ΔΘΝΙΚΗ ΥΟΛΗ ΓΗΜΟΙΑ ΓΙΟΙΚΗΗ ΙΣ ΔΚΠΑΙΓΔΤΣΙΚΗ ΔΙΡΑ

ΔΘΝΙΚΗ ΥΟΛΗ ΓΗΜΟΙΑ ΓΙΟΙΚΗΗ ΙΣ ΔΚΠΑΙΓΔΤΣΙΚΗ ΔΙΡΑ ΣΜΗΜΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΓΙΟΙΚΗΗ ΣΔΛΙΚΗ ΔΡΓΑΙΑ Θέκα: «Πνιηηηθέο θαη ξπζκίζεηο γηα ηελ λέα νξγάλωζε ηνπ ρξόλνπ εξγαζίαο» Δπηβιέπνπζα: ηακαηίλα Γηαλλαθνύξνπ πνπδάζηξηα: Βαζηιηθή Καθνζίκνπ ΑΘΗΝΑ - 2005

ΠΕΡΙΛΗΨΗ Ζ νξγάλσζε ηνπ ρξφλνπ εξγαζίαο είλαη έλα πνιπδηάζηαην ζέκα, πνπ έρεη θαηαζηεί αληηθείκελν έληνλεο πνιεκηθήο, δεδνκέλνπ φηη θαιείηαη λα ηθαλνπνηήζεη πνηθίιεο αλάγθεο δχζθνια ζπκβαηέο κεηαμχ ηνπο Δίλαη, ινηπφλ, αλαγθαία κηα ζθαηξηθή πξνζέγγηζε ηνπ δεηήκαηνο κέζα απφ ηελ απνηχπσζε ησλ πνιηηηθψλ θαη ησλ ξπζκίζεσλ γηα ην ρξφλν εξγαζίαο θαη ησλ θνηλσληθν-νηθνλνκηθψλ επηπηψζεψλ ηνπο. Καηά ηνλ 20φ αηψλα ζεκεηψζεθαλ κηα ζεηξά απφ εμειίμεηο πνπ έθεξαλ ζην πξνζθήλην ην ζέκα ηεο νξγάλσζεο ηνπ ρξφλνπ εξγαζίαο θαη ζηάζεθαλ αηηία λα ακθηζβεηνχληαη θαη λα επαλεμεηάδνληαη δηθαηψκαηα πνπ θαηαθηήζεθαλ κε πνιπεηείο αγψλεο. Ζ αιιαγή ηνπ παξαγσγηθνχ κνληέινπ ηεο νηθνλνκίαο ζε ζπλδπαζκφ κε ηελ επξχηαηε δηάδνζε ησλ λέσλ ηερλνινγηψλ πιεξνθνξηθήο θη επηθνηλσλίαο (ΣΠΔ) θαη ηελ κεηαβνιή ησλ θνηλσληθψλ ξφισλ επέβαιαλ ηελ αλαδηνξγάλσζε ησλ εξγαζηαθψλ ζρέζεσλ κε θεληξηθφ άμνλα ηνλ εξγαζηαθφ ρξφλν, πξνθεηκέλνπ λα αληηκεησπηζηνχλ νη λέεο θνηλσληθν-νηθνλνκηθέο ζπλζήθεο ζηα πιαίζηα ηνπ δηεζλνχο αληαγσληζκνχ. Σν αίηεκα ησλ εξγαδνκέλσλ γηα κείσζε ηνπ ρξφλνπ εξγαζίαο θζίλεη ζηαδηαθά θαη παξαρσξεί ηε ζέζε ηνπ ζηελ επειημία. Δπίζεο, ε θιίκαθα αμηψλ γηα ηνπο απαζρνινχκελνπο άξρηζε λα κεηαζηξέθεηαη πξνο ιηγφηεξν πιηζηηθέο θαη λα δίλεη πξνβάδηζκα ζηελ θνηλσληθή θαη νηθνγελεηαθή δσή, ζηνλ ειεχζεξν ρξφλν, ζηελ αλαλέσζε ησλ πξνζφλησλ θαη ζηελ πνηφηεηα δσήο. Ζ επειημία ηνπ ρξφλνπ εξγαζίαο απνηειεί κηα ζχγρξνλε κνξθή νξγάλσζεο ηνπ ρξφλνπ εξγαζίαο θαη θαιείηαη λα ηθαλνπνηήζεη πνηθίιεο αλάγθεο κέζσ ησλ δηάθνξσλ πνιηηηθψλ πνπ πξνσζνχληαη θάζε θνξά. Παξαδνζηαθέο κνξθέο επειημίαο ηνπ ρξφλνπ εξγαζίαο απνηεινχλ ε ππεξεξγαζία, ε ππεξσξία, ηα ζπζηήκαηα βάξδηαο, ε εθ πεξηηξνπήο εξγαζία, ην ειαζηηθφ σξάξην, ην «job sharing» θαη ε κεξηθή απαζρφιεζε. Χο ζχγρξνλεο κνξθέο επειημίαο άξρηζαλ πξφζθαηα λα πξνσζνχληαη ε ηειεξγαζία θαη ε δηεπζέηεζε ηνπ ρξφλνπ εξγαζίαο, κε ηελ ηειεπηαία λα απνηειεί θνκβηθφ ζεκείν ηεο ζπδήηεζεο γηα ηελ αλαδηνξγάλσζε ηνπ ρξφλνπ εξγαζίαο. ηα πιαίζηα ηεο Δ.Δ., ε επειημία ηνπ ρξφλνπ εξγαζίαο πξνσζείηαη ηφζν κε δεζκεπηηθά φζν θαη κε κε δεζκεπηηθά κέηξα. Ζ βαζηθή νδεγία γηα ην ρξφλν 2

εξγαζίαο είλαη ε ππ αξ. 93/104/ΔΚ, πνπ αλαζεσξήζεθε κε ηηο ππ αξ. 2000/34/ΔΚ θαη 2003/88/ΔΚ, θαη βξίζθεηαη ζε δηαδηθαζία ηξνπνπνίεζεο. Ζ αλσηέξσ νδεγία εηζήγαγε κηα ζεηξά θαηλνηφκσλ ξπζκίζεσλ γχξσ απφ ην ρξφλν εξγαζίαο, αιιά δε ραίξεη πξαθηηθήο εθαξκνγήο απφ ηα θξάηε-κέιε. Ο θπξηφηεξνο ιφγνο αθνξά ηελ έιιεηςε νπζηαζηηθνχ θνηλσληθνχ δηαιφγνπ κεηαμχ ησλ επξσπαίσλ θνηλσληθψλ εηαίξσλ. Δπηπιένλ, ε Πξάζηλε Βίβινο γηα ηελ νξγάλσζε ηεο εξγαζίαο θαη ε Δπξσπατθή ηξαηεγηθή γηα ηελ Απαζρφιεζε (ΔΑ) απνηεινχλ κελ κε δεζκεπηηθέο θνηλνηηθέο παξεκβάζεηο αιιά πξνσζνχλ ηελ επειημία κέζσ θαηεπζπληήξησλ γξακκψλ. Ζ λνκνινγία ηνπ Γηθαζηεξίνπ ησλ Δπξσπατθψλ Κνηλνηήησλ (ΓΔΚ) κε ηηο απνθάζεηο SIMAP θαη JAEGER ζηάζεθε εμίζνπ ζεκαληηθή γηα ηελ έλλνηα ηνπ ρξφλνπ εξγαζίαο θαη ηελ πξνζηαζία ησλ δηθαησκάησλ ησλ εξγαδνκέλσλ. Όζνλ αθνξά ηηο ειιεληθέο ξπζκίζεηο γχξσ απφ ηελ επειημία ηνπ ρξφλνπ εξγαζίαο, ε δηεπζέηεζε ηνπ ρξφλνπ εξγαζίαο απνηειεί ην πην επίθαηξν θαη θιέγνλ δήηεκα ησλ ηειεπηαίσλ δεθαπέληε (15) εηψλ. Ο αξρηθφο λφκνο 1892/90 ηξνπνπνηήζεθε θαηά ζεηξά κε ηνπο λ. 2639/98, 2874/00 θαη 3385/05, αιιά κε εμαίξεζε ηνλ ηειεπηαίν πνπ είλαη πνιχ πξφζθαηνο, έκεηλαλ φινη αλεθάξκνζηνη ειιείςεη θνηλσληθήο απνδνρήο ηνπο θαη απνπζίαο πξαγκαηηθνχ δεκνζίνπ δηαιφγνπ. Όιεο νη παξαπάλσ ξπζκίζεηο πνπ πξνσζνχλ ηελ επειημία ηνπ ρξφλνπ εξγαζίαο επειπηζηνχλ λα επηιχζνπλ ηα ζχγρξνλα θνηλσληθν-νηθνλνκηθά πξνβιήκαηα θαη λα ηθαλνπνηήζνπλ φια ηα ελδηαθεξφκελα κέιε. Θα πξέπεη, σζηφζν, λα επηζεκάλνπκε ηηο επηπηψζεηο πνπ επηθέξεη ε πξνσζνχκελε επειημία ζε θνηλσληθν-νηθνλνκηθφ επίπεδν. Ζ ειαζηηθνπνίεζε ηνπ εξγάζηκνπ ρξφλνπ δελ εγγπάηαη νχηε ηελ πξνζηαζία ησλ εξγαζηαθψλ δηθαησκάησλ, νχηε ηε ζπκθηιίσζε επαγγεικαηηθήο θαη πξνζσπηθήο δσήο, νχηε πνηνηηθέο ζπλζήθεο εξγαζίαο. Αθφκα θαη ζε νηθνλνκηθφ επίπεδν, ελδέρεηαη λα κελ επελεξγήζεη ζεηηθά ζηελ νξγάλσζε ηεο παξαγσγήο, ζηελ αληαγσληζηηθφηεηα θαη ζηελ θαηαλάισζε. Οη ζπλέπεηεο ηεο επειημίαο, ινηπφλ, είλαη ηφζν ζεκαληηθέο γηα ην κέιινλ ησλ εξγαζηαθψλ ζρέζεσλ πνπ ίζσο λα επηβάινπλ επαλαπξνζδηνξηζκφ ηεο ζπδήηεζεο ζε κηα πεξηζζφηεξν θηιηθή πξνο ηνλ εξγαδφκελν βάζε. 3

SUMMARY The organization of working time is a subject with various aspects to be examined. It is also the center of intense disagreement and it is expected to fulfill various and diverse needs. So, it is essential to approach the case from all its aspects in order to examine the relevant measures and their socio-economic results. During the 20th century there have been certain changes in the way of producing that have made flexibility a modern way of re-organizing the working relations. The social roles have gradually changed, information technology is welcomed to battle with international competition and new values have made their appearance, such as free-time, social and family life, quality of life, life-long learning. Flexibility in working time is promoted through various policies followed by governments. Some traditional types of flexibility are overtime work, part-time work, job sharing and flexible working hours. Distance working and settlement of working time are modern ways of organizing working time in a flexible way. In the E.U., the basic Directive on working time, no 93/104/EC has been revised with Directives 2000/34/EC and 2003/88/EC. Also, the Green Paper on organizing work and the European Strategy for Employment contain certain measures on flexibility in working time. The cases SIMAP and JAEGER at the Court of European Communities have contributed in the evolution of the sense of working time and in the protection of working rights. During the last 15 years a series of greek laws concerning the working time have been voted. The law 1892/90 has been revised from the laws 2639/98, 2874/00 and 3385/05. Nevertheless, none of them has been enforced, due to lack of social consensus and of substantial public dialogue between social partners. Flexibility in working time involves serious consequences at socio-economic level. All the above measures do not guarantee the protection of working rights, the reconciliation between working and personal life, the quality of working conditions or the reorganization of production. Such dangers behind flexibility in working time jeopardize the future of working relations. 4

