι είναι τυποποιηµένα και η αξία τους εγγυηµένη. Ερευνητική εργασία Β τάξη Εσπερινού Λυκείου Κέρκυρας 2012-2013 4
1.2 ΜΟΡΦΕΣ ΧΡΗΜΑΤΟΣ Το χρήµα διακρίνεται σε περιεκτικό και παραστατικό. Περιεκτικό είναι το χρήµα που έχει ίση αξία µε την εµπορευµατική του αξία. Περιεκτικό χρήµα ήταν όλα τα προϊόντα που χρησιµοποιήθηκαν κατά καιρούς ως από τα οποία είχαν άλλες χρήσεις από αυτές του χρήµατος, bόπως για παράδειγµα ο χρυσός. Παραστατικό είναι το χρήµα, του οποίου η αξία που αναγράφεται αντιστοιχεί σε µεγαλύτερη αξία απ' αυτήν του υλικού κατασκευής του,όπως τα χαρτονοµίσµατα και τα µεταλλικά νοµίσµατα σήµερα. Με τις ανακαλύψεις των νέων χωρών και την εξάπλωση των εµπορικών σχέσεων δηµιουργήθηκε ένα νέο είδος χρήµατος, το οποίο ονοµάζεται ψευδοπαραστατικό χρήµα. Ψευδοπαραστατικό χρήµα ήταν τα χρεόγραφα που εξέδιδαν ιδιώτες τραπεζίτες για ορισµένη αξία µε την υποχρέωση να εξαργυρώνουν την αναγραφόµενη αξία του χρεογράφου σε χρυσό. Την ίδια τακτική και υποχρέωση αναλάµβανε και το κράτος, όταν άρχισε να εκδίδει κατ' αποκλειστικότητα το χρήµα. ηλαδή τα χαρτονοµίσµατα που κυκλοφορούσαν µπορούσαν να εξαργυρωθούν από την εκδοτική τράπεζα σε χρυσό, γεγονός που σήµαινε οτι η αξία των χαρτονοµισµάτων που κυκλοφορούσε, αντίστοιχα στα αποθέµατα χρυσού που είχε η τράπεζα στο θησαυροφυλάκιο της. Αυτό ορίζεται ώς κανόνας χρυσού. Η τράπεζα και το κράτος ήταν οι εγγυητές της πλήρους µετατρεψιµότητας των χαρτονοµισµάτων σε χρυσό. Ο κανόνας αυτός εγκαταλείφτηκε µετά το εύτερο Παγκόσµιο πόλεµο µε την καθιέρωση του δολαρίου των ΗΠΑ ως νόµισµα βάσης για το διεθνές νοµισµατικό σύστηµα. Ερευνητική εργασία Β τάξη Εσπερινού Λυκείου Κέρκυρας 2012-2013 5
ΣΥΓΧΡΟΝΑ ΕΙ Η ΧΡΗΜΑΤΟΣ α)μεταλλικό χρήµα β)χαρτονόµισµα γ)πιστωτικό χρήµα δ)πιστωτικές κάρτες ε)ηλεκτρονικό χρήµα ΜΕΤΑΛΛΙΚΟ ΧΡΗΜΑ Όπως είδαµε πιο πάνω, στην αρχή τα διάφορα είδη χρήµατος που κυκλοφορούσαν ανήκαν στην κατηγορία του περιεκτικού χρήµατος. Η πιο κοινή µορφή περιεκτικού χρήµατος, η οποία συναντάται και σήµερα, αλλά πλέον ως παραστατικό χρήµα, είναι το µεταλλικό χρήµα. Στην αρχαιότητα ήταν ιδιαίτερα διαδεδοµένο. Στην αρχαία Αίγυπτο χρησιµοποιούσαν νοµίσµατα από χαλκό, στην Σπάρτη από σίδερο, στη Ρώµη από ορείχαλκο. Παράλληλα ήταν σε χρήση νοµίσµατα από πολύτιµα µέταλλα από χρυσό και άργυρο. Τα πολύτιµα µέταλλα επικράτησαν διότι: -αποτελούσαν εµπόρευµα περιζήτητο και σπάνιο -αντιπροσωπεύουν µεγάλη αξία σε µικρό όγκο και βάρος. -δεν αλλοιώνονται, είναι οµοιογενή και διαιρετά. Ο άργυρος και ο χρυσός χρησιµοποιήθηκαν αρχικά σε ράβδους και στην συνέχεια σε νοµίσµατα µε την σφραγίδα της πόλης του άρχοντα που τα κυκλοφορούσε. Ερευνητική εργασία Β τάξη Εσπερινού Λυκείου Κέρκυρας 2012-2013 6
