ΘΕΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙ «ΕΘΕΛΟΝΤΙΣΜΟΣ, ΜΚΟ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ» Κλεάνθης Συρακούλης (Τμήμα Διοίκησης & Διαχείρισης Έργων ΤΕΙ Λάρισας) «Διαχειριστική ικανότητα ΜΚΟ. Συμπεράσματα από την πρόσκληση του Υπουργείου Απασχόλησης - Η περίπτωση της Θεσσαλίας» ΕΙΣΑΓΩΓΗ Μέσα από τη σύντομη αυτή εισήγηση επιχειρείται 1. Μια πρώτη συμβολή στην έννοια της διαχειριστικής ικανότητας των ΜΚΟ 2. Μια αρχική αξιολόγηση της ετοιμότητας των οργανώσεων για τη συμμετοχή τους σε εθνικά και ευρωπαϊκά προγράμματα και τέλος 3. η διατύπωση βασικών συμπερασμάτων για την κατάσταση που επικρατεί σήμερα στην Ελλάδα. Η επιλογή της Περιφέρειας Θεσσαλίας ως μελέτη περίπτωσης έγινε καθώς εδώ και δύο χρόνια έχει αναπτυχθεί από το Τμήμα Διοίκησης και Διαχείρισης Έργων του ΤΕΙ Λάρισας ένα σύστημα εποπτείας των θεσσαλικών οργανώσεων. Κατά συνέπεια υπάρχει η δυνατότητα εξαγωγής σχετικά ασφαλών συμπερασμάτων, τουλάχιστον για τη Θεσσαλία. ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΤΙΚΗ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑ Είναι σκόπιμο να διευκρινιστεί εισαγωγικά ότι η έννοια της διαχειριστικής ικανότητας μπορεί να προσδιοριστεί από πολλές διαφορετικές αφετηρίες. Για παράδειγμα στο χώρο των οργανώσεων του τρίτου (η εθελοντικού) τομέα, ως διαχειριστική ικανότητα σε μια οργάνωση θα μπορούσε να οριστεί το σύνολο των ενεργειών που εκτελεί επιτυχώς η οργάνωση και μέσα από τις οποίες θέτει και προωθεί τους στόχους της. Ανάλογα με τους στόχους που θέτει απαιτείται μια λιγότερο ή περισσότερο αναγκαία οργανωτική υποδομή. Η υποδομή αυτή μπορεί να είναι είτε εθελοντική ή αμειβόμενη. Μπορεί να περιλαμβάνει από τη γραμματειακή και τη λογιστική υποστήριξη της οργάνωσης μέχρι τα εξειδικευμένα στελέχη που υλοποιούν ένα συγκεκριμένο έργο (πχ σε περιβαλλοντικές και όχι μόνο οργανώσεις). Σε κάθε περίπτωση όμως στην εισήγηση αυτή αποδεχόμαστε ως βάση συζήτησης ότι: Κάθε ΜΚΟ διαθέτει νομική υπόσταση Διαθέτει χώρο φιλοξενίας των δραστηριοτήτων της Έχει ΑΦΜ και κατ επέκταση τηρεί ενημερωμένο βιβλίο ταμείου Διατηρεί και διαχειρίζεται το μητρώο μελών της Μπορεί να υποστηρίξει γραμματειακά τις δραστηριότητές της. Διαθέτει δηλαδή τηλέφωνο επικοινωνίας, πρόσβαση σε υπολογιστή και πιθανά ηλεκτρονικό ταχυδρομείο. 1