ΛΕΞΕΙ ΚΛΕΙΔΙΑ Αλεξγία Απαζρφιεζε Βάξδηα Γηεπζέηεζε Δθ πεξηηξνπήο εξγαζία Διαζηηθφηεηα Δξγαζία Δξγνδφηεο Δπειημία, Δπειηθηνπνίεζε Δπξσπατθή ηξαηεγηθή γηα ηελ Απαζρφιεζε Κνηλνηηθή λνκνινγία Μεξηθή απαζρφιεζε Πεξίνδνο αλαθνξάο Ρήηξα opt-out πκθηιίσζε επαγγεικαηηθήο θαη πξνζσπηθήο δσήο πλδηθάηα Σειεξγαζία Τπεξεξγαζία Τπεξσξία Υξφλνο εξγαζίαο Χξάξην 5

ΠΙΝΑΚΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΠΔΡΗΛΖΦΖ... 2 SUMMARY... 4 ΛΔΞΔΗ ΚΛΔΗΓΗΑ... 5 ΠΗΝΑΚΑ ΠΔΡΗΔΥΟΜΔΝΧΝ... 6 Α. Δηζαγσγή... 8 Β. Σν δήηεκα ηνπ ρξφλνπ εξγαζίαο ζηηο ζχγρξνλεο θνηλσλίεο... 12 Β1. χγρξνλεο δηαζηάζεηο ηνπ ρξφλνπ εξγαζίαο... 14 Β2. Υξφλνο εξγαζίαο θαη αγνξά εξγαζίαο... 17 Β3. Υξφλνο εξγαζίαο θαη άιινη θνηλσληθνί ρξφλνη... 21 Γ. Δπειημία ηνπ ρξφλνπ εξγαζίαο... 23 Γ1. Πνιηηηθέο επειημίαο ηνπ ρξφλνπ εξγαζίαο... 28 Γ2. Παξαδνζηαθέο κνξθέο επειημίαο... 30 Γ2.1 Τπεξεξγαζία... 30 Γ2.2 Τπεξσξία... 30 Γ2.3 πζηήκαηα βάξδηαο... 31 Γ2.4 Δθ πεξηηξνπήο εξγαζία... 32 Γ2.5 Διαζηηθφ σξάξην... 32 Γ2.6 «Job sharing» (απφ θνηλνχ θαηνρή ζέζεο εξγαζίαο)... 33 Γ2.7 Μεξηθή Απαζρφιεζε... 34 Γ2.7.1 Ννκνζεηηθέο παξεκβάζεηο γηα ηε κεξηθή απαζρφιεζε... 35 Γ2.7.2 Ζ κεξηθή απαζρφιεζε ζηελ Διιάδα ζε ζχγθξηζε κε ηηο ππφινηπεο ρψξεο ηεο Δ.Δ. θαη ηνπ ΟΟΑ... 36 Γ3. χγρξνλεο κνξθέο επειημίαο... 39 Γ3.1 Σειεξγαζία... 39 Γ3.1.1 Ζ επξσπατθή ζπκθσλία-πιαίζην γηα ηελ ηειεξγαζία... 39 Γ3.1.2 Σν λνκνζεηηθφ πιαίζην ηεο ηειεξγαζίαο ζηελ Διιάδα... 39 Γ3.2 πλνιηθή δηεπζέηεζε ηνπ εξγάζηκνπ ρξφλνπ... 40 Γ. Ζ θνηλνηηθή ξχζκηζε ηνπ ρξφλνπ εξγαζίαο... 46 Γ1. Ζ δεζκεπηηθή παξέκβαζε ηεο Δ.Δ.... 48 Γ1.1 Ζ Οδεγία 93/104/ΔΚ... 48 Γ1.1.1 Παξεθθιίζεηο απφ ηελ πεξίνδν αλαθνξάο (άξζξν 17 παξ.4)... 50 6

Γ1.1.2 Ρήηξα opt-out (άξζξν 18 παξ.1βi)... 50 Γ1.2 Ζ Οδεγία 2000/34/ΔΚ... 51 Γ1.3 Ζ Οδεγία 2003/88/ΔΚ... 52 Γ2. Ζ κε δεζκεπηηθή παξέκβαζε ηεο Δ.Δ.... 56 Γ2.1 Ζ Πξάζηλε Βίβινο γηα ηελ νξγάλσζε ηεο εξγαζίαο... 56 Γ2.2 Ζ Δπξσπατθή ηξαηεγηθή γηα ηελ Απαζρφιεζε (ΔΑ)... 56 Γ3. Ζ θνηλνηηθή λνκνινγία γηα ην ρξφλν εξγαζίαο... 58 Γ3.1 Τπφζεζε SIMAP... 58 Γ3.2 Τπφζεζε JAEGER... 59 Γ3.3 Αληίθηππνο λνκνινγίαο ΓΔΚ... 59 Δ. Σν ειιεληθφ ξπζκηζηηθφ πιαίζην γηα ην ρξφλν εξγαζίαο... 61 Δ1. Δζληθή Ννκνζεζία... 63 Δ1.1 Ν. 1892/1990... 64 Δ1.2 Ν. 2639/1998... 65 Δ1.3 Ν. 2874/2000... 65 Δ1.4 Ν. 3385/2005... 67 Δ2. Κνηλσληθφο Γηάινγνο... 71 Σ. Οη θνηλσληθέο θαη νηθνλνκηθέο επηπηψζεηο ηεο επειημίαο ηνπ ρξφλνπ εξγαζίαο... 73 Σ1. πλδπαζκφο επαγγεικαηηθήο θαη πξνζσπηθήο δσήο... 74 Σ2. Δπειημία θαη πνηφηεηα ζηελ εξγαζία... 78 Σ3. Οηθνλνκηθέο παξάκεηξνη ησλ πνιηηηθψλ επειημίαο ηνπ εξγάζηκνπ ρξφλνπ... 81 Ε. πκπεξάζκαηα... 84 Ζ. Βηβιηνγξαθία... 88 Α. Διιεληθή:... 88 Βηβιία:... 88 Άξζξα:... 88 Κείκελα ζε ζπιινγηθνχο ηφκνπο:... 89 Δθζέζεηο Τιηθφ απφ επίζεκνπο θνξείο:... 89 Γηδαθηηθέο ζεκεηψζεηο:... 90 Β. Ξελφγισζζε:... 91 Γ. Γηθηπαθνί ηφπνη:... 91 ΠΑΡΑΡΣΖΜΑ... 92 7

Α. Γησαγωγή Ο ρξφλνο εξγαζίαο θαη ν ηξφπνο νξγάλσζήο ηνπ απνηειεί έλα θαίξην δήηεκα πνπ βξίζθεηαη ζηνλ ππξήλα ησλ αιιαγψλ ζηηο εξγαζηαθέο ζρέζεηο. Ζ αλαδηνξγάλσζε ηνπ ρξφλνπ εξγαζίαο είλαη έλα έληνλα πνιεκηθφ ζέκα, πνπ πξνέθπςε κέζα απφ ηηο θνηλσληθν-νηθνλνκηθέο εμειίμεηο ησλ ηειεπηαίσλ δεθαεηηψλ θη έρεη ππξνδνηήζεη πνηθίιεο αληηδξάζεηο. Ζ κεηάβαζε απφ ην θνξληηθφ ζην κεηαθνξληηθφ κνληέιν παξαγσγήο, ε επξεία ρξήζε λέσλ ηερλνινγηθψλ κέζσλ ζηελ παξαγσγηθή δηαδηθαζία, ε καδηθή είζνδνο ησλ γπλαηθψλ ζηελ αγνξά εξγαζίαο θαη ε αιιαγή ησλ παξαδνζηαθψλ πξνηχπσλ θαη ξφισλ κέζα ζηα πιαίζηα ηεο παγθνζκηνπνηεκέλεο νηθνλνκίαο θαη ηνπ δηεζλνχο αληαγσληζκνχ, απνηεινχλ ηηο θπξηφηεξεο εμειίμεηο πνπ έθεξαλ ζην πξνζθήλην ην ζέκα ηεο επέιηθηεο νξγάλσζεο ηνπ ρξφλνπ εξγαζίαο. Ζ επειημία είλαη κηα ζχγρξνλε ηάζε πνπ ραξαθηεξίδεη ηφζν ηελ παξαγσγηθή δηαδηθαζία φζν θαη ηε ιεηηνπξγία ηεο αγνξάο εξγαζίαο, θαη επειπηζηεί λα αληηκεησπίζεη ηηο λέεο αιιαγέο. Ζ επειημία ζηηο εξγαζηαθέο ζρέζεηο δηαθξίλεηαη ζε δηάθνξεο πηπρέο, φπσο επειημία κηζζψλ, επειημία απαζρφιεζεο, επειημία ρξφλνπ εξγαζίαο. Ζ επειημία ηνπ ρξφλνπ εξγαζίαο πξνβάιιεηαη σο ιχζε ζηα ζχγρξνλα θνηλσληθννηθνλνκηθά πξνβιήκαηα αιιά ηαπηφρξνλα ακθηζβεηείηαη γηα ηηο ελδερφκελεο αξλεηηθέο επηπηψζεηο πνπ ζπλεπάγεηαη ζην πεδίν ησλ εξγαζηαθψλ ζρέζεσλ, αιιά θαη γεληθφηεξα ζηελ πνηφηεηα δσήο. Ζ θξίζε ηεο θαλνληθήο ζρέζεο εξγαζίαο ζεκαηνδνηεί κηα ζεηξά αιιαγψλ ζηηο παξαδνζηαθέο ζρέζεηο: ν ρξφλνο εξγαζίαο έρεη πάςεη λα έρεη ηε ζηελή παξαδνζηαθή έλλνηα, απνθηά λέα δηάζηαζε θη εληάζζεηαη κέζα ζην πιαίζην ησλ θνηλσληθψλ ρξφλσλ θεθηεκέλα δηθαηψκαηα κέζα απφ πνιπεηείο αγψλεο φπσο ην 8σξν ακθηζβεηνχληαη, γίλνληαη αληηθείκελν δηαπξαγκαηεχζεσλ θαη ζπζηάδνληαη ζην βσκφ ηεο αληαγσληζηηθφηεηαο ηεο νηθνλνκίαο ην ζπιινγηθφ κνληέιν εξγαζηαθψλ ξπζκίζεσλ έρεη ράζεη ηε ζεκαζία ηνπ θαη παξαρσξεί ηε ζέζε ηνπ ζε αηνκηθέο ζπκθσλίεο ξχζκηζεο ησλ εξγαζηαθψλ ζρέζεσλ, κε πξνεμάξρνληα ηνλ ρξφλν εξγαζίαο. Αληηθείκελν ηεο παξνχζαο κειέηεο απνηειεί ε εμέιημε ηεο έλλνηαο ηνπ εξγαζηαθνχ ρξφλνπ θαη ε πνξεία ηνπ πξνο νινέλα θαη πεξηζζφηεξν επέιηθηεο ξπζκίζεηο. Ζ επέιηθηε ξχζκηζε ηνπ ρξφλνπ εξγαζίαο πξνέθπςε σο αλάγθε αληηκεηψπηζεο ηεο αλεξγίαο θαη ηεο ρακειήο παξαγσγηθφηεηαο ησλ επηρεηξήζεσλ, 8