Παράλληλα κυκλοφορούσαν νοµίσµατα από κατώτερα µέταλλα για τις συναλλαγές µικρής αξίας. Η αξία του κράµατος που περιέχουν τα σηµερινά µεταλλικά νοµίσµατα είναι πολύ µικρότερη της αξίας που αντιπροσωπεύουν. Ο αριθµός των µεταλλικών νοµισµάτων που κυκλοφορεί είναι µικρός, καθώς εξυπηρετεί µικρό εύρος των συναλλαγών µας. ΧΑΡΤΟΝΟΜΙΣΜΑ Τα χαρτονοµίσµατα ή τα τραπεζογραµµάτια αποτελούν παράδειγµα πλήρως παραστατικού χρήµατος. Όταν πρωτοκυκλοφόρησαν ήταν µετατρέψιµα σε πολύτιµα µέταλλα, ενώ σήµερα δεν υπάρχει µετατρεψιµότητα. Καταρχάς δικαίωµα έκδοσης τραπεζογραµµατίων είχαν πολλές τράπεζες και η αποδοχή των τραπεζογραµµατίων απο τους συναλλασσοµένους ήταν προαιρετική και εξαρτώµενη από την εµπιστοσύνη που είχε το κοινό στην τράπεζα. Το κράτος παραχώρησε το δικαίωµα έκδοσης σε µία µόνο τράπεζα (εκδοτική τράπεζα) και έκανε υποχρεωτική την κυκλοφορία.η αναγκαστική κυκλοφορία του χαρτονοµίσµατος συνιστάται στη υποχρέωση των συναλλασσοµένων να αποδέχονται το χαρτονόµισµα στίς συναλλαγές τους. Στην εποχή µας,το χρήµα το εκδίδει δε κάθε χώρα η ''Κεντρική Τράπεζα''. ΤΟ ΠΙΣΤΩΤΙΚΟ ΧΡΗΜΑ Το πιστωτικό χρήµα µπορεί να πάρει δύο διαφορετικές µορφές: Την µορφή της επιταγής και της συναλλαγµατικής. Επιταγή είναι η µορφή χρήµατος που αποτελεί εντολή στην τράπεζα να εξαργυρώσει το αναφερόµενο ποσό στον κοµιστή (δικαιούχο) της επιταγής. ο ποσό πρέπει να είναι ήδη κατατεθειµένο στο λογαριασµό του εκδότη της επιταγής στήν τράπεζα, Ερευνητική εργασία Β τάξη Εσπερινού Λυκείου Κέρκυρας 2012-2013 7
διαφορετικά η επιταγή είναι ακάλυπτη και ο εκδότης µπορεί να αντιµετωπίσει οικονοµικές και ποινικές κυρώσεις. Σε κάθε επιταγή αναγράφεται: Το χρηµατικό ποσόν, το όνοµα του δικαιούχου-αποδέκτη της επιταγής- ο τόπος και η ηµεροµηνία έκδοσής της και η υπογραφή του εκδότη. Συναλλαγµατική είναι µια ιδιωτική ρύθµιση πληρωµής µεταξύ δύο συναλλασσόµενων.η συναλλαγµατική αποτελεί υπόσχεση πληρωµής στο µέλλον. Ο οφειλέτης (αγοραστής) υπόσχεται ότι θα πληρώσει στο δικαιούχου (πωλητή) το ποσόν που αναγράφεται στη συναλλαγµατική στην ηµεροµηνία που επίσης αναγράφεται στη συναλλαγµατική. Σε κάθε συναλλαγµατική αναγράφεται: Το χρηµατικό ποσόν, το όνοµα του δικαιούχου, το όνοµα και την υπογραφή του οφειλέτη(αποδέκτη),την ηµεροµηνία πληρωµής, τον τόπο και την υπογραφή του εκδότη. Ο οφειλέτης συναλλαγµατικών επιβαρύνεται µε την πληρωµή ενός επιπλέον ποσού, πέρα από την αξία του εµπορεύµατος που αγοράζει, εξαιτίας της πληρωµής σε µεταγενέστερο χρόνο. Το ποσόν αυτό είναι ο τόκος. Οι επιταγές και οι συναλλαγµατικές αποτελούν προαιρετικά µέσα συναλλαγών. ΠΙΣΤΩΤΙΚΕΣ ΚΑΡΤΕΣ Τις εκδίδουν ο εµπορικές τράπεζες, οι χρηµατοπιστωτικοί οργανισµοί και αποτελούν το λεγόµενο ''πλαστικό χρήµα''. Η χρήση τους διευρύνεται συνεχώς στις σύγχρονες κοινωνίες. Οι πιστωτικές κάρτες χρησιµοποιούνται από τους καταναλωτές για αγορές εµπορευµάτων απο καταστήµατα που έχουν συµβληθεί µε τις τράπεζες. Η αγορά µε πιστωτική κάρτα επιτρέπει στον κάτοχό της να µην πληρώσει αµέσως σε µετρητά, αλλά να πληρώσει το ποσό αργότερα(µέσα σε ένα µήνα από την αγορά)στην τράπεζα Ερευνητική εργασία Β τάξη Εσπερινού Λυκείου Κέρκυρας 2012-2013 8
