θηρασία I μια διαχρονική διαδρομή

θηρασία I μια διαχρονική διαδρομή 1

2

ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΚΡΗΤΗΣ ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΕΦΟΡΕΙΑ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ ΚΥΚΛΑΔΩΝ ΘΗΡΑΣΙΑ Ι μια διαχρονική διαδρομή Επιστημονική Επιμέλεια Κλαίρη Παλυβού & Ίρις Τζαχίλη ΑΘΗΝΑ 2015 3

ΘΗΡΑΣΙΑ Ι. Μια διαχρονική διαδρομή THERASIA I. A timeless route Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Πανεπιστημίου Κρήτης Τμήμα Αρχιτεκτόνων Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Εφορεία Αρχαιοτήτων Κυκλάδων Επιστημονική επιμέλεια: Κλαίρη Παλυβού & Ίρις Τζαχίλη 2015 Τα Πράγματα Εκδόσεις Ρωμυλίας 17, 14671 Αθήνα www.ta-pragmata.com Επιμέλεια τόμου: Ελπίδα Συγγελάκη Ηλεκτρονική σελιδοποίηση Σχεδιασμός εξωφύλλου: Σταύρος Χατζηδάκης Φωτογραφία εξωφύλλου: Κώστας Σμπόνιας ISBN: 978-960-98261-3-6 4

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Κατάλογος Συγγραφέων...7 Κατάλογος Συντομογραφιών...9 Κλαίρη Παλυβού & Ίρις Τζαχίλη Εισαγωγή...11 Jack L. Davis Εναρκτήρια Ομιλία Last Man Standing Intensive surface survey in Greece, Santorini and Therasia...13 1. ΓΕΩΛΟΓΙΑ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ Γιώργης Βουγιουκαλάκης Η δημιουργία της Θηρασίας και η μορφολογία της την Ύστερη Εποχή του Χαλκού...20 Kώστας Σμπόνιας, Εmeri Farinetti & Γεωργία Κορδατζάκη Εξερευνώντας ένα ηφαιστειογενές τοπίο: η αρχαιολογική έρευνα επιφανείας στη Θηρασία (2007-2011) και τα πρώτα αποτελέσματα...32 Γεωργία Κορδατζάκη Θηραϊκή και εισηγμένη κεραμική στην προϊστορική Θέση 3 της Θηρασίας: προκαταρκτικά αποτελέσματα...58 Μάγια Ευσταθίου Η Θηρασία κατά τους αρχαίους χρόνους...72 Μαρίνα Βόγκλη Προκαταρκτική παρουσίαση της κεραμικής από τον 5ο μέχρι τον 7ο αιώνα στη θέση της Ρίβας...92 2. ΙΣΤΟΡΙΑ Ίρις Τζαχίλη Η μακρά διάρκεια στη Θηρασία, η αρχαιολογική επιφανειακή έρευνα και η σιωπή των πηγών...114 Κλαίρη Παλυβού Φανερή και κρυμμένη οίκηση στη Θήρα και τη Θηρασία...124 5

Ελευθερία Ζέη Οι Κυκλάδες (17ος 18ος αι.): όψεις, απόψεις και ιστοριογραφικά ζητήματα του νησιωτισμού...142 Άγγελος Μπούφαλης Η τοπωνυμική έρευνα στη Θηρασία...154 3. ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ Άλκηστη Δανιήλ & Ανδρέας Ζαχαράτος Η αρχιτεκτονική μιας τυπικής οικιστικής μονάδας στην Αγριλιά...170 Βασιλική Γκουλιοπούλου, Όλγα Μολίδα & Μαριάννα Νάση Οι εκκλησίες της Θηρασίας: Ο ναός των Εισοδίων της Θεοτόκου στην Αγριλιά...178 Κώστας Αθανασίου Ξερολιθιές και πεζούλες στη Θηρασία...194 Κατερίνα Ριτζούλη H διαχείριση των υδάτων στο νησί της Θηρασίας...204 Έλενα Ρεϊζίδου Τα ορυχεία θηραϊκής γης στη νότια Θηρασία...218 Mαρία Αρακαδάκη Η Κρήτη στη Θηρασία: πρώτες εικόνες...228 4. ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑ Αλεξάνδρα Μπακαλάκη Κάτι περισσότερο και κάτι λιγότερο από «ένα νησάκι δίπλα στη Σαντορίνη»...240 Κωνσταντίνος Καλαντζής Η Θηρασία ως τόπος: εισαγωγικές σκέψεις για μια εθνογραφία στη σύγχρονη Θηρασία...254 Dimitra Douskos The dispossession from menace: notes on the population of Therasia in relation to volcanic and seismic threats...274 6

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΝ Davis Jack L. Professor of Greek Archaeology University of Cincinnati Former Director of the American School of Classical Studies at Athens jack.davis@uc.edu Βουγιουκαλάκης Γιώργης Ε. Ηφαιστειολόγος Ινστιτούτο Γεωλογίας & Μεταλλευτικών Ερευνών gvoug@igme.gr Douskos Dimitra Κλινική Ψυχολόγος dimitra.douskos@wanadoo.fr Farinetti Emeri Διδάκτωρ Πανεπιστημίου Leiden Ερευνήτρια Προγράμματος «ΘΑΛΗΣ», ΑΠΘ emerif@tin.it Γκουλιοπούλου Βασιλική Αγρονόμος Τοπογράφος Μηχανικός MSc Προστασία, Συντήρηση και Αποκατάσταση Μνημείων Πολιτισμού (ΔΠΜΣ ΑΠΘ) vanessa_gko@hotmail.com Δανιήλ Άλκηστη Αρχιτέκτων Μηχανικός Υποψήφια Διδάκτωρ ΑΠΘ alkistid@hotmail.com Αθανασίου Κωνσταντίνος Μεταδιδάκτορας Τμήματος Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Πολυτεχνική Σχολή, ΑΠΘ athanasioukon@gmail.com Αρακαδάκη Μαρία Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Τμήματος Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, ΑΠΘ mararak@arch.auth.gr Βόγκλη Μαρίνα Αρχαιολόγος Εφορεία Αρχαιοτήτων Κυκλάδων marinavogkli@gmail.com Ευσταθίου Μάγια Aρχαιολόγος Εφορεία Αρχαιοτήτων Κυκλάδων maja@otenet.gr Ζαχαράτος Ανδρέας Αρχιτέκτων Μηχανικός ΕΜΠ Μεταπτυχιακός Φοιτητής, RWTH Aachen (MSc Architektur) andreaszacharatos@gmail.com Ζέη Ελευθερία Επίκουρη Καθηγήτρια Νεότερης Ιστορίας, Τμήμα Ιστορίας-Αρχαιολογίας, Πανεπιστήμιο Κρήτης elezei@hotmail.com 7

Καλαντζής Κωνσταντίνος Κοινωνικός Ανθρωπολόγος Διδάκτορας Πανεπιστημιακού Κολλεγίου Λονδίνου (UCL) kkalantzis@gmail.com Κορδατζάκη Γεωργία Αρχαιολόγος - Πετρογράφος κεραμικής Εξωτερικός Συνεργάτης Εργαστηρίου Fitch, Βρετανική Αρχαιολογική Σχολή Αθηνών gkordat@gmail.com Παλυβού Κλαίρη Ομότιμη Καθηγήτρια Τμήματος Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, ΑΠΘ cpalyvou@arch.auth.gr Ρεϊζίδου Έλενα Πολιτικός Μηχανικός MSc Προστασία, Συντήρηση και Αποκατάσταση Μνημείων Πολιτισμού (ΔΠΜΣ ΑΠΘ) ereizidou@hotmail.com Μπακαλάκη Αλεξάνδρα Επίκουρη Καθηγήτρια Κοινωνικής Ανθρωπολογίας, ΑΠΘ abak@hist.auth.gr Μολίδα Όλγα Πολιτικός Μηχανικός MSc Προστασία, Συντήρηση και Αποκατάσταση Μνημείων Πολιτισμού (ΔΠΜΣ ΑΠΘ) olmolida@gmail.com Μπούφαλης Άγγελος Αρχαιολόγος Υποψήφιος Διδάκτορας, Τομέας Κλασικών Σπουδών Τμήμα Φιλολογίας, ΑΠΘ angelosboufalis@yahoo.com Νάση Μαριάννα Αρχιτέκτων Μηχανικός MSc Προστασία, Συντήρηση και Αποκατάσταση Μνημείων Πολιτισμού (ΔΠΜΣ ΑΠΘ) nasi_marianna@hotmail.com Ριτζούλη Κατερίνα Αρχιτέκτων Μηχανικός MSc Προστασία, Συντήρηση και Αποκατάσταση Μνημείων Πολιτισμού (ΔΠΜΣ ΑΠΘ) Υπηρεσία Νεωτέρων Μνημείων & Τεχνικών Έργων Ανατολικής Μακεδονίας Θράκης ΥΠΠΟΤ katerinaritzouli@yahoo.gr Σμπόνιας Κώστας Αναπληρωτής Καθηγητής Τμήματος Ιστορίας Ιονίου Πανεπιστημίου sbonias@ionio.gr Τζαχίλη Ίρις Ομότιμη Καθηγήτρια Προϊστορικής Αρχαιολογίας, Πανεπιστήμιο Κρήτης tzachili@uoc.gr 8

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΩΝ Αλς: Περιοδική Έκδοση της Εταιρείας Στήριξης Σπουδών Προϊστορικής Θήρας ΚΝΕ-ΕΙΕ: Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών ΠΚ, ΜΚ, ΥΚ: Πρωτοκυκλαδική, Μεσοκυκλαδική, Υστεροκυκλαδική Περίοδος AJA: American Journal of Archaeology BSA: Annual of the British School at Athens Bull Volcanol: Bulletin of Volcanology EOS Trans Am Geophys Union: Transactions, American Geophysical Union IG: Inscriptiones Graecae J Geol Soc Lond: Journal of Geological Society (London) J Geophys Res: Journal of Geophysical Research JMA: Journal of Mediterranean Archaeology JRS: Journal of Roman Studies J Volcanol Geotherm Res: Journal of Volcanology and Geothermal Research LGPN: Lexicon of Greek Personal Names, Oxford University Phys Chem Earth: Physics and Chemistry of the Earth Seg: Supplementum Epigraphicum Graecum 9