απφ πνιινχο παξνπζηάδεηαη σο αηνκηθή επηινγή ελψ απφ άιινπο σο κέζν αλαδηνξγάλσζεο ηεο παξαγσγηθήο ιεηηνπξγίαο ηεο επηρείξεζεο, θη είλαη αηηία έληνλσλ ακθηζβεηήζεσλ γηα ηηο θνηλσληθν-νηθνλνκηθέο ηεο επηπηψζεηο. Μηα νινθιεξσκέλε θαη ζθαηξηθή πξνζέγγηζε ηνπ επίθαηξνπ δεηήκαηνο ηεο ειαζηηθνπνίεζεο ηνπ ρξφλνπ εξγαζίαο σο πηπρή ηεο επειημίαο ησλ εξγαζηαθψλ ζρέζεσλ απαηηεί ηελ αλαδήηεζε ησλ αηηίσλ πνπ έθεξαλ ζην πξνζθήλην έλα ηφζν πνιεκηθφ ζέκα, θαη ηελ επηζθφπεζε ησλ θνηλσληθν-νηθνλνκηθψλ αιιαγψλ πνπ αλέδεημαλ ηελ επειημία σο κέζν ξχζκηζεο ησλ εξγαζηαθψλ ζρέζεσλ. Δπίζεο, αλαγθαία είλαη ε θαηαγξαθή ηεο ζπδήηεζεο γχξσ απφ απηφ ην ζέκα, φπσο απηή απνηππψλεηαη ζηηο ζεζκηθέο ξπζκίζεηο εζληθέο θαη θνηλνηηθέο θαη ζηνλ θνηλσληθφ δηάινγν, θαζψο θαη ε θξηηηθή ηεο απνηειεζκαηηθφηεηάο ησλ. Δπίζεο, ζα αλαιχζνπκε ηηο θπξηφηεξεο πνιηηηθέο επειημίαο ηνπ ρξφλνπ εξγαζίαο, ζα εζηηάζνπκε ηελ πξνζνρή καο ζε νξηζκέλεο απφ απηέο πνπ βξίζθνληαη ζην επίθεληξν ησλ αιιαγψλ, φπσο είλαη ε δηεπζέηεζε, θαη ζα αλαδεηήζνπκε ηηο ζεηηθέο θη αξλεηηθέο ζπλέπεηεο απηψλ ηφζν ζην επίπεδν ηεο πνηφηεηαο δσήο φζν θαη ζην παξαγσγηθφ επίπεδν ησλ επηρεηξήζεσλ. πγθεθξηκέλα, ζην πρώηο κέρος (θεθάιαην Β ) απνηππψλεηαη ε επηθαηξφηεηα ηνπ δεηήκαηνο, ε ζεκαζία ηνπ ζε θνηλσληθν-νηθνλνκηθφ επίπεδν θαη ε ζρέζε ηνπ κε ηνπο άιινπο θνηλσληθνχο ρξφλνπο. Δπηρεηξείηαη κηα αλάιπζε ησλ θνηλσληθν-νηθνλνκηθψλ αιιαγψλ πνπ έθεξαλ ζην πξνζθήλην ην ζέκα ηεο νξγάλσζεο ηνπ ρξφλνπ εξγαζίαο, ηδίσο κέζα ζηα πιαίζηα ηεο αγνξάο εξγαζίαο, θη αλαιχνληαη νη αηηίεο γηα ηηο νπνίεο πξνσζείηαη ε επειημία ηνπ ρξφλνπ εξγαζίαο σο ιχζε ζηα θνηλσληθν-νηθνλνκηθά πξνβιήκαηα ηεο ζχγρξνλεο επνρήο. Σν δεύηερο κέρος (θεθάιαην Γ ) αθνξά ηελ επειημία ηνπ ρξφλνπ εξγαζίαο ζηα πιαίζηα ηεο λέαο παξαγσγηθήο δηαδηθαζίαο, θαη ηηο αλάγθεο πνπ ε ειαζηηθνπνίεζε ηνπ ρξφλνπ εξγαζίαο θαιείηαη λα θαιχςεη. Δπηπιένλ, θαηαγξάθνληαη νη ζεκαληηθφηεξεο πνιηηηθέο επειημίαο ηνπ ρξφλνπ εξγαζίαο, παξαδνζηαθέο θαη ζχγρξνλεο, ψζηε λα θαηαδεηρζεί θαη ε πξαθηηθή ζεκαζία ησλ ξπζκίζεσλ πνπ πξνθξίλνληαη θάζε θνξά σο νη θαηαιιειφηεξεο γηα ηηο αλάγθεο ηεο επηρείξεζεο ή/θαη ησλ εξγαδνκέλσλ. ην ηρίηο κέρος (θεθάιαην Γ ) θαηαγξάθεηαη ην θνηλνηηθφ πιαίζην ξχζκηζεο ηνπ ρξφλνπ εξγαζίαο κέζα απφ κηα ζεηξά Οδεγηψλ, κε δεζκεπηηθψλ παξεκβάζεσλ θαη ηεο λνκνινγίαο ηνπ ΓΔΚ, θαη πεξηγξάθεηαη ν ξφινο ηνπ επξσπατθνχ 9

θνηλσληθνχ δηαιφγνπ ζηελ πξνψζεζε ησλ ζεκάησλ πνπ άπηνληαη ηνπ ρξφλνπ εξγαζίαο. ην ηέηαρηο κέρος (θεθάιαην Δ ) αλαιχεηαη ε εμέιημε ησλ ειιεληθψλ ξπζκίζεσλ γχξσ απφ ην ρξφλν εξγαζίαο, φζνλ αθνξά ζπγθεθξηκέλα λνκνζεηηθά κέηξα. Απνηππψλεηαη, αθφκε, ε ζηάζε ηεο εξγνδνζίαο, ησλ ζπλδηθάησλ θαη ηεο εθάζηνηε θπβέξλεζεο απέλαληη ζην ζεζκφ ηεο δηεπζέηεζεο ηνπ εξγάζηκνπ ρξφλνπ, θαη αλαδεηείηαη ε ζπλεηζθνξά ηνπ θνηλσληθνχ δηαιφγνπ ζηελ πξνψζεζε ησλ ζπγθεθξηκέλσλ πνιηηηθψλ. ην πέκπηο κέρος (θεθάιαην Σ ) αλαιχνληαη νη θνηλσληθέο επηπηψζεηο ηεο επειηθηνπνίεζεο ηνπ ρξφλνπ εξγαζίαο ζε ζρέζε κε ζπγθεθξηκέλεο εθθάλζεηο ηεο πνηφηεηαο δσήο, φπσο ε ελαξκφληζε εξγαζηαθνχ θαη πξνζσπηθνχ βίνπ, θαη ε πνηφηεηα ζηελ εξγαζία. Οη νηθνλνκηθέο πηπρέο ηεο επειημίαο ηνπ ρξφλνπ εξγαζίαο αθνξνχλ ηελ απνηειεζκαηηθφηεηα ησλ πξνσζνχκελσλ πνιηηηθψλ γηα ηελ παξαγσγηθή δηαδηθαζία κέζα ζηα πιαίζηα ηνπ ζπλερψο δηεζλνπνηνχκελνπ αληαγσληζκνχ. Μέζα απφ κηα ηέηνηα ζθαηξηθή δηεξεχλεζε ησλ δηάθνξσλ πηπρψλ ηνπ ζέκαηνο, αληηιακβαλφκαζηε ην ηεξάζηην ελδηαθέξνλ πνπ ζπλεπάγεηαη γηα ηηο επηρεηξήζεηο, γηα ηηο θπβεξλήζεηο, γηα φιν ην εξγαηηθφ δπλακηθφ. Δπεξεάδεη θαηά θάπνην ηξφπν άκεζα φινπο ηνπο θνηλσλνχο. Ζ επηθαηξφηεηα ηνπ δεηήκαηνο είλαη κεγάιε, θαζψο ζπγθεληξψλεη ην ελδηαθέξνλ φινπ ηνπ εξγαηηθνχ θφζκνπ, αιιά θαη αληηθξνπφκελα ππξά απφ φιεο ηηο πιεπξέο. Ζ ζθαηξηθή ελαζρφιεζή καο κε ην ελ ιφγσ δήηεκα είλαη απαξαίηεηε πξνθεηκέλνπ λα θαηαλνήζνπκε ηελ λέα επνρή πνπ ζεκαηνδνηεί γηα ηηο εξγαζηαθέο ζρέζεηο φιε απηή ε ζπδήηεζε γχξσ απφ ηηο πξνσζνχκελεο επέιηθηεο ξπζκίζεηο ηνπ ρξφλνπ εξγαζίαο. Δηδηθά γηα ηε δεκφζηα δηνίθεζε, ην ελδηαθέξνλ γηα φιε ηελ παξαπάλσ ζπδήηεζε είλαη ηεξάζηην, θαζψο άπηεηαη ηεο επαλαδηαπξαγκάηεπζεο θεθηεκέλσλ εξγαζηαθψλ δηθαησκάησλ ησλ δεκνζίσλ ππαιιήισλ, θαη ηεο ξχζκηζεο ηνπ άθακπηνπ σξαξίνπ ησλ δεκνζίσλ ππεξεζηψλ θαηά ηξφπν ζπκβαηφ κε ηνπο ππφινηπνπο θνηλσληθνχο ρξφλνπο, αιιά θαη κε ηα σξάξηα ζρνιείσλ, επηρεηξήζεσλ, θαηαζηεκάησλ, θιπ. Ζ επηθαηξφηεηα ηνπ ζέκαηνο, ε εμειηζζφκελε ζπδήηεζε γχξσ απφ απηφ θαη νη έληνλεο αληηδξάζεηο πνπ έρεη γελλήζεη, αλαδεηθλχνπλ ηελ νξγάλσζε ηνπ ρξφλνπ εξγαζίαο ζε θαίξην δήηεκα γηα ηε γεληθφηεξε εμέιημε ησλ εξγαζηαθψλ ζρέζεσλ. Μέζα απφ ηε ζθαηξηθή πξνζέγγηζε ηνπ ζέκαηνο ζα δείμνπκε ηνπο θηλδχλνπο πνπ ππνθξχπηεη ε φιε ζπδήηεζε φζνλ αθνξά ηνλ εξγαζηαθφ θφζκν. Ζ 10

παξαβίαζε ησλ εξγαηηθψλ δηθαησκάησλ, ε ππνβάζκηζε ηεο ζέζεο ηνπ εξγαδφκελνπ θαη ε πνξεία ησλ εξγαζηαθψλ ζρέζεσλ πξνο έλα αβέβαην θη ακθηζβεηήζηκν κέιινλ είλαη δεηήκαηα πνπ ζα πξέπεη λα ζέζνπλ ηε ζπδήηεζε γχξσ απφ ηελ νξγάλσζε ηνπ ρξφλνπ εξγαζίαο ζε λέα βάζε. 11