Όταν μια ΜΚΟ επιθυμεί να χρησιμοποιήσει πόρους από εθνικά ή ευρωπαϊκά προγράμματα, συνήθως η έννοια της διαχειριστικής ικανότητας προσδιορίζεται από την εκάστοτε προκήρυξη του προγράμματος. Στην κατεύθυνση αυτή η πρόσφατη πρόσκληση εκδήλωσης ενδιαφέροντος για την υλοποίηση σχεδίων δράσης από ΜΚΟ την οποία εξέδωσε το Υπουργείο Απασχόλησης και Κοινωνικής Προστασίας (24-8- 2006/ΑΠ 183994) θα μπορούσε να θεωρηθεί ως η πιο βατή, από τεχνικής πλευράς, πρόσκληση σε σχέση με προσκλήσεις τις οποίες δημοσιεύουν άλλα εθνικά ή κοινοτικά όργανα. Η προσεκτική ανάγνωση της πρόσκλησης οδηγεί στο συμπέρασμα ότι προϋποθέτει ως διαχειριστική ικανότητα της ΜΚΟ όσα ακριβώς περιγράφονται στη βάση συζήτησης που ετέθη πιο πάνω. Η ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΗΣΗ ΤΩΝ ΜΚΟ ΣΤΗ ΘΕΣΣΑΛΙΑ Το Τμήμα Διοίκησης και Διαχείρισης Έργων του ΤΕΙ Λάρισας εκπόνησε μελέτη - εμπειρογνωμοσύνη στα πλαίσια της τεχνικής βοήθειας του ΠΕΠ Θεσσαλίας. Βασικοί στόχοι της μελέτης ήταν: Η καταγραφή και ταξινόμηση των οργανώσεων που δραστηριοποιούνται στη Θεσσαλία. Η καταγραφή των προγραμμάτων του ΚΠΣ στα οποία δυνητικά θα μπορούσαν να συμμετέχουν αυτές και τέλος Η αποτύπωση της δυναμικής τους ενόψει της νέας προγραμματικής περιόδου Από την έρευνα πεδίου και τις τηλεφωνικές συνεντεύξεις με τον υπεύθυνο, καταγράφηκαν με πλήρη στοιχεία 577 οργανώσεις. Η νομική μορφή των περισσοτέρων είναι το Σωματείο (78,86%), ακολουθούν τα Ιδρύματα (9,19%) και οι Αστικές Μη Κερδοσκοπικές Εταιρείες (4,51%). Κρίνεται σκόπιμο να διασαφηνίσουμε ότι το σύνολο των οργανώσεων που καταγράφηκαν ενώ νομικώς αναγνωρίζονται ως μη κυβερνητικές οργανώσεις (Φεφές, 2006), στη λειτουργία τους δεν είναι ΜΚΟ (NGO) όπως αυτές καταγράφονται από τη διεθνή βιβλιογραφία, αλλά κυρίως εθελοντικές μη κερδοσκοπικές οργανώσεις (Αφουξενίδης κ.α., 2003). Η κατανομή των οργανώσεων αυτών ανά καποδιστριακό Δήμο, εμφανίζεται στο γράφημα 1, όπου γίνεται αντιληπτό ότι οι περισσότερες δομές έχουν ως έδρα: τις πρωτεύουσες των Νομών και την Ανατολική Θεσσαλία (Βόλος, Λάρισα) 2
Γράφημα 1: Χωρική κατανομή των οργανώσεων στη Θεσσαλία Οι οργανώσεις αυτές ασχολούνται κύρια με τον Πολιτισμό- Αναψυχή, το Περιβάλλον, την Υγεία, τις Κοινωνικές Υπηρεσίες και την προώθηση των Δικαιωμάτων. Ο χώρος δραστηριοποίησής τους είναι στην πλειοψηφία (80%) η τοπική κοινωνία. Πάνω από το 84% του συνόλου των οργανώσεων δεν έχει πρόσβαση σε σύγχρονους τρόπους επικοινωνίας (ιστοσελίδα και e-mail). Για τη λειτουργία τους βασίζονται συνήθως στην εθελοντική προσφορά των μελών τους, γεγονός που αποτελεί βασικό στοιχείο μιας μη κυβερνητικής-μη κερδοσκοπικής οργάνωσης. Το 73,6% δεν απασχολεί προσωπικό με καμία σχέση εργασίας, ενώ στις υπόλοιπες περιπτώσεις που εμφανίζουν απασχόληση προσωπικού συνήθως πρόκειται για μερική απασχόληση (π.