του, ενώ ο πωλητής εξοφλείται από την τράπεζα. Επίσης ο κάτοχος πιστωτικής κάρτας µπορεί να πληρώσει µέρος τον οφειλών του, αλλά επιβαρύνεται µε τόκο για το υπόλοιπο της οφειλής του. Σήµερα οι πιστωτικές κάρτες είναι πολύ διαδεδοµένες γιατί διευκολύνουν τις συναλλαγές, ενώ αποτρέπουν κινδύνους κλοπής των µετρητών του αγοραστή ή του πελάτη. ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟ ΧΡΗΜΑ Η ανάπτυξη της τεχνολογίας τα τελευταία χρόνια έχει παίξει καθοριστικό ρόλο και έχει επηρεάσει σχεδόν κάθε πτυχή της ζωής µας. Στον τρόπο που εργαζόµαστε, που επικοινωνούµε ή ακόµη και που διασκεδάζουµε. Η χρήση λοιπόν, των νέων τεχνολογιών δεν θα µπορούσε παρά να αποδειχτεί χρήσιµη και στο τραπεζικό σύστηµα. Τα ATM s,οι πιστωτικές κάρτες και το e- banking ήταν τα πρώτα δείγµατα της τεχνολογικής επέµβασης στον τοµέα των πληρωµών. Ο τρόπος µε τον οποίο θα κάνουµε τις συναλλαγές µας σε µια δεκαετία δεν µπορεί να προβλεφθεί µε ασφάλεια γιατί η τεχνολογία αναπτύσσεται συνεχώς. Σίγουρα όµως θα είναι πολύ διαφορετικός. Ας εξετάσουµε όµως τις ηλεκτρονικές συναλλαγές µε τα σηµερινά δεδοµένα και να δούµε τα είδη τους και την χρήση τους. ΟΡΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟΥ ΧΡΗΜΑΤΟΣ Με τον όρο ηλεκτρονικό χρήµα περιγράφουµε κάθε µορφή µεταφοράς κεφαλαίου µεταξύ δύο ή περισσότερων µερών που γίνεται µε ψηφιακό τρόπο και χωρίς την µεσολάβηση υλικού µέσου. Χαρακτηριστικά: 1. Ευρεία αποδοχή 2. Ικανοποιητικό επίπεδο ασφαλείας 3. Ανωνυµία 4. Μεταφερσιµότητα (από µια µορφή σε µια άλλη π.χ. από ηλεκτρονικές µονάδες σε µετρητά) Ερευνητική εργασία Β τάξη Εσπερινού Λυκείου Κέρκυρας 2012-2013 9
5. Απεριόριστη διάρκεια (να µην έχει ηµεροµηνία λήξεως µετά το πέρας της οποίας θα πάψει να έχει αξία) 6. Αµφίδροµη κινητικότητα (κάθε κάτοχος να µπορεί να αποκτήσει και να δώσει χρήµα µε την ίδια ευκολία. ηλαδή να µην υπάρχει µια κυκλική ροή του τύπου: Τράπεζα-Ιδιώτης (αγοραστής)-επιχείρηση (πωλητής)-τράπεζα αλλά η δυνατότητα συναλλαγών και κάθε είδους πληρωµών µεταξύ όλων των οικονοµικών µονάδων π.χ. µεταφορές χρηµάτων από ιδιώτη σε ιδιώτη, από επιχείρηση σε επιχείρηση, από επιχείρηση σε ιδιώτη κτλ.) 7. ιαιρετότητα (να µπορεί να διαιρεθεί σε όσα τµήµατα ίσης συνολικής αξίας θέλει ο κάτοχος) 8. Ευχρηστία 9. Σταθερή αξία (προστασία από πληθωρισµό, υποτίµηση κτλ.) ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗ ΤΡΑΠΕΖΙΚΗ Η χρήση νέων τεχνολογικών εφαρµογών συµβαδίζει µε την δηµιουργία νέων χρηµατοοικονοµικών προϊόντων και υπηρεσιών και εναλλακτικών δικτύων διανοµής τους και συµβάλλει στην ανάπτυξη της ηλεκτρονικής τραπεζικής. Με τον όρο ηλεκτρονική τραπεζική εννοούµε συναλλαγές που πραγµατοποιούνται µέσω των τηλεπικοινωνιακών και ηλεκτρονικών δικτύων µε χρήση της σύγχρονης τεχνολογίας: Μεταξύ αυτών των συναλλαγών συγκαταλέγονται. Συναλλαγές µέσω τηλεφώνου(telephone banking) Πρόκειται για την αρχική µορφή του Home banking(δηλαδή της χρήσεως τραπεζικών υπηρεσιών από το σπίτι).