Π E P I E X O M E N A ΠPOΛOΓOΣ.............................................................. 11 Εισαγωγικό μέρος 13 Τι είναι και τι δεν είναι το λογοτεχνικό κείμενο για το μαθητή................... 15 Πρώτο μέρος: ΟΙ ΔΥΣΚΟΛΙΕΣ ΚΑΤΑ ΤΗ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ 19 α. Οι δυσκολίες του ίδιου του κειμένου.................................... 21 β. Οι δυσκολίες του δασκάλου........................................... 25 γ. Οι δυσκολίες του μαθητή............................................. 30 δ. Οι δυσκολίες από το σχολικό σύστημα................................... 32 ε. Οι δυσκολίες της χρονικής στιγμής...................................... 36 Δεύτερο μέρος: ΤΡΟΠΟΙ ΜΕΛΕΤΗΣ ΤΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ 39 Εισαγωγή............................................................ 41 α. Ακροαματική ανάγνωση.............................................. 43 β. Η ιδιοτυπία του συγγραφέα/του έργου................................... 47 γ. Η «περιδιάβαση».................................................... 91 δ. Η ανάγνωση....................................................... 100 ε. Ανάγνωση έγκυρων κριτικών/μελετών................................... 111 στ.χρήση, παράλληλη προς το κείμενο, οπτικοακουστικών μέσων................ 119
Η ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΣΤΟ ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΚΑΙ ΣΤΟ ΕΝΙΑΙΟ ΛΥΚΕΙΟ Tρίτο μέρος: ΤΑ ΣΧΟΛΙΚΑ ΒΙΒΛΙΑ 127 α. Κριτική των βιβλίων................................................ 129 β. Προγραμματισμός των κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας................. 135 Παράρτημα 153 α. Η διδασκαλία του θεατρικού κειμένου.................................. 155 β. Ο ρόλος του φιλολόγου στις σχολικές γιορτές........................... 163 ΕΠΙΛΟΓΟΣ............................................................. 169 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΤΩΝ ΚΕΙΜΕΝΩΝ ΚΑΤΑ ΤΑΞΗ..................................... 171
π ø Δεν υπάρχει ένας τρόπος μελέτης της λογοτεχνίας. Το σχολείο εδώ φαίνεται ότι απέτυχε σε τέτοιο σημείο ώστε εξαιρετικοί και ευαίσθητοι μελετητές της Nεοελληνικής Λογοτεχνίας να ζητούν την κατάργηση της διδασκαλίας του μαθήματος ακριβώς για να μη δυσφημείται η λογοτεχνία. Η άποψη αυτή με την υπερβολή της δείχνει μια κατάσταση η οποία δε διορθώθηκε ακόμα και μετά την έκδοση, από το 1976 και ύστερα, βιβλίων τα οποία για πρώτη φορά έδειξαν στους μαθητές το πραγματικό πρόσωπο της Nεοελληνικής Λογοτεχνίας. Δύο τρόποι κυριάρχησαν στη διδασκαλία της λογοτεχνίας. Ο ένας τρόπος ήταν του σχεδιαγράμματος το κείμενο χωριζόταν σε μέρη, κάθε μέρος είχε τα διάφορα στοιχεία του, επίθετα, ιδέες κ.