χ. δάσκαλος χορού) γεγονός το οποίο οφείλεται στην έλλειψη οικονομικών πόρων των οργανώσεων. Στη Θεσσαλία (πίνακας 1) και στο σύνολο των 577 οργανώσεων είναι εγγεγραμμένα 158.000 μέλη. Από αυτά περίπου 99.000 άτομα είναι τα ενεργά μέλη, που σημαίνει ότι εκπληρώνουν τις οικονομικές τους υποχρεώσεις προς την οργάνωση στην οποία ανήκουν και συμμετέχουν κατ ελάχιστο σε κάποια από τις δραστηριότητές της. Όσοι αφιλοκερδώς προσφέρουν γνώσεις, δεξιότητες και χρόνο για την υλοποίηση των στόχων των οργανώσεων ανέρχονται στον πραγματικά εντυπωσιακό αριθμό των 32.671 ατόμων. ΠΛΗΘΟ Σ ΜΕΣΟΣ ΟΡΟΣ ΤΥΠΙΚΗ ΑΠΟΚΛΙΣΗ ΕΓΓΕΓΡΑΜΜΕΝ Α 158045 285,28 1134,285 ΕΝΕΡΓΑ 98907 180,16 901,814 ΕΘΕΛΟΝΤΕΣ 32671 60,17 202,948 Πίνακας 1: Η δραστηριότητα των εθελοντών σε αριθμητικά μεγέθη Με μία πολύ συντηρητική προσέγγιση σύμφωνα με την οποία ο μέσος εθελοντής αφιερώνει 1 ημέρα κατ έτος στη δράση της οργάνωσής του και με υποθετική αμοιβή της τάξης των 4 ανά ώρα (ανειδίκευτος εργάτης) οι άνθρωποι αυτοί παράγουν ετησίως στη Θεσσαλία οικονομικό προϊόν της τάξης των 1045472!!!! Αντιλαμβανόμαστε λοιπόν πως αν αθροίσουμε στο παραπάνω ποσό και 1336400 που αντιστοιχεί στην εργασία των απασχολούμενων στις οργανώσεις (υπολογίζοντας ετήσια μερική απασχόληση και αμοιβή με το ένα τρίτο του νεοπροσληφθέντος υπαλλήλου) το παραγόμενο από τις δομές οικονομικό προϊόν αγγίζει τα 2381872. Η ΠΟΡΕΙΑ ΤΗΣ ΠΡΟΣΚΛΗΣΗΣ ΤΟΥ ΥΠΑΚΠ Από τα στοιχεία της προηγούμενης παραγράφου μπορούμε αβίαστα να συμπεράνουμε ότι η Περιφέρεια Θεσσαλίας είναι χώρος, κατ ελάχιστον, έντονης δραστηριοποίησης διαφόρων ΜΚΟ. Επίσης σκόπιμο είναι να τονιστεί ότι λειτουργεί με την υποστήριξη του ΠΕΠ Θεσσαλίας από το 1999 το Δίκτυο Πληροφόρησης και Υποστήριξης του Πληθυσμού της Θεσσαλικής Υπαίθρου. Στο δίκτυο μετέχουν ενεργά και αρκετές από τις οργανώσεις οι οποίες αναφέρθηκαν και στη χαρτογράφηση. Ο ρόλος του δικτύου σε επίπεδο πληροφόρησης των οργανώσεων κρίνεται ικανοποιητικός καθώς οργάνωσε δύο Πανθεσσαλικά συνέδρια των ΜΚΟ (στην Πορταριά το 2003 και στη Λάρισα το 2006) στα οποία μετείχαν πάνω από 100 3
οργανώσεις. Ειδικά στο συνέδριο του 2006 στη Λάρισα εκλήθη και ο Προϊστάμενος της Διαχειριστικής Αρχής του Ε.Π. Απασχόληση και Επαγγελματική Κατάρτιση, ο οποίος ενημέρωσε αναλυτικά τους συμμετέχοντες για την πρόσκληση του ΥΠΑΚΠ η οποία θα κυκλοφορούσε για τις ΜΚΟ. Ως δεδομένη επίσης θα πρέπει να θεωρηθεί η στήριξη προς τις οργανώσεις, τόσο των μελών του δικτύου όσο και του τμήματος Διοίκησης και Διαχείρισης Έργων για τη σύνταξη των σχεδίων. Η στήριξη αυτή εκφράστηκε δημόσια και στο 2 ο συνέδριο, αλλά και στις κατ ιδίαν επικοινωνίες με τις οργανώσεις μετά την ανακοίνωση της πρόσκλησης. Στο δια ταύτα