Β. Τμ δήτεμα τμο πνόκμο ενγασίαξ στηξ σύγπνμκεξ θμηκωκίεξ Ο ρξφλνο εξγαζίαο απνηειεί (καδί κε ην δήηεκα ηνπ κηζζνχ) ηελ αξραηφηεξε θαη κφληκε εζηία δηακάρεο ζηα πιαίζηα ησλ ζχγρξνλσλ θαπηηαιηζηηθψλ θνηλσληψλ, αθνχ δηαδξακαηίδεη ηεξάζηηα ζεκαζία ηφζν ζην πεδίν ηεο παξαγσγήο, φζνλ αθνξά ην θφζηνο, ην θέξδνο θαη ηε δηαδηθαζία ζπζζψξεπζεο θεθαιαίνπ, φζν θαη ζην πεδίν ηεο θνηλσληθήο θαη ηδησηηθήο δσήο ησλ αλζξψπσλ, φζνλ αθνξά ην εηζφδεκα, ηνλ ειεχζεξν ρξφλν, θ.ι.π. Ζ νξγάλσζε ηνπ ρξφλνπ εξγαζίαο, γεληθφηεξα, απνηειεί θαίξην δήηεκα, φζνλ αθνξά ηελ νξγάλσζε ηεο απαζρφιεζεο θαη ηελ αλαπαξαγσγή ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ, θαη επεξεάδεηαη απφ ηηο δηεζλείο εμειίμεηο ζε θνηλσληθν-νηθνλνκηθφ επίπεδν. Ζ κνξθή νξγάλσζεο ηνπ εξγάζηκνπ ρξφλνπ αλέθαζελ απαζρνινχζε ηφζν ηηο θπβεξλήζεηο φζν θαη ηνπο εξγαδφκελνπο θαη ηνπο εξγνδφηεο γηα ηελ αχμεζε ηεο απαζρφιεζεο, ηελ θαηαπνιέκεζε ηεο αλεξγίαο θαη ηελ πξνζηαζία ησλ δηθαησκάησλ ησλ εξγαδνκέλσλ, απνηειψληαο θη έλα ακθηιεγφκελν ζεκείν φπνπ δηαζηαπξψλνληαη αληηθξνπφκελεο απφςεηο γχξσ απφ ηηο αλάγθεο πνπ θαιείηαη λα θαιχςεη θάζε θνξά. Δμίζνπ ζεκαληηθφ εξψηεκα απνηειεί θαη ην πιαίζην κέζα ζην νπνίν πξέπεη λα ηνπνζεηεζεί ην πξφβιεκα ηνπ εξγάζηκνπ ρξφλνπ, αλάινγα αλ απνηειεί ζηελά νηθνλνκηθφ ή πνζνηηθφ πξφβιεκα ή αληηζέησο αιιειεπηδξά κε ηνπο άιινπο θνηλσληθνχο ρξφλνπο. Παξφιν πνπ ε θιαζηθή πνιηηηθή νηθνλνκία κφιηο πξηλ δπν αηψλεο αληηκεηψπηδε ηνλ εξγάζηκν ρξφλν σο θαζαξά νηθνλνκηθφ πξφβιεκα, βαζκηαία πξνζηέζεθαλ ζηε λνκνζεζία γηα ην ρξφλν εξγαζίαο κηα ζεηξά ξήηξεο θαη πεξηνξηζκνί πνπ εθθξάδνπλ ην πψο νη ζχγρξνλεο θνηλσλίεο αμηνινγνχλ ηε ζρέζε αλάκεζα ζην ρξφλν εξγαζίαο θαη ηελ νηθνγελεηαθή δσή, ηελ πγεία θαη αζθάιεηα ησλ εξγαδνκέλσλ, ηνλ ειεχζεξν ρξφλν ηνπο, ηελ πνηφηεηα δσήο, θ.ι.π. απηά ηα πιαίζηα ν ρξφλνο εξγαζίαο γίλεηαη αληηιεπηφο σο κέξνο ηνπ ζπλνιηθνχ θνηλσληθνχ ρξφλνπ θαη δηακνξθψλεηαη έλα πεδίν ξπζκίζεσλ γχξσ απφ ηνλ ρξφλν εξγαζίαο πνπ αθνξά ηφζν ηελ νηθνλνκηθή πνιηηηθή, φζν θαη ηελ θνηλσληθή πνιηηηθή κε ηελ επξχηεξε δηάζηαζή ηεο. 1 1 Αιεμαλδξφπνπινο η., 1999 12

ήκεξα, ην δήηεκα ηνπ ηξφπνπ νξγάλσζεο ηνπ ρξφλνπ εξγαζίαο επαλέξρεηαη ηφζν επίθαηξν φζν πνηέ εμαηηίαο ησλ γεληθφηεξσλ εμειίμεσλ ζε θνηλσληθν-νηθνλνκηθά ζέκαηα, φπσο ε θξίζε ηεο θαλνληθήο ζρέζεο εξγαζίαο, ε είζνδνο ησλ γπλαηθψλ ζηνλ εξγαζηαθφ ζηίβν, ε αιιαγή ησλ αμηαθψλ ζρέζεσλ, ε αχμεζε ηεο αλεξγίαο, ε ηερλνινγηθή πξφνδνο, ε αιιαγή ηνπ ηξφπνπ νξγάλσζεο παξαγσγήο θαη ε αλάγθε πιεξέζηεξεο πξνζηαζίαο ησλ εξγαζηαθψλ δηθαησκάησλ. Ζ ζπδήηεζε γχξσ απφ ηνλ ηξφπν νξγάλσζεο ηνπ εξγάζηκνπ ρξφλνπ είλαη έληνλε θαη ζπγθεληξψλεη κεγάιν ελδηαθέξνλ αιιά θαη αληίζεηεο ζπρλά απφςεηο γηα ηελ κνξθή νξγάλσζεο πνπ ζα επηιεγεί σο ε θαηαιιειφηεξε γηα ηελ αληηκεηψπηζε ησλ ζχγρξνλσλ εμειίμεσλ. Όκσο πνηνη ιφγνη επηβάιινπλ ηελ επαλαδηαπξαγκάηεπζε θεθηεκέλσλ δηθαησκάησλ ζην πεδίν ηνπ ρξφλνπ εξγαζίαο; Γηαηί ζεσξείηαη αλαγθαία ε εηζαγσγή λέσλ κνξθψλ νξγάλσζεο ηνπ ρξφλνπ εξγαζίαο; Πνηεο αληηθξνπφκελεο απφςεηο δηράδνπλ θπβεξλήζεηο, εξγνδφηεο θαη εξγαδφκελνπο γχξσ απφ ηελ αλαδηνξγάλσζε ηνπ ρξφλνπ εξγαζίαο; Όια απηά ηα θαίξηα δεηήκαηα βξίζθνληαη ζην θέληξν ηεο έληνλεο ζπδήηεζεο γχξσ απφ ηηο λέεο κνξθέο νξγάλσζεο ηνπ εξγάζηκνπ ρξφλνπ. 13

Β1. ύγρξνλεο δηαζηάζεηο ηνπ ρξόλνπ εξγαζίαο Μηα ζεηξά ξαγδαίσλ εμειίμεσλ θαηά ηνλ ηειεπηαίν αηψλα έρνπλ επαλαθέξεη ζην πξνζθήλην ην ζέκα ηεο νξγάλσζεο ηνπ ρξφλνπ εξγαζίαο ζρεηηθά κε ηηο λέεο πξνθιήζεηο πνπ θαιείηαη λα ππεξεηήζεη. Απηέο νη ηεξάζηηεο αιιαγέο έρνπλ γελλήζεη κηα έληνλε θηινινγία γχξσ απφ ηελ επαλαδηαπξαγκάηεπζε θεθηεκέλσλ δηθαησκάησλ, φπσο ην 8σξν, ε εηζαγσγή λέσλ κνξθψλ νξγάλσζεο ηνπ ρξφλνπ εξγαζίαο γηα ηελ αληηκεηψπηζε ησλ λέσλ αλαγθψλ πνπ έρνπλ πξνθχςεη, θαη ε επαπεηινχκελε πξνζηαζία ησλ εξγαζηαθψλ δηθαησκάησλ κέζα απφ ηηο λέεο επέιηθηεο ξπζκίζεηο πνπ πξνσζνχληαη. Ζ ζχγθξνπζε αλάκεζα ζηελ παιηά θαη ηε λέα νξγάλσζε ηνπ εξγάζηκνπ ρξφλνπ είλαη γεγνλφο αλακθηζβήηεην, θαζψο θζίλεη ην κνληέιν ηεο βηνκεραλίαο πάλσ ζην νπνίν νηθνδνκήζεθε ε έλλνηα ηνπ ηππηθνχ εξγάζηκνπ ρξφλνπ θαη αλαδχεηαη ην λέν πξφηππν ηεο κεηα-βηνκεραληθήο νξγάλσζεο ηεο παξαγσγήο, ηεο θνηλσλίαο, θαη θαη επέθηαζε ηνπ ρξφλνπ. ην θνξληηθφ παξαγσγηθφ ππφδεηγκα πνπ αληηζηνηρεί ζηε βηνκεραληθή επνρή, νη ψξεο εξγαζίαο είλαη απζηεξά θαζνξηζκέλεο θαη ζηαζεξέο ζηε δηάξθεηα ηεο εβδνκάδαο θαη ηνπ έηνπο. Αληίζεηα, ζην λέν κεηα-θνξληηθφ παξαγσγηθφ πξφηππν πνπ αξρίδεη λα θπξηαξρεί ζηε κεηαβηνκεραληθή επνρή πνπ δηαλχνπκε, ν ρξφλνο ραξαθηεξίδεηαη απφ πνηθηιία, εμαηξεηηθή αθξίβεηα θαη απνπζία θάζε ρξνληθνχ θξαγκνχ. Σα ζηαζεξά ζεκεία αλαθνξάο ζε ζρέζε κε ηνλ εξγάζηκν ρξφλν ζπλερψο δηαθνξνπνηνχληαη θαη ηίζεληαη ππφ αίξεζε. Παξάιιεια, απμάλεηαη ζπλερψο ν αξηζκφο ησλ γπλαηθψλ πνπ ζπκκεηέρεη ζηελ αγνξά εξγαζίαο, κε απνηέιεζκα λα εληείλεηαη ε ζχγθξνπζε αλάκεζα ζηελ επαγγεικαηηθή θαη ηελ νηθνγελεηαθή δσή. Ζ επηκήθπλζε ησλ σξψλ ιεηηνπξγίαο ζε πνιινχο θιάδνπο ηεο νηθνλνκίαο κε ηελ επηθξάηεζε αθαλφληζησλ θαη κεηαβαιιφκελσλ σξαξίσλ επηδεηλψλεη ηε ζχγθξνπζε απηή. Αιιάδεη επίζεο ην κέηξν ππνινγηζκνχ ηνπ εξγάζηκνπ ρξφλνπ, θαζψο ε επειηθηνπνίεζε ηνπ εξγάζηκνπ ρξφλνπ θαζηζηά φιν θαη πην απαξαίηεην ηνλ ππνινγηζκφ ησλ σξψλ εξγαζίαο ζε εηήζηα βάζε, ψζηε λα απμεζνχλ ηα πεξηζψξηα επηινγήο ησλ επηρεηξήζεσλ θαη λα πεξηνξηζηεί ην εξγαηηθφ θφζηνο 2. Ζ ηάζε κείσζεο θη ειαζηηθνπνίεζεο ηνπ ρξφλνπ εξγαζίαο αξρίδεη λα γίλεηαη εληνλφηεξε κεηά ηηο πεηξειατθέο θξίζεηο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 70, φηαλ ε θαηάζηαζε 2 Καξαληηλφο / Κεηζεηδνπνχινπ / Μνπξίθε, 1997 14