μέσω του τηλεφώνου παρέχονται βασικές υπηρεσίες όπως: α. ενηµέρωση για τα υπόλοιπα και τις κινήσεις των λογαριασµών β. µεταφορά ποσών µεταξύ των λογαριασµών διαβίβαση εντολών για χρηµατιστηριακές συναλλαγές Συναλλαγές µέσω υπολογιστή(pc banking) Είναι εξελιγµένη µορφή home banking όπου ο Η/Υ του πελάτη συνδέεται µε τα ηλεκτρονικά συστήµατα των τραπεζών και δίνει τη δυνατότητα στο χρήστη για πραγµατοποίηση τραπεζικών συναλλαγών. Συναλλαγές µέσω διαδικτύου(internet banking) Εντάσσεται και αυτό στο home banking.με την ανάπτυξη του ιαδικτύου, γίνονται µε πιο αποτελεσµατικό τρόπο οι πληρωµές λογαριασµών, οι µεταφορές κεφαλαίων, η ενηµέρωση για επιταγές, οι αιτήσεις δανείων κ.λ.π. Όλες αυτές οι εργασίες είναι δυνατό να πραγµατοποιηθούν µε τη χρήση Η/Υ, κινητού τηλεφώνου και αµφίδροµης τηλεοράσεως. Συναλλαγές µέσω κινητής επικοινωνίας(wap banking) Ερευνητική εργασία Β τάξη Εσπερινού Λυκείου Κέρκυρας 2012-2013 10
Η εισαγωγή της τεχνολογίας WAP επιτρέπει την εκτέλεση βασικών τραπεζικών συναλλαγών από το κινητό τηλέφωνο. Στο εγγύς µέλλον αυτή η τεχνολογία θα επιτρέπει την διενέργεια ενός πολύ ευρύτερου πακέτου τραπεζικών εργασιών. Συναλλαγές µέσω ηλεκτρονικών περιπτέρων και µικρών ευέλικτων ηλεκτρονικών καταστηµάτων. Ο τρόπος αυτός έχει διαδοθεί ραγδαία. Ο πελάτης χρησιµοποιεί ηλεκτρονικές συσκευές που βρίσκονται µέσα σε ειδικώς σχεδιασµένα καταστήµατα για την εκτέλεση τραπεζικών συναλλαγών. ΟΦΕΛΗ ΤΗΣ ΗΛ. ΤΡΑΠΕΖΙΚΗΣ Τα οφέλη για τους καταναλωτές από τη διάδοση της ηλεκτρονικής τραπεζικής είναι : Α) άνεση και ευκολία στις συναλλαγές Β)δυνατότητα αποτελεσµατικής πληροφορήσεως καθώς, µε την βοήθεια διαµεσολαβητών και µε τις πληροφορίες που παρέχονται on-line ο πελάτης µπορεί να συγκρίνει τα τραπεζικά προϊόντα και την τιµολόγηση τους από διάφορες τράπεζες. Γ)δυνατότητα εξατοµίκευσης της προσφοράς τραπεζικών, και ίσως άλλων προϊόντων στους πελάτες, ώστε να συνάδει µε τις ανάγκες και την συµπεριφορά του καταναλωτή. 1.3 ΤΡΑΠΕΖΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ. Η κεντρική τράπεζα και οι εµπορικές τράπεζες. Οι τράπεζες είναι επιχειρήσεις που ασχολούνται µε το εµπόριο του χρήµατος. έχονται, δηλαδή, καταθέσεις από φυσικά πρόσωπα και επιχειρήσεις ή οργανισµούς και δίνουν δάνεια σε καταναλωτές, επιχειρήσεις ή στο κράτος. Η δραστηριότητά τους αυτή έχει κίνητρο το κέρδος (εµπορικές τράπεζες) που προκύπτει από τη διαφορά ανάµεσα στον τόκο που καταβάλουν στους καταθέτες για να τοποθετήσουν τα χρήµατά τους στην τράπεζα και στον τόκο που εισπράττουν από τους δανειζόµενους από την τράπεζα.η σηµασία των τραπεζών έγκειται στη συγκέντρωση του χρήµατος των αποταµιευτών και στην διάθεσή του µε την µορφή δανείων στις επιχειρήσεις και στους καταναλωτές. Ο όρος «τράπεζα» προέρχεται από το «τραπέζι» («τράπεζα» στα Ερευνητική εργασία Β τάξη Εσπερινού Λυκείου Κέρκυρας 2012-2013 11