10

Εισαγωγή Πριν αρχίσουμε την έρευνα το 2007 σκεπτόμασταν πόσο λίγο είναι γνωστή η Θηρασία από αρχαιολογικής και ιστορικής πλευράς, μολονότι στο έδαφός της ξεκίνησε η έρευνα για την αρχαιολογία του Αιγαίου! Τεράστια αντίθεση με την κοντινή και τόσο διάσημη Θήρα, με τις μεγάλες αρχαιολογικές έρευνες (Ακρωτήρι, αρχαία Θήρα), με αρχεία, με επισκέπτες, με βιβλία για την ιδιότυπη αρχιτεκτονική της. Όταν ξεκινήσαμε και ακόμη ως σήμερα είχαμε την αίσθηση ότι μας περίμεναν στα αμπέλια και στις χαράδρες ίχνη από άγνωστα, μη διαβρωμένα πρότυπα τρόπων ζωής και τοπίων, πόλεις αρχαίες και χωριά μεσαιωνικά, σοφή χωροταξία και τεχνολογικές κορυφώσεις του 19ου αιώνα στα μεγάλα ορυχεία Ακόμη την έχουμε. Η έρευνα που σχεδιάσαμε είχε δύο τομείς: την επιφανειακή αρχαιολογική έρευνα και τη διαχρονική διερεύνηση των χωροταξικών και αρχιτεκτονικών επιλογών. Οι φορείς που πλαισίωσαν αυτές τις πρώτες έρευνες ήταν το Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης, το Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών στην «Προστασία, Συντήρηση και Αποκατάσταση Μνημείων Πολιτισμού» του Τμήματος Αρχιτεκτόνων του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και η Εφορεία Αρχαιοτήτων Κυκλάδων. Η επιφανειακή έρευνα προχώρησε και συμπληρώθηκε σε πέντε χρόνια. Πρόκειται για την έρευνα που μελετά τα υλικά ίχνη του παρελθόντος στο σύγχρονο τοπίο, δίνοντας δειγματοληπτικά μία αξιόλογη εικόνα της κατάληψης του χώρου στο σύνολο του νησιού. Παράλληλα, προχώρησε η αναγνώριση και καταγραφή των μορφών οίκησης κατά τους μέσους και νεότερους χρόνους και του τρόπου διαχείρισης της υπαίθρου. Το Σεπτέμβριο του 2011 ανακοινώθηκαν τα πρώτα συμπεράσματα σε διημερίδα στα Φηρά με την υποστήριξη του δημάρχου Θήρας, Ν. Ζώρζου. Τα κείμενα του παρόντος τόμου στηρίζονται σε εκείνες τις ανακοινώσεις. Τα πορίσματα της πρώτης αυτής περιόδου έρευνας αποτέλεσαν τη βάση και το εφαλτήριο για μια πιο ολοκληρωμένη έρευνα πεδίου, σε συνδυασμό με έρευνα των πηγών και θεωρητική διερεύνηση της έννοιας του νησιωτισμού. Η δεύτερη αυτή περίοδος ξεκίνησε το 2012, υπό διευρυμένη σύνθεση, με συγχρηματοδότηση από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο ΕΚΤ) και από εθνικούς πόρους μέσω του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» του Εθνικού Στρατηγικού Πλαισίου Αναφοράς (ΕΣΠΑ) Ερευνητικό Χρηματοδοτούμενο Έργο: «Θαλής. Επένδυση στην κοινωνία της γνώσης μέσω του Ευρωπαϊκού Κοινωνικού Ταμείου». Τα ανά χείρας κείμενα χωρίζονται σε τέσσερα μέρη. Τον τόμο προλογίζει ο Jack Davis δίνοντας το ιστορικό πλαίσιο των επιφανειακών ερευνών στην Ελλάδα, ιδίως στη Μήλο, που μας ενδιαφέρει λόγω γειτνίασης γεωγραφικής και πολιτιστικής, και την ιστορική τους διαδρομή. Ακολουθεί το πρώτο μέρος, Γεωλογία και Αρχαιολογία, που ξεκινά με τον Γιώργη Βουγιουκαλάκη και τη γεωμορφολογία του νησιού. Αυτό δίνει στον Κώστα Σμπόνια το σκαλοπάτι εκκίνησης της παρουσίασής του. Ο Κ. Σμπόνιας είναι ο κυρίως υπεύθυνος της διεξαγωγής της επιφανειακής έρευνας και εδώ παρουσιάζεται η πρώτη πλήρης έκθεση της έρευνας της Θηρασίας. Έτσι, έχουμε μία πρώτη αντιπροσωπευτική εικόνα της διασποράς των οικισμών και όσο γίνεται της φύσης τους (Κώστας Σμπόνιας, Εmeri Farinetti, Γεωργία Κορδατζάκη). Ουσιαστικά είναι μία καταγραφή τόσο των εξαιρετικών δυνατοτήτων, όσο και της Αριστερή σελίδα: Συνομιλώντας με το τοπίο στο φρύδι της καλντέρας, Μανωλάς Θηρασίας (Φωτ.: Δήμητρα Ντούσκου, 2014). 11

αποτελεσματικότητας της επιφανειακής έρευνας. Το ενδιαφέρον είναι ότι εντοπίστηκε σε μερικές περιπτώσεις η θέση προϊστορικών οικισμών στο φρύδι των πρανών προς τη θάλασσα. Η Γεωργία Κορδατζάκη, αναλύοντας τους πηλούς των προϊστορικών οστράκων από αυτές τις θέσεις, καταλήγει σε πολύ ενδιαφέροντα συμπεράσματα για τις θαλάσσιες επικοινωνίες της ενιαίας τότε Θήρας-Θηρασίας, καταδεικνύοντας τις πυκνές νησιωτικές ανταλλαγές. Μία ανάλυση της κεραμικής των ρωμαϊκών χρόνων και του τέλους της αρχαιότητας παρουσιάζεται, σε πρώτη μορφή, στο άρθρο της Μαρίνας Βόγκλη. Και πάλι, η διασπορά της προέλευσης είναι εντυπωσιακή. Βόρεια Αφρική, Κρήτη, Μικρά Ασία είναι ένα πολύχρωμο μωσαϊκό διαδρομών με πλούσια προϊόντα. Στο ίδιο τμήμα περιλαμβάνεται το άρθρο της Μάγιας Ευσταθίου για τις αρχαιολογικές μαρτυρίες και τα ευρήματα της κλασικής περιόδου. Από όλα τα άρθρα προκύπτουν οι ομοιότητες με τον ισχυρό γείτονα, τη Θήρα, αλλά και οι διαφορές της ιστορικής διαδρομής. Κυρίως προκύπτει η διαφορά στο επίπεδο των γραπτών πηγών: για τη Θηρασία είναι σε μεγάλο βαθμό απούσες, μολονότι υπάρχουν αρχαιολογικά τεκμήρια. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι μολονότι τα άρθρα του μέρους αυτού αγγίζουν διαφορετικά θέματα, συμβάλλουν στην οικοδόμηση της αρχαιολογίας και της ιστορίας του νησιού, προβάλλοντας τα ειδικά του χαρακτηριστικά. Στο δεύτερο τμήμα, το κατεξοχήν ιστορικό, περιλαμβάνονται οι μελέτες της Ίριδας Τζαχίλη σχετικά με την εξέλιξη των τοπίων και της Ελευθερίας Ζέη για την έννοια του νησιωτισμού και την παρουσία της στην ιστοριογραφία των Κυκλάδων, του κατεξοχήν Αρχιπελάγους του Αιγαίου. Η μελέτη της Κλαίρης Παλυβού αφορά τη χωροταξία των οικισμών με την εναλλαγή των οικιστικών τύπων και θέσεων, κάτι γνωστό και από τη Θήρα. Όλες αναφέρονται στις ιδιομορφίες της ιστορικής παρουσίας της Θηρασίας, στη χωρική της διαμόρφωση από την αρχαιότητα έως πρόσφατα. Τα ονόματα, η χρονικά καθορισμένη ονοματοθεσία, αποτελούν το κέντρο ενδιαφέροντος του άρθρου του Άγγελου Μπούφαλη που εντοπίζει τα τοπωνύμια του νησιού και δίνει μία ερμηνεία, όπου είναι δυνατόν. Η χωροταξία και η αρχιτεκτονική περιλαμβάνει έξι συμμετοχές που καλύπτουν θέματα οικιστικής οργάνωσης (Άλκηστη Δανιήλ, Ανδρέας Ζαχαράτος) και ειδικών κατασκευών, όπως η ναοδομία (Βασιλική Γκουλιοπούλου, Όλγα Μολίδα, Μαριάννα Νάση), αλλά και τα πολύ σημαντικά για το νησί ζητήματα της διαχείρισης της υπαίθρου και των υδάτων (Κώστας Αθανασίου, Κατερίνα Ριτζούλη). Η Έλενα Ρεϊζίδου παρουσιάζει τα πρώτα αποτελέσματα της έρευνας για την ιστορία και την οργάνωση των ορυχείων θηραϊκής γης στη Θηρασία και η Μαρία Αρακαδάκη επιχειρεί ένα συγκριτικό σχολιασμό μεταξύ Κρήτης και Θηρασίας. Το τέταρτο και τελευταίο μέρος του τόμου είναι αφιερωμένο στον άνθρωπο και στο σήμερα, στο πλαίσιο μιας προσέγγισης από τη σκοπιά της κοινωνικής ανθρωπολογίας. Η Αλεξάνδρα Μπακαλάκη επιχειρεί μια πρώτη συσχέτιση Θήρας και Θηρασίας, ενώ ο Κωστής Καλαντζής καταθέτει τις σκέψεις του από την πλευρά της εθνολογίας. Τέλος, η Δήμητρα Ντούσκου κλείνει τον τόμο με ένα θέμα που αναπόφευκτα κυριαρχεί στη ζωή των κατοίκων της Θήρας και της Θηρασίας: η απειλή και οι κίνδυνοι που συνεπάγονται οι σεισμοί και οι εκρήξεις του ηφαιστείου. Ο ανά χείρας τόμος είναι ο πρώτος μίας σειράς, που θα περιλαμβάνει τα αποτελέσματα των ερευνών από το 2012 έως το 2015. 12 Κλαίρη Παλυβού & Ίρις Τζαχίλη