ά. Γέμιζε ο πίνακας με στοιχεία και δεν ήξερε ο μαθητής κατά πού να κοιτάξει. Και αυτό γινόταν για όλους τους συγγραφείς, μικρούς και μεγάλους, σημαντικούς και ασήμαντους. Ένας οδοστρωτήρας περνούσε από όλα τα κείμενα, αδιάφορα. Ο θρίαμβος του αντικειμενικού! 11 Ο άλλος τρόπος είναι ο θρίαμβος του υποκειμενισμού. Ο φιλόλογος ερμηνεύει αναλύοντας το κείμενο αρπάζεται από μία λέξη, φράση, στίχο ή ιδέα του κειμένου και του δίνει και καταλαβαίνει. Θα αναφέρω ένα παράδειγμα από έναν καλό φιλόλογο και κριτικό, για να δείξω πόσο μπορούσε να ξεστρατίσει ο υποκειμενισμός το δάσκαλο από το κείμενο και να δώσει λανθασμένες εντυπώσεις για το συγγραφέα στους μαθητές. Ο φιλόλογος αναλύει τον πέμπτο στίχο του τρίτου αποσπάσματος του Β Σχεδιάσματος των Ελεύθερων Πολιορκημένων του Σολωμού: «Γέλιο στο σκόρπιο στράτευμα σφοδρό γεννοβολιέται», και γράφει: «Το ξέπνοο σάλπισμα ακούγεται κι έξω από τα τείχη του Μεσολογγιού στο σκόρπιο τούρκικο στράτευμα που αναπαύεται. Ξυπνάει και εκεί αντίλαλους, που η ένταση και η χροιά τους καθορίζονται από το ποιόν του εχθρού ως αντηχείου. Τι μπορεί να καταλάβει ο εχθρός από το τραγικό μεγαλείο ή από τη σημασία του σαλπίσματος; Τίποτα. Γιατί το να νιώσει κανείς τέτοια πράγματα προϋποθέτει πνευματικότητα και πολιτισμό, για να συναισθανθεί κανείς αυτό που αισθάνεται ο εχθρός του πρέπει να 11. Κριτική στο σύστημα αυτό άσκησε ο Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος στο άρθρο του «Οι επικίνδυνες συνταγές ή τα κακά της νοικοκυροσύνης», στο Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος, Ν. Φωκάς, Νεοελληνικά διδακτικά δοκίμια για το Γυμνάσιο, εκδ. Eστία, Αθήνα 1986, σελ. 175-182. H ΔIΔAΣKAΛIA TΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ª Δ π Ã ª π [41]
ΤΡΟΠΟΙ ΜΕΛΕΤΗΣ ΤΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ έχει ευαισθησία καλλιεργημένη από ανθρωπιστική παράδοση. Πού να βρεθούν τέτοια πράγματα στην τουρκική βαρβαρότητα και αμάθεια; 12» Νομίζω πως αυτά είναι έξω από το Σολωμό. Όχι άμεσα αλλά ούτε και έμμεσα ο Σολωμός δε χαρακτηρίζει τους Τούρκους «βαρβάρους» και όχι μόνο στο συγκεκριμένο απόσπασμα αλλά και στα τρία Σχεδιάσματα. Αυτές οι σκέψεις είναι μόνο του συγγραφέα της ανάλυσης και έχει όλο το δικαίωμα να τις κάνει, αλλά δεν μπορεί να τις αποδίδει στο Σολωμό. Αρκετοί φιλόλογοι είναι ικανοί για παρόμοιες ερμηνείες και φραστικά πυροτεχνήματα, αλλά εκφράζουν μόνο τον εαυτό τους. Σ αυτό το μέρος του βιβλίου συγκεντρώνονται μερικοί τρόποι που έχουν προταθεί ή χρησιμοποιηθεί από έγκυρους μελετητές της λογοτεχνίας μας, με την ελπίδα ότι θα βοηθούσαν τους δασκάλους να δείξουν στους μαθητές τους πώς να προσεγγίσουν και να αγαπήσουν τη Νεοελληνική Λογοτεχνία. 12. Κ. Κουλουφάκος, Κείμενα και αναλύσεις, τόμ. Β, εκδ. Διογένης, Aθήνα 1980, σελ. 70. [ 42 ] ª Δ π Ã ª π H ΔIΔAΣKAΛIA TΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ
A. ƒ ª Δπ ø Αυτός ο τρόπος ταιριάζει κυρίως στην ποίηση «Η ποίηση είναι λογοτεχνία προφορική. Μολονότι σήμερα έχουμε πάρει τη συνήθεια να διαβάζουμε μόνο με τα μάτια, πρέπει σα λογοτεχνία προφορική να την αντικρίσουμε πρώτα πρώτα, αν θέλουμε να την καταλάβουμε. Γιατί αυτή είναι η πηγή της και αυτή είναι η φυλή της: ο προφορικός λόγος. Η ποίηση που δεν προσκαλεί τη φωνή είναι κακή ποίηση». Αυτά έγραφε ο Σεφέρης το 37. 13 Επομένως η ανάγνωση είναι ο κατάλληλος τρόπος για να φέρει ο δάσκαλος τους μαθητές του σε επαφή με την ποίηση. Και αρκετές φορές επιτυγχάνεται ο στόχος. Χρειάζεται όμως ανάγνωση καλή. Υπάρχουν δύο τρόποι να διαβαστεί ένα ποίημα: ή να το διαβάσει ο δάσκαλος ή να ακουστεί από το μαγνητόφωνο. Η δεύτερη περίπτωση είναι ενδιαφέρουσα, χρειάζεται όμως μερικά σχόλια. Στους υπάρχοντες δίσκους ή διαβάζουν οι ίδιοι οι ποιητές ποιήματά τους ή φιλόλογοι ή ηθοποιοί. Όταν διαβάζουν οι ποιητές, αυτό είναι ένα είδος ντοκουμέντου που εντυπωσιάζει τους μαθητές. Χρειάζεται όμως προσοχή γιατί παλιοί ποιητές διαβάζουν με τον παραδοσιακό τρόπο του 19ου αιώνα και των αρχών του 20ού αι., και υπάρχει ο κίνδυνος οι μαθητές να γελάσουν, οπότε ο σκοπός ακυρώνεται. Έτσι μπορεί να συμβεί με την ανάγνωση των Μοιραίων από το Βάρναλη. Το πράγμα μπορεί κάπως να διορθωθεί αν κληθούν οι μαθητές πριν από την ακρόαση να συγκρίνουν τον τρόπο απαγγελίας του Βάρναλη με τον τρόπο ανάγνωσης του ίδιου ποιήματος από το Mάνο Κατράκη που είναι έξοχος. Αυτή η περίπτωση θα χρησιμοποιηθεί και στην «περιδιάβαση» που θα εκτεθεί σε επόμενο κεφάλαιο. Όταν διαβάζουν οι ηθοποιοί, έχει για τους μαθητές ενδιαφέρον, όμως πολλές φορές κατά την ανάγνωση δίνουν στο ποίημα ένα αίσθημα που δεν του ανήκει. Αυτό συμβαίνει π.χ. με την απαγγελία ποιημάτων του Καβάφη από την Έλλη Λαμπέτη. Πολύ σοφά ο νεαρός Σεφέρης έγραφε στο ημερολόγιό του το 1926: «Tο ποίημα που απαιτεί τη συγκίνηση της φωνής εκείνου που το απαγγέλνει δεν είναι και πολύ σπουδαίο. Το καλό ποίημα πρέπει να περιέχει τη φωνητική του έκφραση δεν πρέπει ν 13. Γ. Σεφέρης, Δοκιμές, τόμ. Α, εκδ. Ίκαρος, Aθήνα 1974, σελ. 33. Βλ. επίσης Ξ.Α. Κοκόλης, Ποιητική πράξη και σύμπραξη (Σεφερικά, 2), εκδ. University Studio Press, Θεσσαλονίκη 1985, σελ. 39 κ.ε. H ΔIΔAΣKAΛIA TΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ª Δ π Ã ª π [43]
ΤΡΟΠΟΙ ΜΕΛΕΤΗΣ ΤΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ αφήνει περιθώριο για φωνητική ερμηνεία. Ο πιο φρόνιμος τρόπος να πεις ένα ποίημα είναι να το αρθρώσεις καθαρά». 