αρχαία ελληνικά) ή τον «πάγκο» (εξ ού και οι λατινογενείς όροι banca, banque, bank) που χρησιµοποιούσαν οι αρχαίοι «τραπεζίτες» για να προσφέρουν τις διαµεσολαβητικές υπηρεσίες τους στους πελάτες τους. Τέτοιες απλές τράπεζες υπήρχαν ήδη στην αρχαία Αθήνα, προσφέροντας κυρίως υπηρεσίες ανταλλαγής διαφόρων νοµισµάτων αλλά και πιστώσεις για τη χρηµατοδότηση του τότε «διεθνούς εµπορίου». Μετά την πτώση της ρωµαϊκής αυτοκρατορίας είναι οι πείρα των τραπεζικών χάθηκε µαζί µε τους τραπεζίτες. Οι επόµενες µορφές τραπεζικών συναλλαγών εµφανίζονται στο Μεσαίωνα όπου οι αργυραµοιβοί χρυσοχόοι και οι έµποροι δέχονταν καταθέσεις για τις οποίες εξέδιδαν πιστοποιητικά βεβαιώσεις. Το 18ο αιώνα στην Αγγλία οι αποδείξεις κατάθεσης για σταθερά ποσά αποτέλεσαν τα πρώτα τραπεζογραµµάτια. Έτσι σιγά - σιγά µε την ανταλλαγή των τραπεζογραµµατίων, οι τράπεζες άρχισαν να αποκτούν τον ρόλο που κατέχουν σήµερα στην σύγχρονη οικονοµία. Ειδικότερα στην περίοδο της Αναγέννησης εµφανίστηκαν οι πρώτες οργανωµένες τράπεζες(στην Ιταλία και στη Φλάνδρα), καλύπτοντας ένα ευρύτερο φάσµα εργασιών, προετοιµάζοντας τη σύγχρονη έννοια της τράπεζας ως πιστωτικό ίδρυµα που απευθύνεται (και εξυπηρετεί) καταθέτες και επιχειρήσεις. Στην αρχή κάθε τράπεζα µπορούσε να εκδίδει η ίδια τα τραπεζογραµµάτιά της. Στην Ελλάδα το 19ο αιώνα κυκλοφορούσαν τραπεζογραµµάτια της Εθνικής τράπεζας που είχε το εκδοτικό προνόµιο για την ''Παλαιά Ελλάδα'', και της Ιονικής, που είχε το προνόµιο για την έκδοση τραπεζογραµµατίων στα Ιόνια Νησιά. Και οι δύο αυτές τράπεζες ήταν ιδιωτικές. Εκτός από την έκδοση τραπεζογραµµατίων έκαναν και τις λοιπές τραπεζικές εργασίες. Στον 20ο αιώνα κάθε κράτος έχει παραχωρήσει το δικαίωµα έκδοσης τραπεζογραµµατίων µόνο σε µία τράπεζα (εκδοτική ή Κεντρική Τράπεζα), η οποία συνήθως είναι κρατική ή υπό κρατικό έλεγχο. Ερευνητική εργασία Β τάξη Εσπερινού Λυκείου Κέρκυρας 2012-2013 12
Η Κεντρική Τράπεζα δε δέχεται καταθέσεις ούτε δίνει δάνεια σε ιδιώτες. Ασχολείται µε τον έλεγχο του τραπεζικού συστήµατος, δέχεται καταθέσεις και χορηγεί πιστώσεις σε εµπορικές τράπεζες και στο δηµόσιο. Η δηµιουργία της νοµισµατικής ένωσης και του ενιαίου νοµίσµατος οδήγησε στην ίδρυση της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας, η οποία ασκεί την ευρωπαϊκή νοµισµατική πολιτική, όπως διαµορφώνεται από το Ευρωπαϊκό Σύστηµα Κεντρικών τραπεζών. Ο ρόλος της Κεντρικής Τράπεζας περιορίζεται: -Στην διατήρηση καταθέσεων των εµπορικών τραπεζών (υποχρεωτικά ταµειακά διαθέσιµα). -Στον έλεγχο του διατραπεζικού δανεισµού (δάνεια µεταξύ τραπεζών). -Στη ρύθµιση του βασικού επιτοκίου και των κανόνων χορήγησης των δανείων από τις εµπορικές προς τους ιδιώτες. -Στη ρύθµιση της τιµής του συναλλάγµατος (ισοτιµία νοµίσµατος µε νοµίσµατα άλλων χωρών). -Αποτελεί τον τραπεζίτη του δηµοσίου. Ο κύριος ρόλος της Κεντρικής Τράπεζας είναι, πέρα από τη ρύθµιση του νοµισµατικού και πιστωτικού συστήµατος ότι αναλαµβάνει την τελική συγκέντρωση των δηµοσίων εσόδων και την εκτέλεση των δηµοσίων δαπανών. Είδη καταθέσεων και δανείων. Οι εµπορικές τράπεζες δέχονται καταθέσεις από ιδιώτες, ιδιωτικές επιχειρήσεις, δηµόσιους οργανισµούς κ.τ.λ. Τρεις είναι οι βασικές κατηγορίες καταθέσεων: -Οι καταθέσεις όψεως, που διακινούνται συχνά µε ατοµικές επιταγές. -Οι καταθέσεις ταµιευτηρίου, που είναι η συνηθέστερη µορφή λογαριασµού και επιτρέπει την κατάθεση χρηµάτων ή την ανάληψη, όποτε ο ενδιαφερόµενος το επιθυµεί. Ερευνητική εργασία Β τάξη Εσπερινού Λυκείου Κέρκυρας 2012-2013 13