240

Κάτι περισσότερο και κάτι λιγότερο από «ένα νησάκι δίπλα στη Σαντορίνη» Αλεξάνδρα Μπακαλάκη στη Μαριάνθη Χαρατσιάρη Αντίθετα από τα περισσότερα κείμενα του ανά χείρας τόμου, αυτό που ακολουθεί αφορά τη σημερινή πραγματικότητα της Θηρασίας, την οποία ο Κωστής Καλαντζής κι εγώ προσπαθούμε να προσεγγίσουμε μέσα από το πρίσμα της κοινωνικής ανθρωπολογίας. Στη Θηρασία σήμερα υπάρχουν τρεις οικισμοί: Ο Μανωλάς, που είναι ο μεγαλύτερος, βρίσκεται ψηλά στο φρύδι του γκρεμού που βλέπει προς τα Φηρά, ο Ποταμός είναι στην από κάτω ρεματιά και η Ρίβα, το σημερινό λιμάνι του νησιού, βλέπει την Οία. Στον Κόρφο, το παλιό λιμάνι που επικοινωνεί με το Μανωλά με «βένες», δηλαδή πλακόστρωτο δρόμο με σκάλες, υπάρχουν λίγα πρόχειρα παραθεριστικά σπιτάκια και καμιά δεκαριά εστιατόρια στα οποία το καλοκαίρι τρώνε κάθε μεσημέρι μερικές εκατοντάδες τουρίστες που έρχονται από τη Σαντορίνη για λίγες ώρες με ειδικά ναυλωμένα καΐκια. Κάποιοι από αυτούς ανηφορίζουν με ζώα στο Μανωλά και κάθονται στο «Πανόραμα», μια ταβέρνα με υπέροχη θέα που λειτουργεί μόνο το μεσημέρι και μόνο το καλοκαίρι. Ελάχιστοι αποτολμούν μια περιήγηση του νησιού. Οι Θηρασιώτες 1 που δουλεύουν στον Κόρφο μένουν στους οικισμούς που ανέφερα παραπάνω και πηγαινοέρχονται με πλεούμενα. Το χειμώνα ο Κόρφος είναι ακατοίκητος. Η Ρίβα επίσης αδειάζει την εποχή αυτή, καθώς οι περισσότεροι θερινοί της κάτοικοι επιστρέφουν στον Ποταμό ή στο Μανωλά. Το χειμώνα οι δύο ταβέρνες που λειτουργούν εκεί κλείνουν κι αυτές. Τα καλοκαίρια η μια είναι στέκι πολλών ντόπιων. Στη Θηρασία υπάρχουν διάφοροι εγκαταλειμμένοι οικισμοί, οι σημαντικότεροι από τους οποίους είναι η Άνω Κερά, η Κάτω Κερά και η μεγαλύτερη Αγριλιά. Σχεδόν όλα τα σπίτια εκεί είναι υπόσκαφα, ενώ στους κατοικούμενους οικισμούς τα υπόσκαφα συνυπάρχουν με άλλα, ημιυπόσκαφα ή πιο μοντέρνας τεχνοτροπίας. Τέλος, στον κόλπο του Αγίου Νικολάου λειτουργεί εδώ και δυο χρόνια καταδυτικό κέντρο και ξενώνας που φιλοξενεί πλούσιους και διάσημους επισκέπτες και στεγάζεται στις αναστηλωμένες εγκαταστάσεις του παλιού ορυχείου «Δεσποτίδη». Με ελάχιστες εξαιρέσεις, κανένας Θηρασιώτης δεν το έχει επισκεφτεί από τότε που άνοιξε. Η Θηρασία ήταν κάποτε τόπος παραγωγής σταφυλιών και κρασιού και άλλων αγροτικών και κτηνοτροφικών προϊόντων. Τα ίχνη της εντατικής παραγωγικής δραστηριότητας του παρελθόντος είναι ορατά στο τοπίο. Σήμερα, η κτηνοτροφία έχει σχεδόν εκλείψει, ενώ το μέρος του νησιού που καλλιεργείται είναι πολύ μικρό. Μετά τον τρύγο, η μεγαλύτερη ποσότητα των σταφυλιών παραδίδεται στον αγροτικό συνεταιρισμό και στέλνεται στη Σαντορίνη, αλλά αρκετοί καλλιεργητές κρατούν Αριστερή σελίδα: Θηρασία και Σαντορίνη, ταυτόχρονα τόσο κοντά και τόσο μακριά. 1 Για λόγους οικονομίας, σε ολόκληρο το κείμενο, η κατηγορία «Θηρασιώτες» αναφέρεται τόσο σε άντρες όσο και σε γυναίκες. 241

λίγα σταφύλια για το κρασί του νοικοκυριού. Με εξαίρεση λίγους επαγγελματίες, oι περισσότεροι ψαρεύουν για να καλύψουν δικές τους ανάγκες. Ερασιτεχνικό είναι επίσης το κυνήγι. Η εγκατάλειψη των αγρών οφείλεται εν μέρει στο ότι, παρά την έντονη δραστηριότητα των ντόπιων καθώς και των Σαντορινιών κυνηγών, τα τελευταία χρόνια ο πληθυσμός των άγριων κουνελιών που καταστρέφουν τα φυτά έχει γίνει ανεξέλεγκτος. Ίσως περισσότερο, όμως, οφείλεται στη δημογραφική συρρίκνωση. Σύμφωνα με το Σχέδιο Χωρικής Οικιστικής Οργάνωσης Ανοικτής Πόλης (Σ.Χ.Ο.Ο.Α.Π.) Κοινότητας Οίας 2, που εκπονήθηκε από ομάδα ειδικών και εκδόθηκε από την Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου το 2010, το 1951 ο πληθυσμός της Θηρασίας ήταν 501 άτομα, 399 ήταν οι κάτοικοι το 1961, 291 το 1971, 245 το 1981, 233 το 1991, ενώ το 2001 απογράφηκαν 268 άτομα (Σ.Χ.Ο.Ο.Α.Π. 2010, 55). Η ίδια μελέτη αναφέρει ότι το 1991 ο λόγος του αθροίσματος του αριθμού των ατόμων ηλικίας 0-14 ετών και άνω των 65 ετών προς τον αριθμό ατόμων παραγωγικής ηλικίας ήταν 63,8, ενώ το 2001 έγινε 71,8 (Σ.Χ.Ο.Ο.Α.Π. 2010, 60). Ο πληθυσμός σήμερα είναι 250 άτομα και οι νέοι που μένουν στο νησί είναι πολύ λίγοι. Οι περισσότεροι από αυτούς, άντρες και γυναίκες, δουλεύουν τα καλοκαίρια στον Κόρφο. Οι ηλικιωμένοι ζουν κυρίως από συντάξεις, οι περισσότερες από τις οποίες δεν είναι αγροτικές, αλλά ναυτικές και εργατικές. Οι πιο πολλοί άντρες δούλεψαν για μεγάλα διαστήματα ως ναυτικοί ή/και εργάτες στα λιμάνια της Αττικής. Οι περισσότερες γυναίκες ήταν νοικοκυρές. Ο πληθυσμός της Θηρασίας μειώνεται δραστικά το χειμώνα, καθώς πολλοί συνταξιούχοι φεύγουν για τα μέρη όπου είχαν δουλέψει ως νέοι και όπου έχουν συγγενείς. Όπως συνέβη σε ολόκληρη την ελληνική ύπαιθρο, μετά τον πόλεμο όλο και περισσότεροι Θηρασιώτες αναζήτησαν δουλειές, σχολεία για τα παιδιά τους και κάποιες ανέσεις στην Αττική, αλλά και στο εξωτερικό, κυρίως στην Αμερική. Μέχρι σχετικά πρόσφατα, άλλωστε, η κατάσταση στο νησί ήταν ιδιαίτερα «πρωτόγονη». Το ηλεκτρικό ρεύμα ήρθε το 1980, ενώ έως το 1999, οπότε άρχισε η μεταφορά νερού από το Λαύριο, οι άνθρωποι εξαρτιόνταν από τις στέρνες. Ο πρώτος ασφαλτοστρωμένος δρόμος έγινε το 2008. Σε ό,τι αφορά τις δημογραφικές προοπτικές του νησιού, υπάρχουν ενδείξεις ανάκαμψης. Ενδεχομένως, κάποιοι από τους Θηρασιώτες στην καταγωγή που ζουν στην Αττική και μένουν άνεργοι λόγω της οικονομικής κρίσης να επιστρέψουν. Ας σημειώσω, επίσης, ότι από τα παιδιά που σήμερα φοιτούν στο γυμνάσιο και το λύκειο ελάχιστα είναι αυτά που σκέφτονται να φύγουν. Με το Νόμο Καποδίστρια, η Θηρασία, που ήταν ως τότε δήμος, εντάχθηκε στην Κοινότητα Οίας του Δήμου Σαντορίνης και απόκτησε Κ.Ε.Π., ενώ με το Νόμο Καλλικράτη έγινε δημοτικό διαμέρισμα του Δήμου Θήρας. Εκτός του δημοτικού σχολείου που προϋπήρχε, από το 2001 λειτουργούν στο νησί γυμνάσιο, λύκειο και νηπιαγωγείο. Το σχολικό έτος 2011-2012 ο συνολικός αριθμός των μαθητ(ρι)ών ήταν 20. Λειτουργεί επίσης αγροτικό ιατρείο, καθώς και το πρόγραμμα «Βοήθεια στο Σπίτι». Το νησί έχει δύο ενορίες, οι ιερείς των οποίων ασκούν και επιχειρηματικές δραστηριότητες, ενώ πολλές εκκλησίες ανήκουν σε τοπικές οικογένειες. Στο Μανωλά, τέλος, υπάρχει ένα συγκρότημα ενοικιαζόμενων δωματίων όπου διαμένουν το χειμώνα πολλοί από τους εκπαιδευτικούς που υπηρετούν στο νησί και καταλύουν το 2 Στο έργο αυτό περιλαμβάνονται λεπτομερείς ποσοτικές καταγραφές στοιχείων που αφορούν τη δημογραφία, την οικονομία, τις υποδομές και το φυσικό περιβάλλον της πρώην Κοινότητας Οίας και της Θηρασίας ειδικότερα. 242