ηεο ζηαζεξνχο, κφληκεο κε ζηαζεξέο εξγάζηκεο ψξεο απαζρφιεζεο αλαηξέπεηαη, ηα παξαγσγηθά θαη θαηαλαισηηθά πξφηππα, ε παξαγσγηθφηεηα ηεο εξγαζίαο θαη ε απνδνηηθφηεηα ηνπ θεθαιαίνπ εκθαλίδνπλ ελδείμεηο θνξεζκνχ, νη θνηλσληθέο θαη εξγαζηαθέο ηζνξξνπίεο ακθηζβεηνχληαη. Μέζα ζ απηφ ην θιίκα, κηα ζεηξά απφ θνηλσληθν-νηθνλνκηθέο αιιαγέο νδήγεζαλ ζηελ αλάγθε εθζπγρξνληζκνχ ησλ νηθνλνκηψλ, ζηελ αλαδηάξζξσζε ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ θαη ζηελ ακθηζβήηεζε ηεο θαλνληθήο ζρέζεο εξγαζίαο. πλνπηηθά νη εμειίμεηο απηέο είλαη 3 : Α) ε κεηαθίλεζε ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ απφ ηνλ πξσηνγελή θαη δεπηεξνγελή ηνκέα πξνο ηνλ ηξηηνγελή ηνκέα θαη ηα λέα είδε ππεξεζηψλ Β) νη αιιαγέο ζηε ζχλζεζε ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ κε ηε καδηθή είζνδν ησλ γπλαηθψλ ζηελ αγνξά εξγαζίαο Γ) ε παξαηεηακέλε αλεξγία θαη ε αβεβαηφηεηα ηεο εξγαζίαο Γ) νη επαλαζηαηηθέο ηερλνινγηθέο εμειίμεηο πνπ θέξλνπλ δξαζηηθέο αιιαγέο ζηελ νξγάλσζε ηεο εξγαζηαθήο δηαδηθαζίαο, ηε δηάξθεηα θαη ηηο κνξθέο ηεο απαζρφιεζεο, θαζψο ε επξεία ρξήζε λέσλ ηερλνινγηψλ θαη ε νξγαλσηηθή αλαζπγθξφηεζε ζπλνδεχνληαη ζπλήζσο απφ κείσζε ηεο εξγαζίαο, νπφηε αλαδεηνχληαη ιχζεηο κέζσ ηεο επειηθηνπνίεζεο ηνπ ρξφλνπ εξγαζίαο Δ) ε απμαλφκελε πίεζε γηα πεξηζζφηεξν ειεχζεξν ρξφλν θαη θαιχηεξε πνηφηεηα δσήο, ε κεηαβνιή ησλ αμηψλ θαη ν αλαπξνζαλαηνιηζκφο ησλ εξγαδνκέλσλ πξνο ηελ ειεχζεξε επηινγή θαη δηαρείξηζε ηνπ ρξφλνπ. Δπηπιένλ, απφ ηα κέζα ηεο δεθαεηίαο ηνπ 80 γίλεηαη ζπλεηδεηφ φηη ε αληηκεηψπηζε ησλ πξνβιεκάησλ ηεο απαζρφιεζεο θαη ε πξνψζεζε ησλ νηθνλνκηθψλ δξαζηεξηνηήησλ απαηηνχλ λέα αληίιεςε γηα ηελ νξγάλσζε ηεο εξγαζίαο θαη ηνπ ρξφλνπ εξγαζίαο, ηδίσο αθφηνπ ην θνξληηθφ κνληέιν παξαγσγήο κεηαηνπίδεηαη πξνο επέιηθηεο κνξθέο απαζρφιεζεο, θαη λέεο εξγαζηαθέο ζρέζεηο έξρνληαη ζην πξνζθήλην, θαηαξγψληαο ηηο βεβαηφηεηεο ζε ζρέζε κε ηελ απαζρφιεζε σο απάληεζε ζηηο δηαξζξσηηθέο αιιαγέο ηεο νηθνλνκίαο. Ζ ξηδηθή αλακφξθσζε ηνπ εξγάζηκνπ ρξφλνπ ζπλεπηθνπξείηαη απφ ηηο ζεκαληηθέο αιιαγέο πνπ ζρεηίδνληαη κε ηελ πξφζιεςε ηνπ ρξφλνπ θαη ηε δηεπζέηεζή ηνπ, δειαδή: α) ηηο ηερλνινγηθέο εμειίμεηο πνπ επέηξεςαλ ηελ εηζαγσγή ησλ λέσλ Σερλνινγηψλ Πιεξνθνξηθήο θαη Δπηθνηλσλίαο ζηελ παξαγσγή θαη ζπλεηέιεζαλ ζηελ αλαδηνξγάλσζε ηνπ ηξφπνπ εξγαζίαο θαη 3 Καξαληηλφο / Κεηζεηδνπνχινπ / Μνπξίθε, 1997 15

παξαγσγήο, β) ηελ πνιιαπιάζηα αμία πνπ έρεη ν ρξφλνο ζηελ επνρή καο ζε ζρέζε κε ην παξειζφλ, θαη γ) ην λέν πνιηηηζηηθφ ξεχκα πνπ ππνγξακκίδεη ηελ αμία ηεο απηνλνκίαο, ηεο ειεχζεξεο επηινγήο θαη ηε ζεκαζία ησλ θνηλσληθψλ - εθηφο ηνπ εξγάζηκνπ - ρξφλσλ. Δπίζεο, ε θξίζε ηεο θαλνληθήο ζρέζεο εξγαζίαο, ε αληθαλφηεηα ηεο βηνπνξηζηηθήο εξγαζίαο θαη ηεο αγνξάο εξγαζίαο λα παξάζρνπλ ηα κέζα δηαζθάιηζεο ηεο αλαπαξαγσγήο, αιιά θαη εγγελείο αδπλακίεο ηνπ θξαηηθνχ κεραληζκνχ, φπσο ε νηθνλνκηθή θξίζε ηνπ θξάηνπο, ε αχμεζε ηνπ δεκφζηνπ ρξένπο, ε δνκηθή ηνπ αληθαλφηεηα λ απμήζεη ηηο παξαγσγηθέο δξαζηεξηφηεηεο θαη ε θξίζε λνκηκνπνίεζήο ηνπ 4, είλαη ζηνηρεία πνπ απαηηνχλ ηελ αλαδηνξγάλσζε ησλ εξγαζηαθψλ ζρέζεσλ γηα ηελ επίιπζε ησλ γεληθφηεξσλ πξνβιεκάησλ. 4 Σδνπηδηαξάθεο Γ., 1990 16

Β2. Υξόλνο εξγαζίαο θαη αγνξά εξγαζίαο Ζ θαλνληθή ζρέζε εξγαζίαο είλαη απνηέιεζκα πνιπεηψλ αγψλσλ ησλ εξγαδνκέλσλ θαη αθνξά θεθηεκέλα δηθαηψκαηα, φπσο ην 8σξν θαη ην πιήξεο θαη ζπλερέο σξάξην απαζρφιεζεο. Σν θεληξηθφ ραξαθηεξηζηηθφ ηεο θαλνληθήο ζρέζεο εξγαζίαο είλαη φηη ν ρξφλνο εξγαζίαο δελ αθήλεηαη λα ξπζκηζηεί απφ ηνπο κεραληζκνχο ηεο αγνξάο θαη ηε ινγηθή ηνπο θαη δελ αληηκεησπίδεηαη ζαλ έλα θνηλφ αγαζφ, ζαλ «εκπφξεπκα» πνπ κπνξεί λα δηαηεζεί θαηά βνχιεζε. Γη απηφ θαη ν θξαηηθφο παξεκβαηηζκφο θαη ε λνκηκνπνίεζε, ράξηο ζηελ νπνία εμειίρζεθε ην Δξγαηηθφ Γίθαην, ζηξάθεθαλ θαηαξράο θαηά ηεο αληηκεηψπηζεο ηνπ ρξφλνπ εξγαζίαο ζαλ απιφ εκπφξεπκα. Πέξα απφ ηελ πξνζηαζία ησλ εξγαδνκέλσλ, ε θαλνληθή ζρέζε εξγαζίαο απνζθνπνχζε ζηελ θνηλσληθή απνδνρή ηεο βηνπνξηζηηθήο εξγαζίαο ζην πιαίζην ηνπ εξγνζηαζίνπ, αιιά θαη ζηε ξχζκηζε ηεο ρξνληθήο δηάζηαζεο πνπ, ιφγσ ηεο εηζαγσγήο ηνπ θνξληηθνχ κνληέινπ παξαγσγήο κε ηνλ έληνλν θαηακεξηζκφ εξγαζίαο, απαηηνχζε ηε ζχγρξνλε παξνπζία εξγαδνκέλσλ ζ έλα ρψξν. Ζ δηάζπαζε ηεο ιεηηνπξγηθήο θαη γεσγξαθηθήο ελφηεηαο ηνπ εξγνζηαζίνπ, ε εηζαγσγή λέσλ ηερλνινγηθψλ κέζσλ ζηελ παξαγσγηθή δηαδηθαζία, ε εμαζζέληζε ησλ ζπλδηθάησλ θαη ε άλζεζε ηεο παξανηθνλνκίαο κεηαβάιινπλ βαζηθά κεγέζε ηνπ ζπζηήκαηνο παξαδνζηαθψλ εξγαζηαθψλ ζρέζεσλ θη επηβάιινπλ λέεο ξπζκίζεηο γηα αληηκεηψπηζε ησλ λέσλ δεδνκέλσλ, κε πξνεμάξρνπζα ιχζε ηελ επειηθηνπνίεζε ηνπ ρξφλνπ εξγαζίαο. Ζ ζηαδηαθή κείσζε ηνπ εηδηθνχ βάξνπο ηεο βηνκεραλίαο κε ηελ παξάιιειε αχμεζε ηνπ ηνκέα ησλ ππεξεζηψλ δηεπξχλεη ην πεδίν εθαξκνγήο πξνηχπσλ νξγάλσζεο ηεο εξγαζηαθήο δηαδηθαζίαο κε θεληξηθφ ζηνηρείν ηελ εμαηνκίθεπζε θαη ειαζηηθνπνίεζε ηνπ ρξφλνπ εξγαζίαο. Ζ νηθνλνκηθή θξίζε θαη ε πςειή αλεξγία ζέηνπλ επίζεο ην πξφβιεκα ηεο αλαθαηαλνκήο ηεο ππάξρνπζαο εξγαζίαο κέζσ ηεο κείσζεο ηνπ ρξφλνπ εξγαζίαο ζε ζπλδπαζκφ κε κνξθέο ειαζηηθνπνίεζεο ηνπ ρξφλνπ εξγαζίαο. Δηδηθφηεξα, ε αλεξγία έρεη αλαδεηρζεί ζε κείδνλ θνηλσληθνπνιηηηθφ πξφβιεκα γηα ηηο ρψξεο ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο θαη αξθεηνί επηζηήκνλεο ζεσξνχλ φηη ζα πξέπεη λα αλαδεηεζνχλ ιχζεηο πξνο ηελ θαηεχζπλζε κηαο θνηλσληθά δίθαηεο (αλα)θαηαλνκήο ηνπ δηαζέζηκνπ φγθνπ εξγαζίαο. Πξνο απηή ηελ θαηεχζπλζε πξνηείλνπλ ηε κείσζε ηνπ εξγάζηκνπ ρξφλνπ, σο κέηξνπ πνπ 17