-Οι καταθέσεις προθεσµίας, που είναι µια µορφή κατάθεσης µε χρονικό περιορισµό. ηλαδή, ο καταθέτης µπορεί να αποσύρει τα χρήµατα που έχει καταθέσει ύστερα από ορισµένο χρονικό διάστηµα. Αν τα αποσύρει νωρίτερα, χάνει ένα τµήµα του τόκου.οι εµπορικές τράπεζες για να σωρεύουν καταθέσεις πληρώνουν στους καταθέτες µια αµοιβή, τον τόκο. Το επιτόκιο είναι το ποσό του τόκου, για κάθε 100 Ευρώ που κατατίθενται για ένα ηµερολογιακό έτος. Λόγου χάρη, επιτόκιο 10% σηµαίνει ότι µετά από ένα χρόνο ο καταθέτης θα πάρει από την τράπεζα εκτός του αρχικού ποσού και 10 επιπλέον για κάθε εκατό που έχει καταθέσει. Οι καταθέτες ενδιαφέρονται να καταθέσουν τα χρήµατά τους στις τράπεζες που δίνουν υψηλότερο επιτόκιο και γι αυτό συχνά οι τράπεζες ανακοινώνουν µε διαφηµίσεις τα επιτόκια καταθέσεων. Τα επιτόκια διαφέρουν ανάλογα µε το είδος των καταθέσεων. Τα υψηλότερα επιτόκια έχουν οι καταθέσεις προθεσµίας, ενώ τα χαµηλότερα οι καταθέσεις όψεως. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι µε τις καταθέσεις όψεως γίνονται πολύ συχνά συναλλαγές, που σηµαίνει κόστος για την τράπεζα (απασχόληση υπαλλήλων, µηχανηµάτων, κόστος επικοινωνίας κ.τ.λ.). Οι τράπεζες χορηγούν δάνεια είτε προς τους ιδιώτες είτε προς το κράτος. Τα δάνεια των τραπεζών προς τους ιδιώτες διακρίνονται σε δάνεια προς τις επιχειρήσεις και σε δάνεια προς τους καταναλωτές. α)τα δάνεια προς τις επιχειρήσεις σκοπεύουν στην ενίσχυση της παραγωγικής δυναµικότητας των επιχειρήσεων και στη διευκόλυνση της επιχειρηµατικής δράσης τους µε τη διάθεση στις επιχειρήσεις χρηµατικών πόρων που δεν ανήκουν στην επιχείρηση. Τα δάνεια αυτά προορίζονται είτε για επενδυτικούς στόχους (αγορά οικοπέδων, κτιρίων, µηχανηµάτων κ.τ.λ.) είτε για την κάλυψη βραχυχρόνιων υποχρεώσεων των επιχειρήσεων. Ερευνητική εργασία Β τάξη Εσπερινού Λυκείου Κέρκυρας 2012-2013 14
Ορισµένες εµπορικές τράπεζες εξειδικεύονται σε µεγάλο βαθµό στη χορήγηση δανείων προς επιχειρήσεις που ανήκουν σε συγκεκριµένους κλάδους παραγωγής. Η Αγροτική Τράπεζα Ελλάδας εξειδικεύεται στη χορήγηση δανείων προς τη γεωργία, την κτηνοτροφία, την αλιεία και τη µεταποιητική βιοµηχανία τροφίµων. Η Τράπεζα Βιοµηχανικής Ανάπτυξης (ΕΤΒΑ) χορηγεί δάνεια προς τις επιχειρήσεις του δευτερογενούς τοµέα µε σκοπό την αύξηση των επενδύσεων στον τοµέα αυτόν. β)τα δάνεια που χορηγούν οι Τράπεζες στους καταναλωτές διακρίνονται σε δύο βασικές κατηγορίες: Στα στεγαστικά δάνεια, τα οποία χρησιµοποιούνται, για την αγορά οικοπέδου, σπιτιού ή για το κτίσιµο νέας κατοικίας, και στα καταναλωτικά