καλοκαίρι οι λιγοστοί τουρίστες που διανυκτερεύουν στη Θηρασία. Το συγκρότημα αυτό είναι και η έδρα των εθνογραφικών μας επιχειρήσεων. Η συγκοινωνία ανάμεσα στη Θηρασία και την ηπειρωτική Ελλάδα, δηλαδή το λιμάνι του Λαυρίου, είναι αραιή μια ή δυο φορές την εβδομάδα και γίνεται με πλοία που σταματούν σε ενδιάμεσους σταθμούς. Η συγκοινωνία με τη Σαντορίνη είναι τακτικότερη. Το 2010 το επιδοτούμενο φέριμποτ, η λεγόμενη «παντόφλα», έκανε καθημερινά τουλάχιστον ένα δρομολόγιο ανάμεσα στη Ρίβα και το λιμάνι της Σαντορίνης, τον Αθηνιό, αλλά το 2012 τα δρομολόγια μειώθηκαν σε ένα ημερησίως, πέντε μέρες την εβδομάδα. Η επίσης επιδοτούμενη «λάντζα» συνδέει τη Ρίβα με το Αμμούδι τρεις φορές τη μέρα. Η συγκοινωνία στο εσωτερικό του νησιού γίνεται μέσω ενός μικρού λεωφορείου, ενός αγροτικού οχήματος που εκτελεί χρέη ταξί, ιδιωτικών αυτοκινήτων και μοτοποδηλάτων, πολλά από τα οποία δεν φέρουν πινακίδες, και ζώων. Για τις καταναλωτικές τους ανάγκες οι Θηρασιώτες εξαρτώνται από καταστήματα που βρίσκονται στη Σαντορίνη και από τα λιγοστά μικρά πρατήρια και μίνι μάρκετ που φέρνουν πραμάτεια από εκεί. Στο Μανωλά υπάρχει ένας φούρνος. Σε τακτά διαστήματα, ένα ειδικό όχημα, «η σκουπιδιάρα», μεταφέρει στη Σαντορίνη τα σκουπίδια, που συγκεντρώνονται στους κάδους των οικισμών ή που συλλέγουν οι δύο καθαριστές. Μεγαλύτερα άχρηστα αντικείμενα εγκαταλείπονται σε διάφορα σημεία, από τα οποία σπάνια απομακρύνονται. Σε ό,τι αφορά τη συνολική της φυσιογνωμία, η Θηρασία είναι ένας τόπος έκπαγλης, σχεδόν ανείπωτης ομορφιάς 3. Ζητούμενο εξ ορισμού της εθνογραφικής έρευνας που χαρακτηρίζει την ανθρωπολογία είναι καταρχήν η κατανόηση και η περιγραφή της κοινωνικής ζωής από τη σκοπιά εκείνων που ζουν, δηλαδή εκ των έσω. Στην πράξη, αυτό που κάνει μία/ένας εθνογράφος είναι να περνά μεγάλα διαστήματα στο πεδίο της έρευνας, ακούγοντας προσεκτικά τι λένε οι άνθρωποι, παρατηρώντας όσα συμβαίνουν και συμμετέχοντας στο μέτρο του δυνατού σε αυτά. Είναι πάρα πολύ σημαντικό να τονίσω ότι οι εθνογραφικές έρευνες δεν είναι αόρατες, ούτε μυστικές, δεν είναι ασκήσεις κατασκοπείας ή εξαπάτησης για κάποιον επιστημονικό ή άλλο «καλό σκοπό». Εξυπακούεται ότι οι εικόνες που κανείς αποκομίζει εξαρτώνται από τις σχέσεις που αναπτύσσει με τους ανθρώπους που μελετά και με τους οποίους συνεργάζεται, πράγμα που με τη σειρά του εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από προσωπικά χαρακτηριστικά, όπως η ηλικία, το φύλο ή ο χαρακτήρας (Eriksen 2007, 57-80, Laburthe-Tolra & Warnier 2003, 404-416). Αν κατάφερα να μάθω κάτι για τη Θηρασία, λοιπόν, αυτό το χρωστώ καταρχήν στους ανθρώπους που την αναγνωρίζουν ως το δικό τους τόπο 4. Οπωσδήποτε το 3 Το τοπίο του νησιού παίζει πρωταγωνιστικό ρόλο στην ταινία «Μικρό Έγκλημα» (σκηνοθεσία Χρίστος Γεωργίου, διεύθυνση φωτογραφίας Γιώργος Γιαννέλης), που γυρίστηκε στη Θηρασία το 2008. Επίσης, παρότι μυθοπλασία, η ταινία αποτυπώνει με ιδιαίτερη ευαισθησία χαρακτηριστικές καθημερινές καταστάσεις. Στην ταινία άλλωστε εμφανίζονται πολλοί κάτοικοι του νησιού. 4 Είναι δύσκολο να αναφέρω ονομαστικά όλες και όλους που μπήκαν στον κόπο να με βοηθήσουν να εγκλιματιστώ στη Θηρασία. Τους ευχαριστώ από την καρδιά μου και ελπίζω πραγματικά ότι, αν διαβάσουν το κείμενο αυτό, θα δείξουν κατανόηση για παρατηρήσεις με τις οποίες ενδεχομένως δεν συμφωνούν. Ευχαριστώ επίσης το σύντροφό μου, Σάμη Ταμπώχ, που ήταν μαζί μου καθόλη τη διάρκεια της μέχρι τώρα παραμονής μου στο νησί και ελπίζω να περάσουμε μαζί και τις επόμενες φάσεις της έρευνας. Η φιλία της Τασίας Συρίγου, που μένει 243

βλέμμα μου επηρεάστηκε από τη συνεργασία με τον Κωστή Καλαντζή, που είχε ξεκινήσει να δουλεύει στο νησί από το καλοκαίρι του 2008. Στην ερευνητική εμπειρία που είχε ήδη αποκτήσει βασίστηκαν σε μεγάλο βαθμό οι κοινές μας προσπάθειες το καλοκαίρι του 2010. Έκτοτε πέρασα ένα μήνα στη Θηρασία το καλοκαίρι του 2011, άλλους δύο το φθινόπωρο του 2011 και τρεις εβδομάδες το χειμώνα του 2012. Η εθνογραφική έρευνά μας βρίσκεται ακόμα σε εξέλιξη. Οι εικόνες μου αλλάζουν, καθώς γνωρίζομαι καλύτερα με τον τόπο και τους ανθρώπους. Αυτό δεν σημαίνει ότι γίνονται περισσότερο έγκυρες, αλλά ότι αποτυπώνουν τις αλλαγές των θέσεων από τις οποίες παρατηρώ τα πράγματα, αλλά και των σημασιών που αποδίδουν οι Θηρασιώτες στην παρουσία μου και στο ερευνητικό εγχείρημα στο οποίο συμμετέχω. Όπως και στην ανακοίνωση κατά την Επιστημονική Συνάντηση του 2011, στην οποία άλλωστε το κείμενο αυτό βασίζεται, στέκομαι εδώ σε κάποιες από τις προκλήσεις που, κατά τη γνώμη μου, παρουσιάζει η εθνογραφική δουλειά στη Θηρασία, με βάση κάποιες από τις πρώτες ερευνητικές μου εμπειρίες. Πιο συγκεκριμένα, αναφέρομαι σε παρατηρήσεις που θεωρώ ότι αμφισβητούν οικεία στερεότυπα για τη ζωή σε «μικρούς», «απόμερους» ή «υπανάπτυκτους» τόπους, αλλά επίσης προκαλούν προβληματισμούς γύρω από το περιεχόμενο ορισμένων ανθρωπολογικών εννοιών και αναλυτικών κατηγοριών. Μια εθνογραφία, δηλαδή μια προσπάθεια κατανόησης της ζωής «αλλού», είναι πάντοτε μια άσκηση αυτογνωσίας. Κατά κανόνα η άσκηση αποδεικνύει ότι, τελικά, οι κοινοί μας τόποι δεν είναι και τόσο κοινοί (Herzfeld 2001, 21-54). Για παράδειγμα, όταν επισκέφτηκα τη Θηρασία για πρώτη φορά, η προσοχή μου στάθηκε σε κάποια πράγματα που μου φάνηκαν περίεργα: Στα αυτοκίνητα χωρίς πινακίδες, τα οποία συχνά οδηγούν ανήλικα αγόρια, στα παρατημένα οχήματα και οικιακά εξαρτήματα, στην απουσία τουριστών εκτός του λιμανιού του Κόρφου, στις ατέλειωτες συζητήσεις για τα ωράρια των δρομολογίων της «παντόφλας» και της «λάντζας», ως αυτά να μην ήταν δεδομένα, στο ότι δεν υπάρχει καφενείο. Ο εκ πρώτης όψεως αυτονόητος συλλογισμός, ότι τα φαινόμενα που αναζητούν εξήγηση είναι προφανώς εκείνα που μας φαίνονται ανοίκεια, κρύβει μια μεγάλη παγίδα: Υιοθετώντας τον, νομίζει κανείς ότι διερευνά τις συνήθειες άλλων, αλλά στην ουσία επιβεβαιώνει την ορθότητα των δικών του αντιδράσεων σε αυτές. Παράλληλα διασφαλίζει ότι δεν θα χρειαστεί να διερωτηθεί για οτιδήποτε εμπίπτει στη δική του κανονικότητα: Τι συμβαίνει και σε κάποιους άλλους τόπους δεν έχει παρατημένα ψυγεία; Τι σχέση έχει η παρουσία σκουπιδιών σε κάποιους τόπους με την απουσία τους σε άλλους; Πώς και για ποιους κάποια αντικείμενα γίνονται «παρείσακτα» ή ενοχλητικά (Appadurai 1992); Ένα δεύτερο παράδειγμα: Οι μορφωμένοι αστοί θεωρούν αυτονόητο ότι αντίθετα με τους ίδιους, εκείνοι που ζουν σε «μικρούς τόπους» δεν ταξιδεύουν, αλλά παραμένουν λίγο-πολύ εγκλωβισμένοι στις μικρές κοινωνίες τους, αποκομμένοι από τον έξω κόσμο (Appadurai 1988). Σύντομα, αφότου κατέφτασα στη Θηρασία, ανακάλυψα ότι οι περισσότεροι ντόπιοι ήταν επίσης ντόπιοι σε άλλα μέρη, όπου έζησαν για πολλά χρόνια και όπου περνούν μεγάλα διαστήματα κυρίως στα λιμάνια της Αττικής, αλλά και σε πόλεις των Η.Π.Α. Χαρακτηριστικά είναι τα λόγια μιας κυρίας που ετοιμαζόταν να ξεχειμωνιάσει στον Πειραιά: «Φεύγουμε κι ερχόμαστε, δεν κάτω από το φούρνο του Μανωλά, ήταν και για τους δυο μας σπάνιο δώρο. 244