ζπκβάιιεη αθελφο ζηε δεκηνπξγία λέσλ ζέζεσλ απαζρφιεζεο θαη αθεηέξνπ ζηελ αλαδηαλνκή ηεο απαζρφιεζεο, θαζψο κε βάζε ηα επξήκαηα ηεο δηεζλνχο βηβιηνγξαθίαο (OECD, 1988, Ρίθθηλ, 1996) 5 ππάξρεη άκεζε ζεηηθή ζπζρέηηζε κεηαμχ ηεο αχμεζεο ησλ ζέζεσλ απαζρφιεζεο θαη ηεο κείσζεο ηνπ εξγάζηκνπ ρξφλνπ. Ζ πξφηαζε απηή απνξξίπηεηαη απφ ηνπο νπαδνχο ηνπ λενθηιειεπζεξηζκνχ θαη φζνπο ηάζζνληαη ππέξ ηεο ειαζηηθνπνίεζεο θαη ηεο απνξξχζκηζεο ηεο αγνξάο εξγαζίαο, θαζψο πηζηεχνπλ φηη παξεκβάζεηο θαη αλειαζηηθέο ξπζκίζεηο ηέηνηνπ είδνπο παξεκπνδίδνπλ ην κεραληζκφ ησλ ηηκψλ λα ιεηηνπξγήζεη. Παξφιν πνπ παξφκνηεο απφςεηο ζρεηηθνπνηνχλ ην ξφιν ηνπ εξγάζηκνπ ρξφλνπ, εληνχηνηο δελ ακθηζβεηείηαη ε ζπκβνιή ηεο κείσζήο ηνπ ζηελ απαζρφιεζε, θαζψο ν ρξφλνο εξγαζίαο απνηειεί έλαλ απφ ηνπο παξάγνληεο πνπ δηακνξθψλνπλ ηελ απαζρφιεζε, φπσο ηνλίδεηαη ζε κειέηε ηνπ ΗΝΔ ηεο ΓΔΔ 6. Οη παξάγνληεο απηνί είλαη: α) ε ππνθαηάζηαζε εξγαζίαο απφ θεθάιαην, β) νη κεηαβνιέο ζην βαζκφ ρξεζηκνπνίεζεο ηνπ παξαγσγηθνχ δπλακηθνχ, γ) νη επελδχζεηο ζε κεραλνινγηθφ εμνπιηζκφ θαη δ) νη κεηαβνιέο ζην ρξφλν εξγαζίαο. ε φ,ηη αθνξά ηε ζχγθξηζε ηνπ εξγάζηκνπ ρξφλνπ ζηελ Διιάδα θαη ηελ Δπξσπατθή Έλσζε, ε Διιάδα αλήθεη ζηηο ρψξεο φπνπ απμήζεθε ν εξγάζηκνο ρξφλνο ηα ηειεπηαία ρξφληα, φπσο θαίλεηαη απφ ηνλ παξαθάησ πίλαθα 7 γηα ηνλ κέζν εβδνκαδηαίν ρξφλν εξγαζίαο: ηνλ κε αγξνηηθφ ηνκέα ηε κεηαπνίεζε 1983 1992/93 1983 1992/93 ΒΔΛΓΗΟ 33,6 32,6 33,5 32,3 ΗΠΑΝΗΑ 38,4 36,6 37,4 36,6 ΓΑΛΛΗΑ 39,3 38,9 38,9 38,6 ΓΔΡΜΑΝΗΑ 40,5 39 40,5 38,8 ΓΑΝΗΑ - - - 31,5 ΔΛΛΑΓΑ - - 38,5 40,6 ΟΛΛΑΝΓΗΑ 41 40,2 40,5 39,9 ΗΡΛΑΝΓΗΑ - - 40,8 40,5 5 Καξαληηλφο / Κεηζεηδνπνχινπ / Μνπξίθε, 1997 6 Έξεπλα ηεο ΓΔΔ γηα ην 35σξν, ζην Ελεκέρωζε, η. 10, Ηαλνπάξηνο 1996, ζ. 10 7 Πεγή: Γηεζλέο Γξαθείν Δξγαζίαο, Έξεπλα ΗΝΔ-ΓΔΔ, ζην Ελεκέρωζε, φ.π., ζ.15 18

ΠΟΡΣΟΓΑΛΗΑ 38,9 36,2 38,6 37,5 ΟΤΖΓΗΑ 35,7 37,3 37,7 38,5 ΒΡΔΣΑΝΗΑ 43,6 42,9 42,9 43,2 ηελ πεξίπησζε ηεο Διιάδαο, κεηά ην 1990 δηαπηζηψλεηαη φηη ε φπνηα αχμεζε ζηε δήηεζε εξγαζίαο δελ κεηαθξάδεηαη ζε αχμεζε ηεο απαζρφιεζεο αιιά ζε αχμεζε ηνπ πξαγκαηηθνχ εξγάζηκνπ ρξφλνπ, θαη φηη ε άκεζε κεηαηξνπή ηεο κείσζεο ηνπ ρξφλνπ εξγαζίαο ζε λέεο ζέζεηο εξγαζίαο αθνξά θπξίσο ζέζεηο κε ρακειή εηδίθεπζε ή αλεηδίθεπηε εξγαζία, φπσο πξνθχπηεη απφ ζπγθξηηηθά ζηνηρεία ηεο EUROSTAT γηα ηηο ρψξεο ηεο Δ.Δ. 8. Όπσο θαηαιαβαίλνπκε, ε κείσζε ηνπ εξγάζηκνπ ρξφλνπ είλαη εμαηξεηηθά ζχλζεην πξφβιεκα κε πξνεθηάζεηο καθξννηθνλνκηθέο θαη θνηλσληθέο, θαη αλαδεηθλχεηαη ζε θξίζηκν ζέκα ηεο πνιηηηθήο ησλ ζπλδηθάησλ, ησλ εξγνδνηηθψλ θνξέσλ θαη ησλ θπβεξλήζεσλ. πλδηθάηα θαη εξγνδνζία πξνζεγγίδνπλ απφ δηαθνξεηηθέο αθεηεξίεο ην πξφβιεκα ηνπ εξγάζηκνπ ρξφλνπ. Σα ζπλδηθάηα, μεθηλψληαο απφ ηελ αλάγθε θαηαπνιέκεζεο ηεο αλεξγίαο θαη βειηίσζεο ησλ ζπλζεθψλ δσήο ησλ εξγαδνκέλσλ, ζα πξνηηκνχζαλ κηα γεληθή κείσζε ηνπ εξγάζηκνπ ρξφλνπ ζηηο 35 ψξεο ή θαη ιηγφηεξν ρσξίο κείσζε ησλ απνδνρψλ. Ζ εξγνδνζία, αληίζεηα απφ ηα ζπλδηθάηα, πξνηηκά ηελ ειαζηηθνπνίεζε ηνπ εξγάζηκνπ ρξφλνπ κε εμαηνκηθεπκέλεο ξπζκίζεηο κέζα απφ ηελ αχμεζε ηεο κεξηθήο απαζρφιεζεο θαη ηελ εηζαγσγή δηαθνξνπνηεκέλσλ σξαξίσλ, κε θχξην κέιεκα ηε κείσζε ηνπ εξγαηηθνχ θφζηνπο θαη ηελ απνδνηηθφηεξε ιεηηνπξγία ηνπ κεραλνινγηθνχ εμνπιηζκνχ. Απφ ηελ άιιε κεξηά, ν ξφινο ησλ θπβεξλήζεσλ εθδειψλεηαη θπξίσο ζηε ζέζπηζε λνκηθψλ νξίσλ ζηε δηάξθεηα ηνπ εξγάζηκνπ ρξφλνπ θαη ζηε δηακφξθσζε ησλ πξνυπνζέζεσλ πνπ επηδξνχλ ζηνλ πξαγκαηηθφ ρξφλν εξγαζίαο. 9. Δληνχηνηο, δε ζα πξέπεη λα παξαβιέςνπκε πσο ζηηο νηθνλνκίεο κε ρακειή δηεζλή αληαγσληζηηθφηεηα είλαη πεξηνξηζκέλε ε δπλαηφηεηα κείσζεο ηνπ εξγάζηκνπ ρξφλνπ ρσξίο αληίζηνηρε κείσζε ησλ ακνηβψλ, θάηη ζην νπνίν αληηηίζεληαη ηα ζπλδηθάηα. Γη απηφ ζε πνιιέο επξσπατθέο ρψξεο παξαηεξείηαη κηα αιιαγή πνιηηηθήο απφ ηα κέηξα κείσζεο ηνπ εξγάζηκνπ ρξφλνπ πξνο ηελ 8 Ελεκέρωζε, φ.π., ζ.16 9 Αιεμαλδξφπνπινο η., 1999 19

πξνψζεζε ησλ επέιηθησλ κνξθψλ απαζρφιεζεο, γηα ράξε ηνπ δηεζλνχο αληαγσληζκνχ. 10 Ζ ειαζηηθνπνίεζε ηνπ ρξφλνπ εξγαζίαο εθαξκφδεηαη ηαπηφρξνλα θαη ζαλ ζηξαηεγηθή κείσζεο ηνπ θφζηνπο εξγαζίαο, αθνχ ε πξνζαξκνγή ηεο πξνζθνξάο εξγαζίαο ζηηο δηαθπκάλζεηο ηεο δήηεζεο εξγαζίαο κέζσ ηεο ειαζηηθνπνίεζεο ηνπ ρξφλνπ παξνρήο ηεο αλακέλεηαη λα εμνηθνλνκήζεη εξγαζία θαη επνκέλσο λα κεηψζεη ην θφζηνο εξγαζίαο. Δληνχηνηο ε ξχζκηζε ηνπ ρξφλνπ εξγαζίαο γίλεηαη αληηθείκελν ακθηζβεηήζεσλ απφ άιιεο θαηεπζχλζεηο, θαζψο ε θιίκαθα αμηψλ ησλ εξγαδνκέλσλ έρεη κεηαβιεζεί πξνο κεηαυιηζηηθέο αμίεο, φπσο ν ειεχζεξνο ρξφλνο 11. 10 Καξαληηλφο / Κεηζεηδνπνχινπ / Μνπξίθε, 1997 11 Σδνπηδηαξάθεο Γ., 1990 20