14 Οι φιλόλογοι-αναγνώστες «αρθρώνουν», οι περισσότεροι, καθαρά το λόγο. Η πιο πετυχημένη ανάγνωση είναι των ποιημάτων του Καβάφη από το Σαββίδη. Η ανάγνωση των ποιημάτων αλλά και των πεζογραφημάτων από το δάσκαλο, όταν είναι σωστή, δηλαδή γίνεται με «καθαρή άρθρωση», είναι γεγονός που έχει θερμότητα σε αντίθεση με τη μαγνητοφώνηση που χαρακτηρίζεται από ψυχρότητα, που τη δημιουργεί η απόσταση. Εδώ πρέπει να ανοίξουμε μια παρένθεση. Είναι ανάγκη όσοι προορίζονται για εκπαιδευτικοί-φιλόλογοι να έχουν διδαχτεί, πριν μπουν στην τάξη, ορθοφωνία, καλή άρθρωση, γιατί ένα μεγάλο μέρος της δυνατότητας επαφής των μαθητών με τη λογοτεχνία εξαρτάται και από την αναγνωστική ικανότητα του δασκάλου. Καταγραφή των δίσκων με αναγνώσεις ποιημάτων έχει κάνει ο Α. Ζορμπάς στα άρθρά του με τίτλο «Ποίηση μελοποιημένη» στο περιοδικό Νέα Παιδεία, τεύχ. 21 (1982) και 48 (1988). Οι δίσκοι αυτοί κυκλοφορούν από τις εταιρείες Διόνυσος κυρίως αλλά και Μίνως. Νεότερη ανάγνωση ποιημάτων του Καβάφη από το Σαββίδη υπάρχει σε cd που κυκλοφόρησε το 1999 από το Σπουδαστήριο Nέου Eλληνισμού Ποικίλη Στοά (1999). Πρέπει να τονιστεί ότι οι αναγνώσεις του Σαββίδη είναι εξαίρετες και χαρακτηρίζονται ως «ερμηνευτικές αναγνώσεις». Οι αναγνώσεις πεζογραφίας είναι λίγες, για την ώρα. Από την εταιρεία Λόγος κυκλοφορεί μία κασέτα, όπου ο Γ. Ιωάννου διαβάζει πέντε πεζογραφήματά του και άλλη μία στην οποία ο ηθοποιός διαβάζει έργα του Τσίρκα αλλά αυτά είναι δυσεύρετα. Δημιουργείται όμως το ερώτημα, μήπως, επειδή είμαστε συνηθισμένοι για το διάβασμα να χρησιμοποιούμε τα μάτια μας και όχι τα αυτιά μας, μας ξεφεύγουν κατά την ακρόαση πράγματα ουσιώδη. Μπορεί βέβαια να συμβεί αυτό, όμως η αίσθηση του όλου δε θα χαθεί. Ίσως αυτό ήθελε να πει ο Καβάφης στο αριστουργηματικό ποίημα «\EÓ Ùˇá ÌËÓd \Aı Ú». 15 Παρόλο που η επιγραφή ήταν ακρωτηριασμένη: «Με δυσκολία διαβάζω στην πέτρα την αρχαία», όμως το όλο νόημα δε χάθηκε: 14. Γ. Σεφέρης, Μέρες Α. 16 Φεβρουαρίου 1925 17 Aυγούστου 1931, εκδ. Ίκαρος, Αθήνα 1975, σελ. 39. Χρήσιμες επισημάνσεις για την ανάγνωση: Ξ.A. Κοκόλης, Η ομοιοκαταληξία. Τύποι και λειτουργικές διαστάσεις, εκδ. Στιγμή, Αθήνα 1993, στο 3ο κεφάλαιο, σελ. 127-150. 15. Κ. Π. Καβάφης, Τα ποιήματα, τόμ. Α, νέα έκδοση του Γ. Π. Σαββίδη, εκδ. Ίκαρος, Αθήνα 1991, σελ. 82. [ 44 ] ª Δ π à ª π H ΔIΔAΣKAΛIA TΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ
Α. ΑΚΡΟΑΜΑΤΙΚΗ ΑΝΑΓΝΩΣΗ «Με φαίνεται που ο Λεύκιος μεγάλως θ αγαπήθη». Άλλωστε και η ακρόαση θέλει άσκηση και αυτό πρέπει να το προσπαθήσει το σχολείο. Για διευκόλυνση των φιλολόγων και των δασκάλων παρατίθεται ένας κατάλογος δίσκων με αναγνώσεις. Κύρια πηγή είναι τα άρθρα του Α. Ζορμπά, αλλά οπωσδήποτε χρειάζεται ένας ακόμα λεπτομερέστερος κατάλογος δίκων ή κασετών. Ας αναθέσει το ΥΠΕΠΘ την εργασία αυτή στον Α. Ζορμπά. ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΔΙΣΚΩΝ /ΑΝΑΓΝΩΣΕΩΝ Α. Από / για ένα συγγραφέα: 1. Ο Μ. Αναγνωστάκης διαβάζει Αναγνωστάκη, Διόνυσος. 2. Έλλη Αλεξίου, Μίνως. 3. Ο Κ. Βάρναλης διαβάζει Βάρναλη, Διόνυσος. 