μένουμε [ούτε εδώ, ούτε αλλού] για πάντα». Οι πιο πολλοί από τους πρώην ναυτικούς που γνώρισα στη Θηρασία είχαν ταξιδέψει στην άκρη της γης. Αντί να προσφέρει εξηγήσεις, το στερεότυπο του «καθηλωμένου ντόπιου» συμπυκνώνει μια σειρά από οικείες ιδέες που είναι κάθε άλλο παρά αυτονόητες, αλλά αντίθετα παρουσιάζουν ενδιαφέρον ακριβώς γιατί χρήζουν εξήγησης: Πώς, πότε, γιατί και σε ποιους κάποια στερεότυπα γίνονται αυτονόητα; Δεδομένου ότι τα όρια ανάμεσα σε τόπους είναι συμβατικά, τι ακριβώς εννοεί η φαινομενικά αυτονόητη φράση «μικρός τόπος»; Πόσο ουδέτεροι είναι γεωγραφικοί προσδιορισμοί που περιγράφουν τη θέση κάποιων τόπων ως προς κάποιους άλλους πιο «κεντρικούς» ή πιο «ισχυρούς»; Ας διευκρινίσω, ξεκαθαρίζοντας όσο μπορώ μια συνηθισμένη παρεξήγηση, ότι στόχος των εθνογράφων δεν είναι η αναπαραγωγή ή η υποκατάσταση του λόγου των ανθρώπων που μελετούν. Δουλειά τους, δηλαδή, δεν είναι να παριστάνουν τους ντόπιους, ούτε να ταυτίζονται μαζί τους ή να μιλούν για λογαριασμό τους. Δουλειά τους είναι να κατανοούν αυτά που συμβαίνουν στο πεδίο της έρευνάς τους, χρησιμοποιώντας τα δικά τους εργαλεία, που είναι οι ανθρωπολογικές έννοιες και θεωρίες. Τα εργαλεία αυτά βοηθούν τους εθνογράφους να συσχετίσουν τους τόπους και τους τρόπους της ζωής που μελετούν με άλλους που επικρατούν αλλού, να τους καταστήσουν δηλαδή συγκρίσιμους ή αλλιώς να αναδείξουν τις ομοιότητες ή τις αναλογίες και τις διαφορές ανάμεσά τους. Η χρήση των εργαλείων αυτών δεν είναι δύσκολη, αλλά προϋποθέτει την επίγνωση ότι η αξία κάποιου τόπου ή κάποιας συνήθειας ή γνώσης δεν μπορεί να μετρηθεί με σταθμά που ισχύουν αλλού. Με άλλα λόγια, οι συγκρίσεις δεν αποβλέπουν σε ιεραρχήσεις (Geertz 2009, 61-112). Ακολουθεί ένα παράδειγμα: Στη Θηρασία και γενικότερα στο Αιγαίο, αλλά και σε άλλα μέρη του κόσμου, μετά το γάμο ο γαμπρός εγκαθίσταται στον τόπο της συζύγου του στο σπίτι, στη γειτονιά, στην κοινότητα ή στην περιοχή της. Στο ανθρωπολογικό λεξιλόγιο, η συνήθεια αυτή αναφέρεται με τον όρο γυναικοτοπική διαμονή. Παρότι αυτός ο τύπος χαρακτηρίζει συχνά μητρογραμμικά συστήματα συγγένειας, αυτό δεν είναι απαραίτητο. Άλλωστε, στην πράξη οι διαφορές ανάμεσα στα συστήματα στα οποία η καταγωγή ανιχνεύεται από την πλευρά της μητέρας, στα πατρογραμμικά και στα αμφιπλευρικά είναι σχετικές (Loizos & Papataxiarchis 1991, Schneider 1973). Η έννοια της γυναικοτοπικής διαμονής πάντως, δεν αναφέρεται σε κάποιο συγκεκριμένο τόπο, αλλά επιτρέπει την ένταξη της εκάστοτε έκφανσής της σε μια ευρύτερη κατηγορία. Από την πλευρά της ανθρωπολογίας, η συνήθεια ενδιαφέρει όχι γιατί είναι περισσότερο αξιοπερίεργη από το να ακολουθεί η νύφη το γαμπρό ή να επιλέγουν από κοινού κάποιο νέο τόπο κατοικίας, ούτε γιατί είναι αρχαιότερη, όπως πίστευαν το 19 ο αιώνα. Ο συγκεκριμένος τύπος διαμονής ενδιαφέρει ως προς τις προεκτάσεις του στην οργάνωση των οικογενειακών και συγγενειακών σχέσεων και την κατανομή του πλούτου, της πολιτικής δύναμης και του κοινωνικού γοήτρου. Με βάση τη σχετική βιβλιογραφία περιμένει κανείς ότι όσο ισχυρότερη είναι η γυναικοτοπική συνήθεια, τόσο ισχυρότερες θα είναι και οι σχέσεις ανάμεσα στους γονείς και την κόρη, στις αδελφές, στον πεθερό και το γαμπρό και ανάμεσα στους μπατζανάκηδες. Η γυναικοτοπική διαμονή είναι το αντίστροφο της ανδροτοπικής, που είναι ισχυρή στην ηπειρωτική Ελλάδα. Και στις δυο περιπτώσεις πάντως, ένα μεγάλο ποσοστό των μελών των τοπικών κοινωνιών έρχονται απέξω. Στη μια περίπτωση είναι 245