Β3. Υξόλνο εξγαζίαο θαη άιινη θνηλωληθνί ρξόλνη Σν πξφβιεκα ηνπ ρξφλνπ εξγαζίαο, ζήκεξα, δελ πξνζεγγίδεηαη απνθιεηζηηθά σο πξφβιεκα κηαο επξείαο θνηλσληθήο νκάδαο, αιιά αλαιχεηαη ηφζν σο γεληθφηεξν πξφβιεκα ησλ ρξφλσλ φιεο ηεο θνηλσλίαο, φζν θαη σο εηδηθφηεξν πξφβιεκα πνπ ηίζεηαη εμαηνκηθεπκέλα ζε ζρέζε κε ηνπο θνηλσληθνχο ρξφλνπο ηνπ θαζελφο εξγαδνκέλνπ. Ζ ζρέζε ηνπ εξγάζηκνπ ρξφλνπ κε ηνπο άιινπο θνηλσληθνχο ρξφλνπο δελ είλαη έλα «πνζνηηθφ» δήηεκα αιιά έρεη νπζηψδεηο πνηνηηθέο δηαζηάζεηο. Ζ ρξήζε ηνπ ρξφλνπ γηα νηθνγελεηαθέο αλάγθεο, αλαςπρή θαη γηα πνιηηηζηηθή δξαζηεξηνπνίεζε εμαξηάηαη απφ ην πψο είλαη νξγαλσκέλνο ν εξγάζηκνο ρξφλνο. Έηζη, νη ζπγθεθξηκέλεο πνηνηηθέο φςεηο ησλ σξαξίσλ εξγαζίαο θαη νη ηξφπνη πνπ απηά ζπλδένληαη κε ηνπο άιινπο θνηλσληθνχο ρξφλνπο ηνπ θάζε εξγαδφκελνπ απνθηνχλ εμίζνπ κεγάιε ζεκαζία θαζψο ε ξχζκηζε ηνπ εξγάζηκνπ ρξφλνπ ζ έλαλ ηνκέα ηεο νηθνλνκίαο, ι.ρ. ζηε βηνκεραλία, είλαη ζπλαξηεκέλε κε ηε ξχζκηζε άιισλ θνηλσληθψλ ρξφλσλ, ι.ρ. ησλ σξαξίσλ ησλ θαηαζηεκάησλ, ησλ ζπγθνηλσληψλ θιπ. Βέβαην είλαη πάλησο πσο θαηά ηε ξχζκηζε ηνπ εξγάζηκνπ ρξφλνπ ζα πξέπεη λα ιακβάλνληαη ππφςε νη ππφινηπνη θνηλσληθνί ρξφλνη θαη ηδίσο ν ρξφλνο πνπ αληηζηνηρεί ζηελ νηθνγελεηαθή δσή ηνπ εξγαδφκελνπ σο έθθαλζε ηεο πνηφηεηαο δσήο ηνπ. Δμίζνπ ζεκαληηθή είλαη ε ζπζρέηηζε αλάκεζα ζηνλ ηξφπν νξγάλσζεο ηνπ ρξφλνπ εξγαζίαο ζηηο επηρεηξήζεηο θαη ζηηο αζηηθέο ππεξεζίεο, φπσο ηα σξάξηα ησλ δηνηθεηηθψλ ππεξεζηψλ, ησλ κεηαθνξψλ θαη επηθνηλσληψλ, ε πγεία θαη ε εθπαίδεπζε, νη ππεξεζίεο αλαςπρήο θαη νη ψξεο ιεηηνπξγίαο ησλ θαηαζηεκάησλ, θαζψο θαηά ηε δηαρείξηζε ηνπ εξγάζηκνπ ρξφλνπ ζα πξέπεη λα ζπκθηιησζνχλ νη δηαθνξεηηθνί ηξφπνη κε ηνπο νπνίνπο ιεηηνπξγνχλ νη εξγαδφκελνη άιινηε σο παξαγσγνί θαη άιινηε σο θαηαλαισηέο ρξφλνπ. Όζνλ αθνξά ηε ζπζρέηηζε ησλ θνηλσληθψλ ρξφλσλ ηνπ θαζελφο εξγαδνκέλνπ αηνκηθά, έρεη δηαπηζησζεί φηη θάζε κεκνλσκέλνο εξγαδφκελνο ζα επηζπκνχζε ζε δηαθνξεηηθά δηαζηήκαηα ηεο δσήο ηνπ λα εξγάδεηαη άιινηε πεξηζζφηεξν θαη άιινηε ιηγφηεξν, αλάινγα κε ηηο αλάγθεο πνπ αληηζηνηρνχλ ζηνλ θχθιν δσήο ηνπ, ι.ρ. αλαηξνθή παηδηψλ, επηκφξθσζε, θιπ. Έλα ζεκαληηθφ πείξακα εθαξκνγήο θαηλνηνκηψλ ζηελ αλαδηνξγάλσζε ηνπ εξγάζηκνπ ρξφλνπ ψζηε λα ιακβάλνληαη ππφςε νη αλάγθεο ηνπ θάζε εξγαδφκελνπ (εμαηνκηθεπκέλε 21

πξνζέγγηζε) απνηειεί ην παξάδεηγκα ηεο επηρείξεζεο Εαλνχζη ζηελ Ηηαιία, φπνπ δφζεθε πιήξεο ειεπζεξία ζηηο γπλαίθεο εξγάηξηεο λα απνθαζίδνπλ κεηαμχ ηνπο πψο ζα νξγαλψζνπλ ηνλ ρξφλν εξγαζίαο ηνπο. Γεληθφηεξα ζην δήηεκα ηεο εμαηνκίθεπζεο ησλ σξαξίσλ ηα ζπλδηθάηα πνιιψλ ρσξψλ αιιά θαη ε πλνκνζπνλδία Δπξσπατθψλ πλδηθάησλ (ETUC) έρνπλ ηνπνζεηεζεί ζεηηθά. Αξλεηηθή ζηάζε θξαηνχλ ηα ζπλδηθάηα ηεο Ηηαιίαο θαη ηεο Διιάδαο, εμαηηίαο ηεο αληίιεςεο φηη ην ζέκα ηνπ εξγάζηκνπ ρξφλνπ δελ κπνξεί λα αληηκεησπηζηεί «αηνκηθά» αιιά απνηειεί «ζπιινγηθή επηινγή», επεηδή ε εμαηνκίθεπζε κπνξεί λα νδεγήζεη ζε «ηαμηθφ θαηαθεξκαηηζκφ» εμππεξεηψληαο ηηο ειαζηηθνπνηεκέλεο ξπζκίζεηο πνπ πξνσζεί ε εξγνδνηηθή πιεπξά. Γη απηφ θαη ν ηξφπνο νξγάλσζεο ηνπ ρξφλνπ εξγαζίαο είλαη ηειηθά πεξηζζφηεξν θαηαλαγθαζηηθφο παξά εζεινληηθφο, ζε αληίζεζε κε ηηο ελαιιαθηηθέο κνξθέο εμαηνκίθεπζεο πνπ θεξδίδνπλ νινέλα επξσπατθφ έδαθνο, φπσο ι.ρ. ε δεκηνπξγία «ηξάπεδαο ρξφλνπ». 12 Δπνκέλσο, ε εξγαζία δελ νξίδεηαη πηα απιά σο έλα κέζν βηνπνξηζκνχ αιιά πξνζεγγίδεηαη κέζσ ηνπ θνηλσληθνχ θαη νηθνινγηθνχ πξννξηζκνχ ηεο, θαζψο νη αιιαγέο ζηηο νηθνγελεηαθέο ζρέζεηο άιιαμαλ άξδελ ην ηνπίν νξγάλσζεο ηεο εξγαζίαο. Γη απηφ θαη πέξα απφ ην ζηφρν ηεο κείσζεο ηνπ εξγάζηκνπ ρξφλνπ, ηδηαίηεξε ζεκαζία απνθηνχλ νη κνξθέο αλαδηνξγάλσζήο ηνπ πνπ πξνσζήζεθαλ αξρηθά απφ ηηο επηρεηξήζεηο κέζσ ησλ ειαζηηθνπνηήζεσλ κε ζηφρν ηε κείσζε ηνπ θφζηνπο εξγαζίαο θαη ηελ αχμεζε ηεο αληαγσληζηηθφηεηαο. 13 12 Ο εξγαδφκελνο απνηακηεχεη ρξφλν ψζηε λα έρεη ηε δπλαηφηεηα λα κελ εξγάδεηαη κηα άιιε πεξίνδν ηεο δσήο ηνπ γηα ιφγνπο ζπνπδψλ, αλαηξνθήο παηδηψλ, θιπ 13 Αιεμαλδξφπνπινο η., 1999 22

Γ. Γοειηλία τμο πνόκμο ενγασίαξ Ο ρξφλνο εξγαζίαο, φπσο εηπψζεθε παξαπάλσ, απνηειεί θαπηφ ζέκα κε δηαζηάζεηο πνιηηηθέο, εζηθέο, θαη θνηλσληθν-νηθνλνκηθέο, πξνθαιεί θαηά θαηξνχο έληνλε δηαθσλία γχξσ απφ ηνλ ηξφπν νξγάλσζήο ηνπ θαη ζπληζηά έλα επαίζζεην ζέκα δηαρείξηζεο ιφγσ ησλ πξνζηαηεπφκελσλ δηθαησκάησλ πνπ έρνπλ θαηαθηεζεί κε πνιπεηείο ζπζίεο. Έηζη, ε θαλνληθή ζρέζε εξγαζίαο, κε ηε κνξθή πνπ ηε γλσξίδακε έσο ζήκεξα, δηέξρεηαη θξίζε, εξγαζηαθά δηθαηψκαηα πνπ απνθηήζεθαλ κε καθξνρξφληνπο αγψλεο, φπσο ην 8σξν, δελ ζεσξνχληαη πηα θαη ηφζν απηνλφεηα, θαηαθηήζεηο αηψλσλ ζηηο εξγαζηαθέο ζρέζεηο, φπσο ε πιήξεο ζηαζεξή απαζρφιεζε, αιινηψλνληαη θαη ζπζηάδνληαη κε επθνιία ζην βσκφ ηεο αληαγσληζηηθφηεηαο θαη ηεο νηθνλνκίαο, θαη λέεο επέιηθηεο κνξθέο νξγάλσζεο ηνπ ρξφλνπ εξγαζίαο έξρνληαη ζην πξνζθήλην σο ιχζε ζηα ζχγρξνλα θνηλσληθν-νηθνλνκηθά πξνβιήκαηα, πξνθαιψληαο έληνλε δηαθσλία γηα ηηο ζεηηθέο ή αξλεηηθέο ηνπο επηπηψζεηο. Ζ επειηθηνπνίεζε ηεο εξγαζίαο θαη ε δηεπζέηεζε ηνπ ρξφλνπ εξγαζίαο απνηειεί επίθαηξν, ακθηιεγφκελν θη έληνλα πνιεκηθφ ζέκα, πξνθαιεί έληνλεο δηαθσλίεο γηα ηηο αλάγθεο πνπ εμππεξεηεί, ελψ παξνπζηάδεη ηεξάζηην ελδηαθέξνλ εμαηηίαο ησλ θνηλσληθν-νηθνλνκηθψλ ιφγσλ απφ ηνπο νπνίνπο πεγάδεη θαη ζπγθεθξηκέλα: Ο έληνλνο αληαγσληζκφο θαη ε ηαρεία ηερλνινγηθή εμέιημε κε ηηο κεηαβνιέο πνπ επηθέξνπλ ζηηο παξαγσγηθέο δνκέο 14 ψζεζαλ ηνπο επηρεηξεκαηίεο λα αλαδεηήζνπλ λένπο νξγαλσηηθνχο ηξφπνπο πξνζαξκνγήο ησλ επηρεηξήζεσλ ζηηο δηαθπκάλζεηο ηεο αγνξάο. Ο ζχγρξνλνο εξγαδφκελνο βξίζθεηαη αληηκέησπνο κε λέεο πξνθιήζεηο θη επηινγέο, αθνχ σο θαηαλαισηήο κπνξεί λα ζέιεη ηελ παξνρή θάπνησλ ππεξεζηψλ γηα καθξχηεξν ρξνληθφ δηάζηεκα. Αθφκα θαη δηαθνξεηηθέο θαηεγνξίεο εξγαδνκέλσλ, φπσο νη λένη εξγαδφκελνη, νη γπλαίθεο εξγαδφκελνη, νη ειηθησκέλνη θη νη ζπληαμηνχρνη κπνξεί λα επηζπκνχλ επέιηθηε δηεπζέηεζε ηνπ ρξφλνπ εξγαζίαο γηα ηελ ηαπηφρξνλε ηθαλνπνίεζε θη άιισλ αλαγθψλ ηνπο. Ζ εξγνδνζία αμηνπνίεζε πξνο φθειφο ηεο ην πνιπεηέο αίηεκα ησλ εξγαδνκέλσλ γηα κείσζε ηνπ ρξφλνπ εξγαζίαο πξνηείλνληαο σο ελαιιαθηηθή ιχζε 14 Υαξαθηεξηζηηθή είλαη ε κεηάβαζε απφ ην θνξληηθφ κνληέιν κε ηηο αιπζίδεο παξαγσγήο πνπ εηζήγαγε ν Σαίπινξ, ζ έλα κεηα-θνξληηθφ κνληέιν κε θχξην ζηνηρείν ηελ ρξήζε Σ.Π.Δ. ζηελ παξαγσγηθή δηαδηθαζία 23