λοιπόν μετά την έγκριση των σχεδίων από το ΥΠΑΚΠ διαπιστώνουμε τα παρακάτω: Στη Θεσσαλία εγκρίθηκε η υλοποίηση 60 σχεδίων σε σύνολο 670 (περίπου 9% του συνόλου). Τα σχέδια αυτά αντιστοιχούν σε 26 οργανώσεις οι οποίες έχουν την έδρα τους και δραστηριοποιούνται στη Θεσσαλία (πίνακας 2), ενώ εγκρίθηκαν σχέδια άλλων 7 οργανώσεων οι οποίες δεν έχουν την έδρα στην Περιφέρεια αλλά δραστηριοποιούνται σ αυτή. έδρα ΣΩΜΑΤΕΙ ΑΜΚΕ ΙΔΡΥΜΑ ΔΞ Ο ΚΑΡΔΙΤΣΑ 1 0 0 1 2 ΛΑΡΙΣΑ 3 6 2 2 13 ΜΑΓΝΗΣΙ 3 4 2 2 11 Α ΤΡΙΚΑΛΑ 0 0 0 0 0 7 10 4 5 26 Πίνακας 2 : Κατανομή των οργανώσεων με βάση τη νομική μορφή και την Αν και τα Σωματεία ξεπερνούν το 78% των καταγεγραμμένων οργανώσεων στη Θεσσαλία μόλις 7 εξ αυτών υπέβαλαν σχέδιο στην πρόσκληση. Τα 5 σωματεία υπέβαλλαν ένα σχέδιο, ενώ από 1 σωματείο υπέβαλλε 2 και 3 σχέδια αντίστοιχα. Το γεγονός χρήζει δύο διαφορετικών ερμηνειών. Ερμηνεία 1: Τα περισσότερα από τα σωματεία στη Θεσσαλία δεν ενδιαφέρονται για τη χρηματοδότηση συγκεκριμένης δραστηριότητας. Η ερμηνεία αυτή αποκλείεται καθώς στη μελέτη του 2005 η συντριπτική πλειοψηφία των οργανώσεων δήλωνε ότι προσδοκά την πρόσβαση και την αξιοποίηση των ευρωπαϊκών πόρων. Ερμηνεία 2: Τα περισσότερα σωματεία δεν έχουν το ελάχιστο όριο διαχειριστικής ικανότητας το οποίο απαιτούσε η πρόσκληση. Η ερμηνεία αυτή είναι περισσότερο βάσιμη καθώς όπως αναδείχθηκε και στην προηγούμενη παράγραφο μόνο το 15% διαθέτει πρόσβαση σε νέες τεχνολογίες (απαραίτητη προϋπόθεση για την πρόσκληση του ΥΠΑΚΠ), ενώ η απασχόληση των εργαζομένων στην πλειονότητα των οργανώσεων είναι άτυπη (προϋπόθεση κλειδί για την πρόσκληση). Στον αντίποδα τώρα βρίσκονται περίπου οι μισές (10 σε σύνολο 26) ΑΜΚΕ που έχουν χαρτογραφηθεί στη Θεσσαλία. 4
250 218 200 150 140 148 100 71 50 0 28 21 13 5 6 11 2 1 1 3 2 0 ΑΡΙΘΜΟΣ ΜΚΟ ΑΡΙΘΜΟΣ ΣΧΕΔΙΩΝ ΜΚΟ ΕΚΤΟΣ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ΜΚΟ ΑΠΌ ΘΕΣΣΑΛΙΑ ΚΑΡΔΙΤΣΑ ΤΡΙΚΑΛΑ ΛΑΡΙΣΑ ΜΑΓΝΗΣΙΑ Γράφημα 2 : Χωρική κατανομή ΜΚΟ και σχεδίων στη Θεσσαλία Η ερμηνεία εδώ είναι μάλλον απότοκος του νομικού καθεστώτος των ΑΜΚΕ καθώς εκ προοιμίου είναι αναγκασμένες να υποβάλλουν φορολογική δήλωση, άρα εκ των πραγμάτων διατηρούν σχέση εργασίας τουλάχιστον με κάποιον λογιστή. Άσχετα με το επίπεδο δραστηριοποίησής τους λοιπόν βρέθηκαν σε ποιο πλεονεκτική θέση σε σχέση με τα σωματεία. Τέλος το γράφημα 2 δείχνει εύγλωττα το, συνολικά, μικρό βαθμό ανταπόκρισης των ΜΚΟ της Θεσσαλίας στην παραπάνω πρόσκληση. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Η ποικιλότητα των νομικών μορφών καθώς και η έλλειψη συγκεκριμένου νομοθετικού πλαισίου το οποίο να καλύπτει το σύνολο των δραστηριοτήτων που αναπτύσσουν οι οργανώσεις του τρίτου τομέα, κατά συνέπεια και οι ΜΚΟ, δημιουργεί ως προς τη διαχειριστική ικανότητα των οργανώσεων ένα επιπλέον πρόβλημα πέραν αυτού το οποίο είναι ο ίδιος ο ορισμός της ΜΚΟ. Βλέπουμε λοιπόν από την εμπειρία της Θεσσαλίας, οργανώσεις (κυρίως σωματεία) με αποδεδειγμένη και διαχρονική δραστηριότητα στο αντικείμενό τους και την τοπική κοινωνία να μην αποτολμούν καν να υποβάλουν αίτηση για επιχορήγηση σχεδίου στο ΥΠΑΚΠ. Κατά τον τρόπο αυτό οι αμιγώς εθελοντικές μη κερδοσκοπικές οργανώσεις θα βρίσκονται σταθερά εκτός νυμφώνος στα πλαίσια παρόμοιων προσκλήσεων. Αυτό παράλληλα αναδεικνύει και το γεγονός ότι η πολιτεία τελικά δεν αποτιμά τον εθελοντισμό ως παράμετρο ικανή για την ανάληψη πρωτοβουλιών σε εθνικά η ευρωπαϊκά έργα. Από την άλλη πλευρά, με βάση την εμπειρία της Θεσσαλίας, και οι ίδιες οι οργανώσεις δείχνουν και ανέτοιμες και μάλλον και απρόθυμες να εμπλακούν σε έργα τα οποία απαιτούν την ελάχιστη διαχειριστική ικανότητα, παρά τη δηλωμένη επιθυμία τους να αποκτήσουν πρόσβαση σε πόρους που θα διευκολύνουν τη δραστηριότητά τους. Στην περίπτωση της πρόσκλησης του ΥΠΑΚΠ, η επιτυχία ή όχι των σχεδίων θα κριθεί μετά την ολοκλήρωση των σχεδίων και του Β κύκλου ο οποίος ήδη βρίσκεται στη φάση της αξιολόγησης. Κατά πάσα πιθανότητα θα κριθεί μάλλον θετικά καθώς θα ανοίξουν για ένα έτος πάνω από 1.000 θέσεις απασχόλησης. Αυτό όμως ήταν το ζητούμενο της πολιτείας και όχι κατ ανάγκη και των οργανώσεων. Η προσπάθεια για την απόκτηση στοιχειώδους διαχειριστικής ικανότητας για όλες τις ΜΚΟ θα πρέπει να συνεχιστεί είτε αυτόνομα ή με την ενίσχυση δικτυώσεων όπου αυτό κρίνεται αναγκαίο από τις ίδιες. Και η προσπάθεια αυτή θα πρέπει να βασίζεται όχι μόνο στη λογική αξιοποίησης εθνικών ή κοινοτικών πόρων, αλλά στη λογική της 5
καλύτερης δυνατής επιτέλεσης του έργου των ΜΚΟ και στην ανάγκη λογοδοσίας τους τόσο στα ίδια τα μέλη τους όσο και στις τοπικές κοινωνίες στις οποίες συνήθως δραστηριοποιούνται. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Afouxenidis A. Leontidou L. and Sklias P. (2003), Organized Civil Society and European Governance: The case of Greece. First annually report to EC, research Directorate General, Directorate K-Knowledge based Society and Economy, Patras (Greece), July. Συρακούλης Κ. και συνεργάτες (2005), Διερεύνηση των περαιτέρω δυνατοτήτων συμμετοχής των ΜΚΟ στο Γ ΚΠΣ, Μελέτη Εμπειρογνωμοσύνη για το ΠΕΠ Θεσσαλίας, Λάρισα Φεφές, Μ. (2006), Νομική μορφή των ΜΚΟ στην Ελλάδα, Πρακτικά 1ου Συνεδρίου για τη Διαχείριση Έργων σε ΜΚΟ, Λάρισα, σελ. 32-45 6