κυρίως άνδρες, στην άλλη κυρίως γυναίκες. Εκεί όπου επικρατεί η νεοτοπική διαμονή μπορεί να είναι είτε άντρες, είτε γυναίκες. Τα πρόσωπα αυτά συνδέουν τις κοινότητες από τις οποίες προέρχονται με εκείνες στις οποίες εγκαθίστανται. Εξ ορισμού, λοιπόν, η έννοια της κοινότητας δεν αναφέρεται σε μορφώματα κλειστά, αυτάρκη ή ομοιογενή, αλλά και το περιεχόμενο της έννοιας της εντοπιότητας είναι σχετικό. Εννοείται, πάντως, ότι το στερεότυπο σύμφωνα με το οποίο οι σχέσεις ανάμεσα στην πεθερά και στη νύφη είναι εγγενώς συγκρουσιακές, καθώς και η υποβάθμιση της θέσης του σώγαμπρου, δεν έχουν νόημα σε περιοχές όπου κατά κανόνα ο γάμος συνεπάγεται τη μετακίνηση των ανδρών και όχι των γυναικών, όπως συμβαίνει στην περίπτωση της Θηρασίας. Ωστόσο, το γεγονός ότι η έννοια της γυναικοτοπικής διαμονής επιτρέπει να εντάξουμε τη συγκεκριμένη περίπτωση σε ένα ευρύτερο πλαίσιο, δεν σημαίνει ότι το περιεχόμενο και οι προεκτάσεις της συνήθειας είναι όμοιες παντού ή ότι το ενδιαφέρον που παρουσιάζει η οργάνωση των οικογενειακών σχέσεων στη Θηρασία έγκειται στο ότι εικονογραφεί ένα γενικότερο τύπο. Καταρχήν, οι έννοιες γυναικοτοπική, ανδροτοπική, νεοτοπική διαμονή είναι σχηματικές, αφηρημένες και παραπέμπουν σε μια διάκριση που έχει νόημα στο πλαίσιο της ανθρωπολογίας, όχι όμως αναγκαστικά και στην καθημερινή ζωή. Οι Θηρασιώτες, όπως άλλωστε και οι Αθηναίοι που παντρεύονται και φτιάχνουν ένα νοικοκυριό, συνήθως δεν έχουν και δεν χρειάζεται να έχουν επίγνωση των προτύπων που κυριαρχούν αλλού και των ανθρωπολογικών όρων που αντιστοιχούν σε αυτά. Ακόμα, οι παραπάνω όροι δεν αναφέρονται σε απαράβατους κανόνες, αλλά σε τάσεις και προτιμήσεις που είναι πάντοτε σχετικές. Τέλος, μορφές εγκατάστασης που από μια πρώτη εξωτερική ματιά φαίνονται όμοιες έχουν συνήθως επιμέρους χαρακτηριστικά που διαφέρουν από τόπο σε τόπο (Gough 1973). Για παράδειγμα, η οικογενειακή ζωή στη γυναικοτοπική Θηρασία είναι πολύ διαφορετική από ό,τι στη γυναικοτοπική Κάρπαθο (Vernier 2001), όπου οι πρωτότοκες κόρες χαίρουν πολύ μεγάλων προνομίων. Στη γυναικοτοπική Λέσβο, πάλι, ο τόπος της αντρικής κοινωνικότητας είναι το καφενείο και το ιδίωμά της είναι αυτό της φιλίας μάλλον, παρά της συγγένειας (Παπαταξιάρχης 1990 και 1992). Το γεγονός ότι στη Θηρασία δεν υπάρχει καφενείο διαφοροποιεί τις προεκτάσεις της γυναικοτοπικής διαμονής εν σχέσει με τη Λέσβο. Κατά ανάλογο τρόπο, οι προεκτάσεις της απουσίας των ναυτικών ανδρών στη Θηρασία και στο Τρίκερι (Μπεοπούλου 1992) μοιάζουν, αλλά και διαφέρουν μεταξύ τους. Όπως συμβαίνει και στη μαστορική, η χρήση των εργαλείων, εν προκειμένω των αναλυτικών εννοιών που αφορούν διαφορετικούς τύπους εγκατάστασης, αναδεικνύει τόσο τις δυνατότητες, αλλά και τα όριά τους. Οι γνώσεις των ανθρωπολόγων για τους τόπους που μελετούν δεν είναι και δεν μπορεί να είναι περισσότερο ή λιγότερο έγκυρες από εκείνες των ανθρώπων που ζουν στους τόπους αυτούς. Πρόκειται για γνώσεις που είναι διαφορετικών λογιών, αναφέρονται δηλαδή σε διαφορετικές πραγματικότητες. Όπως λέει κάπου ο Clifford Geertz, άλλο πράγμα είναι η θάλασσα για μια ωκεανογράφο και άλλο για μια κολυμβήτρια και θα μπορούσε να προσθέσει κανείς, άλλο για ένα ναυτικό, ένα ζωγράφο, έναν ψαρά κτλ. Σίγουρα, αλλιώς γνωρίζουν την αρχαιότητα οι αρχαιολόγοι κι αλλιώς τη γνώριζαν οι αρχαίοι. Οι αρχαιολόγοι δεν μιλούν ως αρχαίοι. Προσπαθούν, όμως, να ερμηνεύσουν τα ευρήματά τους με τα δεδομένα της εποχής στην οποία αυτά ανήκουν και όχι εκείνης στην οποία γίνονται οι ανασκαφές από τις οποίες 246

προκύπτουν. Ακόμα, όπως οι ανθρωπολόγοι, δεν χρησιμοποιούν απλώς εργαλειακά τα επιστημονικά τους μέσα, αλλά τα καθιστούν αντικείμενα προβληματισμού. Και όπως οι ανθρωπολόγοι, δεν συμφωνούν πάντοτε μεταξύ τους. Το αντίθετο, άλλωστε, θα απέκλειε το ενδεχόμενο εποικοδομητικών συζητήσεων. Μεταξύ τους μάλλον θα διαφωνούσαν και οι εκάστοτε αρχαίοι, όπως κατά κανόνα διαφωνούν οι άνθρωποι τη ζωή των οποίων περιγράφουν οι εθνογραφίες. Παρότι οι σχέσεις των αρχαιολόγων με τους ντόπιους οπωσδήποτε επηρεάζουν την ερευνητική διαδικασία, στην περίπτωση των εθνογράφων, οι σχέσεις αυτές είναι απόλυτα καθοριστικές. Τα εθνογραφικά δεδομένα, δηλαδή, προκύπτουν από τις σχέσεις των ερευνητών με τους οικοδεσπότες τους και, σε κάποιο βαθμό, αναφέρονται πάντοτε σε αυτές. Ας επαναλάβω εδώ ότι οι εθνογραφικές έρευνες διεξάγονται πάντοτε μέσα στους τόπους που φιλοδοξούν να περιγράψουν (Geertz 2003, 15-41) δηλαδή επηρεάζονται από τα όσα συμβαίνουν εκεί και τα επηρεάζουν. Εννοείται ότι η καθημερινότητα που οι εθνογράφοι προσπαθούν να γνωρίσουν και που είναι για αυτούς καινούργια, ενδιαφέρουσα και ενδεχομένως παράξενη, είναι μάλλον δεδομένη, τετριμμένη και ενδεχομένως βαρετή για τους ντόπιους. Το καινούργιο για εκείνους είναι η παρουσία των ερευνητών στα μέρη τους και συνήθως η ίδια η έννοια της εθνογραφικής έρευνας. Σε αυτά που πρέπει να κατανοήσουν οι εθνογράφοι, λοιπόν, συμπεριλαμβάνονται οι τρόποι με τους οποίους προσλαμβάνονται οι ερευνητικές τους προσπάθειες. Κάποια στιγμή συνειδητοποίησα ότι πολλές φορές οι άνθρωποι στους οποίους ο Κωστής κι εγώ κάναμε ερωτήσεις για το νησί απαντούσαν με φράσεις όπως «Το βλέπεις και μόνη σου», «Τα βλέπεις» «Καλά, δεν βλέπεις;» και με μια χειρονομία τους έστρεφαν την προσοχή μας στο τοπίο. Οι δεικτικές αυτές χειρονομίες δεν ήταν προσχήματα υπεκφυγής δεν υπονοούσαν ότι τα λόγια είναι περιττά, αλλά έδιναν έμφαση στη σχέση ανάμεσα σε εκείνα που κάποιος έλεγε και εκείνα που έδειχνε, ωσάν τα λόγια από μόνα τους να μην ήταν αρκετά πειστικά. Ανάμεσα στους Θηρασιώτες η διάσταση απόψεων για το τι συνέβη, τι συμβαίνει, γιατί δεν συμβαίνουν αυτά που θα έπρεπε και τι είναι πιθανό να συμβεί στο μέλλον στο νησί είναι κανόνας. Το ίδιο ισχύει για τις απορίες ως προς το πώς είναι δυνατόν η αντικειμενική πραγματικότητα να μην είναι προφανής σε όλους. Για παράδειγμα, κάποιοι επιμένουν ότι αυτό που πρέπει οι άλλοι να καταλάβουν είναι ότι η Θηρασία είναι ένα ξεχωριστό νησί, κάποιοι ότι είναι μέρος της Σαντορίνης, ενώ ορισμένοι πάλι ότι ο Κόρφος είναι «άλλο νησί». Όλοι όμως συμφωνούν ότι η δυσκολία των άλλων να δουν αυτό που κατά τους ίδιους φαίνεται δια γυμνού οφθαλμού οφείλεται στο ότι δεν θέλουν να καταλάβουν, δηλαδή στο ότι βλέπουν μόνον όσα τους συμφέρουν. Σίγουρα αυτό που φταίει δεν είναι η έλλειψη πληροφόρησης ή ειδικών γνώσεων. Φράσεις όπως «Το βλέπεις, το νησί άδειασε», «Κοίτα, κι εδώ έχει κουράδια αγριοκούνελων», «Δες, εδώ ήταν τα αμπέλια μας», «Δεν βλέπεις ότι για όλα τα χρειώδη πρέπει να πηγαίνουμε απέναντι;», «Είδες, πάλι έγινε διακοπή ρεύματος» αναφέρονται ως συμπτώματα καταστάσεων για τις οποίες κάποιοι είναι υπεύθυνοι. Το νόημα φράσεων όπως «η Σαντορίνη είναι δίπλα» ή «είναι μακριά» δεν αφορά χιλιόμετρα και ναυτικούς κόμπους, αλλά καθιστά αυταπόδεικτες τις ερμηνείες, προτάσεις, καταγγελίες, αξιώσεις και προβλέψεις τις οποίες συμπυκνώνουν. Η επίγνωση ότι το τι βλέπει κανείς και τι καθιστά ορατό σε άλλους δεν είναι αυτονόητα, είναι 247