δάνεια, τα οποία χρησιµοποιούνται για την αγορά επίπλων, συσκευών ή άλλων καταναλωτικών ειδών. Ένα είδος καταναλωτικού δανείου είναι και το δάνειο για την αγορά αυτοκινήτου. Τα δάνεια προς τις επιχειρήσεις και τους ιδιώτες καταναλωτές επιβαρύνονται µε επιτόκιο που διαφέρει ανάλογα µε το δάνειο. Τα καταναλωτικά δάνεια και τα δάνεια για την αντιµετώπιση των βραχυχρόνιων υποχρεώσεων των επιχειρήσεων έχουν συνήθως µικρή διάρκεια (ένα ή δύο χρόνια) και υψηλό επιτόκιο. Τα δάνεια για επενδύσεις των επιχειρήσεων και τα στεγαστικά δάνεια είναι µεγαλύτερης διάρκειας (πέντε έως δεκαπέντε χρόνια) και επιβαρύνονται µε µικρότερο επιτόκιο. γ)οι Τράπεζες δανείζουν επίσης το κράτος, για να καλύψει τη διαφορά που παρουσιάζεται µεταξύ δηµοσίων εσόδων και δηµοσίων δαπανών. Τα δάνεια προς το κράτος συνήθως γίνονται µε την αγορά οµολόγων, δηλαδή τίτλων χρεογράφων που εκδίδει το κράτος για ένα αναγραφόµενο ονοµαστικό ποσό.(π.χ., 10.000 ευρώ). Κάθε οµόλογο έχει και την ηµεροµηνία εξόφλησης του, δηλαδή την ηµεροµηνία κατά την οποία ο κάτοχος του οµολόγου πρέπει να το εξαργυρώσει στην ονοµαστική του τιµή (δηλαδή στα 10.000 ευρώ) Ερευνητική εργασία Β τάξη Εσπερινού Λυκείου Κέρκυρας 2012-2013 15
εισπράττοντας το ποσό αυτό από την Κεντρική Τράπεζα. Το οµόλογο έχει αγοραστεί αρχικά από την Κεντρική Τράπεζα σε χαµηλότερη τιµή (έστω στα 9.000 ευρώ) έτσι ώστε µε την τελική εξόφληση να πληρώνονται στον κάτοχο οι τόκοι (1.000 ευρώ µε επιτόκιο 11,1% για εξόφληση σε ένα χρόνο στο παράδειγµά µας). ΑΝΕΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΠΟΤΑΜΙΕΥΣΗ: ΕΠΙΤΟΚΙΟ ΚΑΙ ΤΟΚΟΣ Το χρηµατικό ποσό που αποκτά κάποιος από εργασία, συναλλαγή, εκµετάλλευση κ.τ.λ. αποτελεί το ατοµικό εισόδηµα του καθενός µας. Το εισόδηµα αυτό το χρησιµοποιούµε για άµεσες αγορές, πληρωµή λογαριασµών ή προσπαθούµε να αποταµιεύσουµε µέρος του για µελλοντική χρήση. Για µια οικογένεια, π.χ. ισχύει η σχέση: Ετήσια Οικογενειακή Αποταµίευση = Ετήσιο Συνολικό Οικογενειακό Εισόδηµα - Ετήσιες Οικογενειακές απάνες Συνήθως οι άνθρωποι αποταµιεύουν µέρος των χρηµάτων στο σπίτι για να πληρώσουν αναµενόµενες υποχρεώσεις ή καταθέτουν τις αποταµιεύσεις τους στις τράπεζες ή σε άλλα πιστωτικά ιδρύµατα. Οι τραπεζικές καταθέσεις έχουν δύο βασικά πλεονεκτήµατα: Πρώτον, την εξασφάλιση των χρηµάτων από µια πιθανή απώλεια και εύτερον, τον τόκο. Το µέγεθος του τόκου εξαρτάται από το χρηµατικό ποσό της κατάθεσης, το χρόνο που µένει το χρηµατικό αυτό ποσόν στην τράπεζα και το επιτόκιο, που είναι η ετήσια απόδοση κατάθεσης αξίας 100 Ευρώ. Οι καταθέσεις είναι διαθέσιµες είτε κατά την ώρα λειτουργίας της τράπεζας, είτε µε τις ειδικές κάρτες αναλήψεων-καταθέσεων από τα A.T.M. που διαθέτουν οι τράπεζες όλο το εικοσιτετράωρο. Επίσης ο καταθέτης έχει πρόσβαση στο λογαριασµό του µε έκδοση επιταγών ή µε τη χρήση πιστωτικών καρτών που χρεώνουν τις συναλλαγές στο λογαριασµό καταθέσεων ή µέσω Internet. Ερευνητική εργασία Β τάξη Εσπερινού Λυκείου Κέρκυρας 2012-2013 16