4. Βάρναλη διαβάζει ο Μ. Κατράκης στο δίσκο της Μίνως Ηχητικό αφιέρωμα στο Μάνο Κατράκη. 5. Η Κυβέλη διαβάζει Βενέζη, σειρά «Ελληνικό θέατρο», Διόνυσος. 6. Ο Ν. Βρεττάκος διαβάζει Βρεττάκο, Διόνυσος. 7. Η Κική Δημουλά διαβάζει ποιήματά της, Μίνως-Εmi. 8. Ο Ν. Εγγονόπουλος διαβάζει Εγγονόπουλο, Διόνυσος. 9. Ά. Δικταίου, Πολιτεία, εκδ. Φέξης, Βιβλία και ήχος. 10. Ο Ελύτης διαβάζει Ελύτη Ι (το Άξιον εστί), Διόνυσος. 11. Ο Ελύτης διαβάζει Ελύτη ΙΙ (Έξι και μία τύψεις για τον ουρανό), Διόνυσος. 12. Ο Α. Εμπειρίκος διαβάζει Εμπειρίκο Ι, Διόνυσος. 13. Ο Α. Εμπειρίκος διαβάζει Εμπειρίκο ΙΙ, Διόνυσος. 14. Γιώργου Ιωάννου, Διηγήματα, (διαβάζει ο ίδιος), Ο Λόγος. 15. Κ. Π. Καβάφης Ι (1896-1918), (διαβάζει ο Γ. Π. Σαββίδης), Διόνυσος. 16. Κ. Π. Καβάφης ΙΙ (1919-1933), (διαβάζει ο Γ. Π. Σαββίδης), Διόνυσος. 17. Κ. Π. Καβάφης (58 ποιήματα), (διαβάζει ο Γ. Π. Σαββίδης), Ποικίλη Στοά Σπουδαστήριο Νέου Ελληνισμού. 18. Η Ζ. Καρέλλη διαβάζει Καρέλλη, Διόνυσος. 19. Κ. Παλαμάς Ι, (διαβάζουν ο ίδιος και ο Κατσίμπαλης), Διόνυσος. 20. Κ. Παλαμάς ΙΙ (διαβάζουν ο ίδιος και ο Κατσίμπαλης), Διόνυσος. 21. Αλ. Παπαδιαμάντης (4 διηγήματα), (διαβάζει ο Δ. Καταλειφός), Πατάκης. 22. Ο Ν. Γ. Πεντζίκης διαβάζει Πεντζίκη, Διόνυσος. 23. Ο Γ. Ρίτσος διαβάζει Ρίτσο Ι, Διόνυσος. 24. Ο Γ. Ρίτσος διαβάζει Ρίτσο ΙΙ, Διόνυσος. H ΔIΔAΣKAΛIA TΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ª Δ π Ã ª π [45]
ΤΡΟΠΟΙ ΜΕΛΕΤΗΣ ΤΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ 25. Ο Γ. Ρίτσος διαβάζει τη Ρωμιοσύνη, Διόνυσος. 26. Ο Μ. Σαχτούρης διαβάζει Σαχτούρη, Διόνυσος. 27. Ο Σεφέρης διαβάζει Σεφέρη Ι, Διόνυσος. 28. Ο Σεφέρης διαβάζει Σεφέρη ΙΙ, Διόνυσος. 29. Ά. Σικελιανού, Ποιήματα, (διαβάζει ο ίδιος και ο Ν. Δετζώρτζης), Διόνυσος. 30. Ο Τ. Σινόπουλος διαβάζει Σινόπουλο, Διόνυσος. 31. Ο Ντ. Χριστιανόπουλος διαβάζει Χριστιανόπουλο, Διόνυσος. Β. Συλλογικοί δίσκοι 1. Φωνές της λογοτεχνίας μας (Παλαμά Καζαντζάκη Σικελιανού Βάρναλη Αυγέρη Γιοφύλλη Ρώτα Σεφέρη Παναγιωτόπουλου Βενέζη Μαυροειδή-Παπαδάκη Ζαμπάθα Μπούμη-Παπά Τερζάκη), Μίνως. 2. Η Ά. Συνοδινού διαβάζει Κάλβο Ρήγα Σολωμό Μακρυγιάννη, Stereo Olympic. 3. Φωνές της Γραφής (32 συγγραφείς αυτοβιογραφούντες), επιμ. Μ. Φάις Υπουργείο Πολιτισμού Στέγη Καλών Τεχνών και Γραμμάτων, 6 δίσκοι, Lyra. 4. ΕΝ ΧΟΡΔΑΙΣ Ποιητές αυτοανθολογούμενοι, 1 δίσκος. Πεζογράφοι αυτοανθολογούμενοι, 2 δίσκοι. (Πρόκειται για Θεσσαλονικείς συγγραφείς που εξέδωσε η ΕΤ3 9,58 σε συνεργασία με τη Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Θεσσαλονίκης Κέντρο Πολιτισμού. Περιέχονται αρκετοί συγγραφείς που ανθολογούνται στα Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Γυμνασίου και Ενιαίου Λυκείου). [ 46 ] ª Δ π Ã ª π H ΔIΔAΣKAΛIA TΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