νομίζω κυρίαρχη στη Θηρασία, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι δεν τη συναντούμε και αλλού. Στην εθνογραφία της, A Space on the Side of the Road, η Kathleen Stewart (1996) ανιχνεύει τη σημασία της φράσης «τα πράγματα δεν είναι όπως δείχνουν», που επαναλαμβάνεται διαρκώς στα Απαλάχια, μια ορεινή περιοχή των Η.Π.Α. που ερήμωσε, αφότου σταμάτησαν να λειτουργούν τα ορυχεία που δούλευαν εκεί. Κατά τη Stewart η φράση είναι εμβληματική της στάσης των ανθρώπων απέναντι σε πράξεις και καταστάσεις τις οποίες δεν μπορούν να ελέγξουν, να αλλάξουν, να προβλέψουν, να ερμηνεύσουν και κάποτε να συγχωρήσουν. Στη Θηρασία οι άνθρωποι συχνά τελειώνουν τα λόγια τους με ένα «Ποιος ξέρει;» ή «Τι να κάνουμε». Στους επισκέπτες που πρωτοσυναντούν, οι Θηρασιώτες συνήθως περιγράφουν το νησί τους λέγοντας: «Εδώ έχουμε ησυχία» ή «Είμαστε ένας ήσυχος τόπος». Κάποιες φορές στις φράσεις αυτές άκουσα μιαν απάντηση στις προσπάθειες που εμείς ως εθνογράφοι κάναμε να εξηγήσουμε την παρουσία μας και να περιγράψουμε με δυο λόγια το αντικείμενο και τον τρόπο της δουλειάς μας. Στα σχόλια περί ησυχίας, δηλαδή, λάνθανε μια ερμηνεία των κινήτρων που υποτίθεται ότι μας οδήγησαν στη Θηρασία: «Καλά κάνατε και ήρθατε εδώ, είμαστε διαφορετικοί, είμαστε εκτός». Αλλά και μια απολογία ή προειδοποίηση: «Εκτός από ησυχία μην περιμένετε πολλά, αυτό που συμβαίνει εδώ είναι ότι δεν συμβαίνει τίποτα». Κάπως έτσι μιλάνε για τα μέρη τους οι κάτοικοι των ερημωμένων χωριών της Ηπείρου που γειτονεύουν με τα τουριστικά Ζαγοροχώρια (Green 2005). Παρόμοια λένε και οι κάτοικοι περιοχών σε άλλα μέρη του κόσμου, οι οποίες, από τη σκοπιά των λιγοστών τουριστών που φτάνουν εκεί, θεωρούνται «απόμακρες» (Ardener 1987). Οι συνδηλώσεις του «θορύβου» προς τον οποίο η «ησυχία» αντιδιαστέλλεται είναι πολλαπλές. Τα λιγοστά γλέντια που γίνονται στη Θηρασία είναι εκκωφαντικά, όχι μόνο λόγω της πολύ δυνατής μουσικής, αλλά και της αγάπης για τα βεγγαλικά. Κατά τα άλλα, για τους Θηρασιώτες ο θόρυβος χαρακτηρίζει τη ζωή στις πόλεις, αλλά και τη Σαντορίνη. Η ησυχία, την οποία θεωρούν χαρακτηριστικό του νησιού τους από την άλλη, παραπέμπει στην απουσία ανθρώπων και ειδικότερα νέων, στους συχνούς θανάτους, στην αδράνεια, αλλά και στις αρμονικές σχέσεις, δηλαδή στην επιθυμητή απουσία συγκρούσεων και κουτσομπολιού, καθώς και των δυνάμει τουριστικών θελγήτρων, στην ηρεμία, την απλή ζωή, τη δυνατότητα να χαρεί κανείς τη φύση. Σε ορισμένα συμφραζόμενα, πάντως, η ησυχία εμφανίζεται ως σύμπτωμα της αδυναμίας των Θηρασιωτών «να ακουστούν» από τους «αρμόδιους» και τους «ισχυρούς» που υποτίθεται ότι βρίσκονται στα κέντρα της κρατικής και κυρίως της δημοτικής εξουσίας, είτε γιατί οι ίδιοι δεν κατορθώνουν να ενώσουν και να συντονίσουν τις φωνές τους, είτε γιατί εκείνοι κωφεύουν. Παρότι οι άνθρωποι υπομένουν ευγενικά τις ερωτήσεις που ο Κωστής κι εγώ κάνουμε, φαντάζομαι ότι δικαίως αναρωτιούνται τι καταλαβαίνουμε από όσα μας εξηγούν, τι βλέπουμε από όσα μας δείχνουν και κυρίως τι σκοπεύουμε να κάνουμε ορατό και σε ποιους, τι σχέση έχουμε με εκείνους από την ακοή των οποίων φαίνονται να εξαρτώνται τόσα πολλά και, αν δεν έχουμε καμία, τι νόημα έχει η δουλειά μας. Δεν θα προσπαθήσω να εξηγήσω ή να ερμηνεύσω την αίσθησή τους ότι δεν ακούγονται ή δεν ακούγονται όσο θα έπρεπε από εκείνους που θεωρούν «αρμόδιους» και «ισχυρούς». Δεν μου πέφτει λόγος να κρίνω αν είναι δικαιολογημένη ή όχι. Αντίθετα, θα προσπαθήσω να τη στρέψω προς την κατεύθυνση 248

μιας ανθρωπολογικής αυτογνωσίας. Γιατί είναι δύσκολο να αφουγκραστεί κανείς, και ειδικότερα ένας ανθρωπολόγος, τόπους σαν τη Θηρασία; Μια πρώτη απάντηση μπορεί να είναι ότι γινόμαστε περήφανοι στα αυτιά όταν αυτά εκτίθενται σε εμπειρίες που απειλούν τις βεβαιότητές μας. Σύμφωνα με τη Μary Douglas (2006, 75-94), όλοι οι άνθρωποι νιώθουμε παράξενα όταν αντιμετωπίζουμε καταστάσεις που δεν χωράνε στις οικείες ταξινομικές κατηγορίες ή περισσεύουν από αυτές. Οι στάσεις μπροστά στο διαφορετικό είναι ποικίλες. Μπορεί να νιώσουμε θαυμασμό, απέχθεια, φόβο, περιφρόνηση, υπεροχή, να προσπαθήσουμε να το εξαφανίσουμε, να το ανεχτούμε, να το αλλάξουμε, να το εξορθολογήσουμε ή απλώς να το αφήσουμε να μας διασκεδάσει. Όλες αυτές οι αντιδράσεις μάς προστατεύουν από την ανησυχαστική επίγνωση ότι ο τρόπος με τον οποίο εμείς βλέπουμε τα πράγματα δεν είναι αυτονόητος. Από τη σκοπιά της ανθρωπολογίας, λοιπόν, το ενδιαφέρον που παρουσιάζει η έρευνα στη Θηρασία έγκειται στο ότι προσφέρει ένα πρίσμα για την επανεξέταση εννοιών που έχουν μια κεντρική θέση και στο δικό της λεξιλόγιο, όπως είναι ο τόπος, η τοπική κοινωνία ή η εντοπιότητα και διακρίσεις όπως είναι αυτές ανάμεσα στο κέντρο και την περιφέρεια, στο παραδοσιακό και το μοντέρνο, αλλά και ανάμεσα στην ομοιότητα και τη διαφορά. Οπωσδήποτε, το διαφορετικό δεν ανήκει αναγκαστικά σε άλλους, μακρινούς πολιτισμούς, δεν μιλάει πάντοτε ξένες γλώσσες, δεν είναι οπωσδήποτε εξωτικό συχνά, μάλιστα, σε πολλά μοιάζει με αυτό από το οποίο διαφέρει, η διαφορετικότητά του, δηλαδή, είναι σχετική. Κάθε φορά που μου λένε «Θα γίνεις/θα σε κάνουμε Θηρασιώτισσα» συμπληρώνω μόνη μου τα όσα δια της απουσίας τους τονίζονται, δηλαδή, «παρότι δεν είσαι από δω, δεν είσαι δικιά μας». Τα όρια του «εδώ» και των «δικών μας», πάντως, είναι κάθε άλλο παρά σαφή. Όπως ανέφερα προηγουμένως, οι περισσότεροι από τους ντόπιους του νησιού είναι ντόπιοι και σε άλλα μέρη. Επιπλέον, στο λόγο των Θηρασιωτών η αντωνυμία «εμείς» άλλοτε αποκλείει τους Σαντορινιούς και άλλοτε τους συμπεριλαμβάνει. Όταν βρίσκονται καθ οδόν προς το νησί τους, οι Θηρασιώτες άλλοτε λένε «Πηγαίνουμε στη Θηρασία» και άλλοτε «Πηγαίνουμε στη Σαντορίνη». Ποτέ όμως η Σαντορίνη δεν ονομάζεται Θηρασία, ούτε οι Σαντορινιοί Θηρασιώτες. Εκ πρώτης όψεως, η ιδέα ότι οι σχέσεις ανάμεσα στα δυο νησιά καθορίζονται από το γεγονός ότι η Θηρασία αποτελεί την περιφέρεια και η Σαντορίνη το κέντρο, που και αυτή συνιστά περιφέρεια ως προς το κέντρο που αντιπροσωπεύει η ευρύτερη περιοχή της πρωτεύουσας, φαίνεται αυτονόητη. Ωστόσο, αν πολλοί κάτοικοι της Θηρασίας είναι και Σαντορινιοί και ντόπιοι στις εργατικές πόλεις της Αττικής, τότε «το κέντρο» βρίσκεται μέσα στην περιφέρεια και αντίστροφα. Ούτως ή άλλως, οι έννοιες που στοιχειοθετούν την αντίστιξη κέντρο και περιφέρεια είναι αφηρημένες και μεταφορικές. Το γεγονός όμως ότι έχουν καθιερωθεί συμβάλλει ώστε το σχήμα στο οποίο αναφέρονται να εκλαμβάνεται ως ακριβές αποτύπωμα μιας αντικειμενικής και εγγενούς πραγματικότητας. Το ίδιο ισχύει και ως προς το σχήμα που αντιστοιχεί στη διάκριση ανάμεσα στο τοπικό μικρο-επίπεδο και το ευρύτερο μακρο-επίπεδο το οποίο συνιστά το συμφραζόμενό του. Με άλλα λόγια, οι έννοιες αυτές και η μεταξύ τους αντίθεση δεν εξηγούν τις σχέσεις ανάμεσα στις οντότητες και τα φαινόμενα στα οποία αναφέρονται, αλλά τις καθιστούν εύλογες και φυσικές. Οι έννοιες αυτές ωθούν τη σκέψη στην ταυτολογική εκτίμηση ότι οι σχέσεις ανάμεσα στη Θηρασία και τη Σαντορίνη δεν θα μπορούσαν να είναι διαφορετικές από αυτές που είναι, εφόσον η 249