Οι τράπεζες χρησιµοποιούν τα χρήµατα των καταθέσεων για να χορηγήσουν δάνεια, δηλαδή χρηµατικό ποσό το οποίο παραχωρείται στον δανειολήπτη µε την υποχρέωση να το επιστρέψει µέσα σε ορισµένο χρονικό διάστηµα, πληρώνοντας τον αντίστοιχο τόκο που είναι και η αµοιβή του δανειοδότη. Ο τόκος αποτελεί, µε αυτή την έννοια, το κόστος δανεισµού, δηλαδή την επιβάρυνση που έχει ο δανειολήπτης για τη χρησιµοποίηση χρήµατος που δεν ανήκει στον ίδιο. Η σύναψη δανείου από την τράπεζα συνοδεύεται από εγγυήσεις, που παραχωρεί ο δανειολήπτης ως εξασφάλιση του δανειοδότη. Το επιτόκιο δανεισµού είναι, πάντα µεγαλύτερο του επιτοκίου καταθέσεων. Η διαφορά µεταξύ των δύο επιτοκίων καλύπτει το κόστος λειτουργίας της τράπεζας και το υπόλοιπο αποτελεί το τραπεζικό κέρδος. ΕΠΙΤΟΚΙΟ ΑΝΕΙΣΜΟΥ - ΕΠΙΤΟΚΙΟ ΚΑΤΑΘΕΣΕΩΝ = ΚΟΣΤΟΣ + ΚΕΡ ΟΣ Οι τράπεζες επίσης έχουν επεκταθεί και στο δανεισµό πραγµάτων µε την µορφή ενοικίου για παράδειγµα µία επιχείρηση µπορεί να πληρώνει ενοίκιο για τον εξοπλισµό της και όχι τόκους. Μετά το τέλος του συµφωνηθέντος χρόνου ενοικίασης η επιχείρηση µπορεί να αγοράσει από την τράπεζα τον εξοπλισµό που µίσθωνε. Το σύστηµα αυτό λέγεται χρηµατοδοτική µίσθωση (leasing). 1.4 ΤΟ ΧΡΗΜΑΤΙΣΤΗΡΙΟ Το χρηµατιστήριο είναι η αγορά της ιδιοκτησίας των επιχειρήσεων που έχουν τη µορφή των Ανωνύµων Εταιρειών. Ανώνυµες Eταιρείες µε συγκεκριµένες προϋποθέσεις εισέρχονται στο χρηµατιστήριο εκδίδοντας µετοχές αυξάνοντας το κεφάλαιο τους µε υγιή τρόπο χωρίς να δανείζονται από τράπεζες. Ερευνητική εργασία Β τάξη Εσπερινού Λυκείου Κέρκυρας 2012-2013 17
Όσους αγοράζουν µετοχές µπορούµε να τους διακρίνουµε σε αποταµιευτές που επενδύουν µε σκοπό το µακροπρόθεσµο κέρδος µέσω µερισµάτων και σε κερδοσκόπους που στοχεύουν σε βραχυπρόθεσµο κέρδος µε τακτική αγοροπωλησία των µετοχών τους. Οι αγοραστές και οι πωλητές µετοχών εκπροσωπούνται στο χρηµατιστήριο από εξειδικευµένα πρόσωπα ή εταιρείες, τους χρηµατιστές. Οι οποίοι είναι και οι µόνοι που δικαιούνται να εκτελούν συναλλαγές εκ µέρους των πελατών τους κατά την διάρκεια της συνεδρίασης του χρηµατιστηρίου. Παλαιότερα, οι χρηµατιστές, γύρω από έναν κύκλο, φώναζαν τις προσφορές τους στον υπάλληλο του χρηµατιστηρίου που ανακοίνωνε τις µετοχές και τις τιµές. Στα σύγχρονα χρηµατιστήρια οι συναλλαγές γίνονται µέσω ηλεκτρονικών υπολογιστών. Στο χρηµατιστήριο γίνονται συναλλαγές όχι µόνο για µετοχές αλλά και για οµόλογα, δηλαδή δανειακούς τίτλους του δηµοσίου ή µεγάλων δηµοσίων επιχειρήσεων. Αυτό είναι το Χρηµατιστήριο Αξιών. Υπάρχει επίσης και το χρηµατιστήριο εµπορευµάτων, όπου διαµορφώνεται µε όµοιο τρόπο η τιµή για ορισµένα εµπορεύµατα: όπως ορισµένα αγροτικά προϊόντα, µεταλλεύµατα ή άλλα ορυκτά (πετρέλαιο). Στην Ελλάδα υπάρχουν δύο Χρηµατιστήρια Αξιών, στην Αθήνα και στην Θεσσαλονίκη καθώς και δύο χρηµατιστήρια εµπορευµάτων, στον Πειραιά και στη Θεσσαλονίκη. Ερευνητική εργασία Β τάξη Εσπερινού Λυκείου Κέρκυρας 2012-2013 18