μια είναι «απόμερη και μικρή», ενώ η άλλη είναι «κεντρική και μεγάλη». Πρόκειται για μια εκτίμηση που αποτελεί μέσο για τη συγκρότηση, την αναπαραγωγή και τη νομιμοποίηση των σχέσεων εξουσίας στην οποία αναφέρεται. Επιπλέον, η εκτίμηση αυτή συγκαλύπτει το γεγονός ότι τόσο η ίδια όσο και οι σχέσεις ανάμεσα στο κέντρο και την περιφέρεια συγκροτούνται, αναπαράγονται και κάποτε αμφισβητούνται ή υπονομεύονται μέσω δραστηριοτήτων και πρακτικών που διεξάγονται σε συγκεκριμένους χώρους που μπορεί να βρίσκονται είτε στο ένα νησί είτε στο άλλο, αλλά και πολύ μακριά σε γραφεία πολιτικών, κοινοτικά ή σχολικά κτίρια, σπίτια και καφενεία, γραφεία εφημερίδων και εκδοτικούς οίκους τουριστικών βιβλίων, βιοτεχνίες που παράγουν τα χάρτινα τραπεζομάντηλα με τους χάρτες της Σαντορίνης και της Θηρασίας με τα οποία στρώνονται τα τραπέζια στις ταβέρνες και των δυο νησιών, τηλεοπτικά στούντιο, γραφειοκρατικές υπηρεσίες, αίθουσες συσκέψεων ειδικών και αρμοδίων, αλλά και πανεπιστημιακών μαθημάτων, ίσως μάλιστα και στην αίθουσα όπου έγινε το συνέδριο του 2011, τα πρακτικά του οποίου δημοσιεύονται στον παρόντα τόμο. Χώροι σαν κι αυτούς δεν εγγράφονται οπωσδήποτε είτε στο μικροείτε στο μακρο-επίπεδο, αλλά φιλοξενούν διαδικασίες μέσω των οποίων οι διακρίσεις αυτές αποκτούν υπόσταση (Latour 2005). Στο λόγο περί των σχέσεων ανάμεσα στη Θηρασία και τη Σαντορίνη το καθένα από τα δύο νησιά συνήθως αναπαρίσταται ως μια οντότητα ομοιογενής στο εσωτερικό, συχνά μάλιστα προσωποποιημένη. Οι αναπαραστάσεις αυτές συγκαλύπτουν την εσωτερική τους ετερογένεια. Ωστόσο, όταν κανείς βρεθεί στη Θηρασία διαπιστώνει ότι οι τόποι τους οποίους έχουν κατά νου οι άνθρωποι όταν εκφέρουν το όνομα του νησιού τους ποικίλλουν ανάλογα με τα συμφραζόμενα. Ανάλογα με τις περιστάσεις και το θέμα της συζήτησης, ο ίδιος τόπος μπορεί να εμφανίζεται ως μέρος του νησιού, που ξεχωρίζει από άλλα, ή ως μικρογραφία ολόκληρης της Θηρασίας. Έτσι, όταν γίνεται λόγος για την απουσία τουριστών ή για την καθημερινή ζωή στο νησί ειδικά το χειμώνα, η Θηρασία ταυτίζεται με το Μανωλά, τον Ποταμό και τη Ρίβα, που σε άλλες περιστάσεις διαφοροποιούνται μεταξύ τους, ενώ όταν η κουβέντα αφορά τις δυνατότητες τουριστικής ανάπτυξης σημείο αναφοράς είναι ο Κόρφος. Πάντως, σε καμιά από τις συνομιλίες που είχα δεν συμπεριλήφθηκε το καταδυτικό κέντρο στο πεδίο αναφοράς του ονόματος «Θηρασία». Τα όρια ανάμεσα στους επιμέρους τόπους του νησιού δεν είναι δεδομένα, αλλά αναδεικνύονται και μετασχηματίζονται μέσω των πρακτικών που τους συνδέουν ή τους απομονώνουν. Όπως επισήμανε ο Κωστής Καλαντζής, το φυσικό τοπίο είναι εξ ορισμού κοινωνικό τοπίο. Προκύπτει από τις ανθρώπινες κοινωνικές σχέσεις και τις σχέσεις ανάμεσα στους ανθρώπους και σε μη ανθρώπινες οντότητες και ταυτόχρονα επηρεάζει τις σχέσεις αυτές. Αντίθετα ίσως με ό,τι θα περίμενε κανείς με βάση το στερεότυπο σύμφωνα με το οποίο η κινητικότητα είναι χαρακτηριστικό της νεωτερικότητας, η κίνηση στο εσωτερικό του νησιού ήταν σίγουρα πολύ πιο εκτεταμένη και έντονη όταν λειτουργούσαν τα μονοπάτια. Οι άσφαλτοι συνδέουν κάποιους τόπους μεταξύ τους, αλλά απομονώνουν κάποιους άλλους (Green 2005, 26). Στο μεταξύ, στο μέτρο που φιλοξενούν επιβάτες που κατά κανόνα γνωρίζονται μεταξύ τους και συνομιλούν, αλλά αποτελούν επίσης αντικείμενα συζητήσεων, η «παντόφλα» και η «λάντζα» είναι επίσης τόποι εν κινήσει, που ενώνουν άλλους τόπους, ενώ ταυτόχρονα μετρούν τις αποστάσεις ανάμεσά τους και, πάντως, τους επηρεάζουν. 250

Όπως ανέφερα προηγουμένως, οι Θηρασιώτες θεωρούν το νησί τους κατάλληλο προορισμό όσων αναζητούν την ησυχία, που στο συμφραζόμενο αυτό σημαίνει την απόδραση από τη βοή και το στρες της μοντέρνας ζωής. Οι λιγοστοί επισκέπτες που δεν αρκούνται στον Κόρφο αλλά πηγαίνουν στα χωριά, εντυπωσιάζονται από τη γραφικότητά τους, ενώ οι πενηντάρηδες και εξηντάρηδες φίλοι στους οποίους δείχνω κατά καιρούς φωτογραφίες του νησιού αναφωνούν με συγκίνηση «Μάς θυμίζει τα παιδικά μας χρόνια!» και απορούν «Πώς είναι δυνατό να έχει μείνει έτσι αυτό το μέρος, να μην έχει αναπτυχθεί ακόμα». Είναι γνωστό ότι η αναζήτηση και η οικονομική αξιοποίηση του «αυθεντικά παραδοσιακού» είναι στοιχεία της νεωτερικότητας. Αντίθετα, οι απομιμήσεις του μοντέρνου (οι «μοντερνιές», όπως λένε κοροϊδευτικά οι «αυθεντικά μοντέρνοι») έλκουν εκείνους που δεν έχουν γίνει ακόμα «αυθεντικά μοντέρνοι» (Μπακαλάκη 2006). Η ιδέα ότι η παράδοση πρέπει να προστατεύεται και να διατηρείται είναι κατεξοχήν μοντέρνα. Η ίδια η διάκριση ανάμεσα στην παράδοση και τη νεωτερικότητα δεν έχει νόημα εκτός των συμφραζομένων της δεύτερης. Πράγματι, η Θηρασία μπορεί να είναι ελκυστική σε όσους αναζητούν την παράδοση, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι σταμάτησε στο παρελθόν. Φυσικά, το παρόν δεν παρέκαμψε τη Θηρασία, αλλά το κατά πόσο η ανάπτυξη είναι οπωσδήποτε συστατικό της ζωής στο παρόν είναι πολύ συζητήσιμο. Συχνά ανάπτυξη και ερήμωση πάνε μαζί η συνύπαρξή τους συνοψίζει την πρόσφατη ιστορία της Ελλάδας και άλλων τόπων. Στα μάτια όμως όσων δεν γνωρίζουν ή δεν υποψιάζονται τις διαδικασίες που συνετέλεσαν στην ερήμωση τόπων που κάποτε ήταν λιγότερο ήρεμοι, οι τόποι αυτοί φέρνουν στο νου τη φύση όπως υποτίθεται θα έπρεπε να ήταν, πριν αλλοιωθεί από τις παρεμβάσεις των ανθρώπων εικόνες τόπων όπου ένας μοντέρνος άνθρωπος μπορεί να ονειρευτεί ότι θα μπορούσε να ζήσει φυσικά, ελεύθερα, να είναι ο εαυτός του (Τsing 2005). «Virgin island» γράφει επάνω η κάρτα που διαφημίζει τα μόνα ενοικιαζόμενα δωμάτια που διαθέτει το νησί. «Θηρασία, το νησί του μέλλοντος», αναφώνησε ένας νέος, ενώ μου εξηγούσε τα επιχειρηματικά του σχέδια, «Θηρασία, το νησί των παρανόμων, τα βλέπεις», είπε μια κυρία δείχνοντάς μου τα αυτοκίνητα χωρίς πινακίδες, που ήταν παρκαρισμένα κοντά στο μόλο της Ρίβας. Οι παραπάνω χαρακτηρισμοί, όπως και οι περιγραφές του νησιού με στερητικά χωρίς νερό, χωρίς καλή συγκοινωνία, χωρίς κουρείο, χωρίς καφενείο, χωρίς οικοδομικές άδειες, χωρίς αστυνομία κτλ. αναπαριστούν τη Θηρασία ως κενό, κενό εξουσίας, κενό νομιμότητας, κενό επιχειρηματικής δράσης, κενό κατανάλωσης, κενό ανάπτυξης. Οι κενοί τόποι είναι δυνάμει γεμάτοι. Το άδειο εμφανίζεται ως υποψήφιο πεδίο επένδυσης, ανταγωνισμού και σύγκρουσης, ως μη-ακόμα-τόπος, αλλά ως χώρος, δηλαδή ουδέτερο πεδίο, όπου μπορούν να συμβούν πολλά, λίγα ή τίποτα και για αυτό το παραμικρό μπορεί να είναι σημάδι μιας αλλαγής. Όπως ήδη προσπάθησα να υποστηρίξω, το όνομα Θηρασία δεν αντιστοιχεί πάντοτε σε μια δεδομένη και ομοιογενή ολότητα. Υπάρχουν μάλλον πολλές Θηρασιές, που άλλοτε επικαλύπτονται και άλλοτε διαχωρίζονται, άλλοτε συνυπάρχουν αρμονικά και άλλοτε αντιπαρατίθενται, αλλά πάντως βρίσκονται εν εξελίξει. Εκτός από εκείνες των οικισμών, των τοποθεσιών και των διαδρομών, υπάρχουν εκείνες που αντιστοιχούν σε διαφορετικές δραστηριότητες και προσδοκίες των κυνηγών, των αρχαιολόγων, των Σαντορινιών, των εστιατόρων του Κόρφου, των παπάδων και των εκκλησιών, των 251