λέα πξφηππα εξγαζηαθψλ ζρέζεσλ γηα λα εμαζθαιίζεη επειημία ζηηο αλάγθεο θαη ρακειφ θφζηνο. Ζ επέιηθηε δηεπζέηεζε ηνπ ρξφλνπ εξγαζίαο απνηειεί πηπρή ηεο γεληθφηεξεο ηάζεο γηα αλαδήηεζε επειημίαο ζηελ εξγαζία, αλακέλεηαη λα δεκηνπξγήζεη λέεο δπλαηφηεηεο απαζρφιεζεο θαη γη απηφ πξνθξίλεηαη σο θαηάιιειε ιχζε ζην πξφβιεκα ηεο πςειήο αλεξγίαο πνπ ηαιαλίδεη ηηο πεξηζζφηεξεο επξσπατθέο ρψξεο. 15 Ζ πξνψζεζε ηεο επειημίαο ηνπ ρξφλνπ εξγαζίαο σο επηηαθηηθή αλάγθε πξνζαξκνγήο ζηα λέα θνηλσληθν-νηθνλνκηθά ηεο επνρήο (βι. παξαπάλσ γηα ηε κεηάβαζε απφ ην θνξληηθφ ζην κεηα-θνξληηθφ κνληέιν παξαγσγήο) απνζθνπεί ζηελ ηθαλνπνίεζε πνιιαπιψλ αλαγθψλ, ησλ θπβεξλήζεσλ, ηεο εξγνδνζίαο θαη ησλ εξγαδνκέλσλ, δεδνκέλεο ηεο ζεκαζίαο ηνπ ρξφλνπ ζηηο ζχγρξνλεο εξγαζηαθέο ζρέζεηο. Οη επηρεηξήζεηο επηδεηνχλ ειαζηηθφηεηα ζηηο εξγαζηαθέο ζρέζεηο κε ην επηρείξεκα φηη ε κηζζσηή εμαξηεκέλε εξγαζία πιήξνπο απαζρφιεζεο θαη φιν ην ζεζκηθφ πιέγκα πξνζηαζίαο απηήο είλαη πνιχ αλειαζηηθφ κε απνηέιεζκα ηελ αδπλακία κείσζεο ηνπ θφζηνπο ησλ επηρεηξήζεσλ, αχμεζεο ηεο αληαγσληζηηθφηεηαο θαη πξνζαξκνγήο ηνπο ζηηο δηαθπκάλζεηο ηεο δήηεζεο. Ζ νηθνλνκηθή θξίζε, ε χθεζε θαη ε αλεξγία σζεί ηηο θπβεξλήζεηο λα πξνσζνχλ σο ιχζε ηηο λέεο κνξθέο νξγάλσζεο ηνπ ρξφλνπ εξγαζίαο θαη ηνπο εξγαδφκελνπο λα ηηο απνδέρνληαη ππφ πξνυπνζέζεηο. Δηδηθά ζηα πιαίζηα ηεο Δ.Δ., ε επειημία ηνπ ρξφλνπ εξγαζίαο, σο πηπρή ηεο γεληθφηεξεο επειηθηνπνίεζεο ησλ εξγαζηαθψλ ζρέζεσλ, πξνσζείηαη σο ε θαηαιιειφηεξε ιχζε πξνζαξκνζηηθφηεηαο ησλ επηρεηξήζεσλ γηα ηελ εμππεξέηεζε ησλ ζηφρσλ ηεο αληαγσληζηηθφηεηαο θαη ηεο αλάπηπμεο πνπ ζέηεη ε ηξαηεγηθή ηεο Ληζζαβφλαο γηα κηα Δπξψπε κε αλαβαζκηζκέλε πνηφηεηα εξγαζίαο. Οη εξγαδφκελνη, απφ ηελ πιεπξά ηνπο, θξίλνπλ ζεκηηή ηελ επειηθηνπνίεζε ηνπ ρξφλνπ εξγαζίαο πξνθεηκέλνπ λα ζπλδπάζνπλ ηηο πξνζσπηθέο θαη θνηλσληθέο ηνπο αλάγθεο, φπσο πεξηζζφηεξε ζπκκεηνρή ζηελ νηθνγελεηαθή δσή, ηθαλνπνηεηηθφηεξε δηαρείξηζε ηνπ ειεχζεξνπ ρξφλνπ, αλαβάζκηζε ησλ δεμηνηήησλ ηνπο, ηθαλνπνίεζε ησλ αλαγθψλ ηνπο σο θαηαλαισηψλ ππεξεζηψλ κε ζηφρν ηελ εμαζθάιηζε θαιχηεξεο πνηφηεηαο δσήο. Δληνχηνηο, ε δηεζλήο εκπεηξία δείρλεη φηη δελ ππάξρεη θάπνηα επξέσο απνδεθηή κνξθή επειημίαο ηνπ ρξφλνπ εξγαζίαο πνπ απνδεδεηγκέλα λα εμαζθαιίδεη ηθαλνπνηεηηθά θνηλσληθν-νηθνλνκηθά νθέιε, θαη ε εμέηαζε ησλ 15 Γαζθαιάθεο Γ., 1995 24

επηπηψζεσλ ηεο εθαξκνγήο κέηξσλ επειημίαο ηνπ εξγάζηκνπ ρξφλνπ δελ κπνξεί λα γίλεηαη απνκνλσκέλα θαη απνζπαζκαηηθά, θαζψο ζα πξέπεη λα ζπλεηδεηνπνηήζνπκε πσο ν εξγάζηκνο ρξφλνο ηαπηίδεηαη θαη κε άιιεο ζπληζηψζεο ηεο νηθνλνκηθήο θαη θνηλσληθήο πξαγκαηηθφηεηαο θαη νη ζηξαηεγηθέο δηαρείξηζήο ηνπ εμαξηψληαη ζε κεγάιν βαζκφ απφ ηηο ζπλζήθεο θαη ηηο πξνυπνζέζεηο πινπνίεζήο ηνπο. 16. Γηα φινπο ηνπο παξαπάλσ ιφγνπο ε επέιηθηε δηεπζέηεζε ηνπ ρξφλνπ εξγαζίαο ζεσξείηαη θνκβηθφ ζεκείν ζηε ζπδήηεζε γχξσ απφ ηελ αληηκεηψπηζε ησλ λέσλ δηαξζξσηηθψλ αιιαγψλ ηεο νηθνλνκίαο θαη ηεο παξαγσγήο κε ηέηνην ηξφπν ψζηε λα ηθαλνπνηνχληαη ηαπηφρξνλα νη αλάγθεο ησλ θπβεξλήζεσλ, ησλ επηρεηξήζεσλ θαη ησλ εξγαδνκέλσλ, αθφκα θαη δηαθνξεηηθψλ θαηεγνξηψλ ησλ ηειεπηαίσλ. Γεδνκέλεο ηεο ζεκαζίαο ηεο ρξνληθήο δηάζηαζεο ζηηο εξγαζηαθέο ζρέζεηο, ζεσξείηαη ζεκηηή ε αιιαγή ηνπ ηξφπνπ νξγάλσζεο ηνπ ρξφλνπ εξγαζίαο θαη ε κεηαηφπηζε απφ ην 8σξν σο θεθηεκέλν δηθαίσκα αηψλσλ ζε λέεο επέιηθηεο κνξθέο πνπ λαη κελ δε ζπκίδνπλ ηίπνηε απφ ηελ θιαζηθή ζρέζε εξγαζίαο θαη ηα πξνζηαηεπφκελα δηθαηψκαηα, αιιά έξρνληαη λα θαιχςνπλ πνιιαπιέο αλάγθεο πνπ πξνέθπςαλ απφ ηα δεδνκέλα ηεο λέαο επνρήο. Παξφι απηά, ππάξρεη έληνλε δηαθσλία γχξσ απφ ηελ επειηθηνπνίεζε ηνπ ρξφλνπ εξγαζίαο θαη ηηο επηπηψζεηο πνπ ελδέρεηαη λα έρεη ζε θνηλσληθννηθνλνκηθφ επίπεδν. Δίλαη γεγνλφο πσο ακθηζβεηείηαη απφ πνιινχο ε ζπκβνιή ηέηνησλ κέηξσλ ζηελ πξαγκαηηθή αχμεζε ηεο απαζρφιεζεο θαη ζηε δεκηνπξγία λέσλ ζέζεσλ εξγαζίαο. Δπίζεο, ε ειαζηηθή δηεπζέηεζε ησλ σξψλ εξγαζίαο ζπλεπάγεηαη κελ κείσζε ηνπ θφζηνπο γηα ηηο επηρεηξήζεηο αιιά θαη απψιεηα ησλ εηζνδεκάησλ γηα ηνπο εξγαδφκελνπο, αθνχ εκπεξηέρεη ζπγθαιπκκέλε κεηαθχιηζε ηνπ πςεινχ θφζηνπο ησλ ππεξσξηψλ κέζα ζην θαλνληθφ σξάξην εξγαζίαο. Έλα άιιν δήηεκα πνπ γελλά ακθηβνιίεο γχξσ απφ ηελ θαηαιιειφηεηα ηέηνησλ κέηξσλ είλαη ε ζπκβαηφηεηά ηνπο κε ηηο γεληθφηεξεο δηαζηάζεηο ηεο πνηφηεηαο ηεο εξγαζίαο. Πνιιά εξσηήκαηα γελληνχληαη γηα ηελ πξνζηαζία ησλ δηθαησκάησλ ησλ εξγαδνκέλσλ, φπσο ε πγηεηλή θαη ε αζθάιεηα ζηελ εξγαζία, αθνχ ε ζσκαηηθή θαη ςπρηθή επεμία ησλ εξγαδνκέλσλ απεηιείηαη ηφζν απφ παξαδνζηαθνχο θηλδχλνπο (θπζηθνί θίλδπλνη, θαθέο εξγνλνκηθέο ζπλζήθεο) φζν θαη απφ ηνπο λένπο πνπ πξνθχπηνπλ απφ ηελ αλαδηνξγάλσζε ηεο εξγαζίαο 16 Καξαληηλφο / Κεηζεηδνπνχινπ / Μνπξίθε, 1997 25

(ςπρνθνηλσληθέο εληάζεηο, επαγγεικαηηθφ ζηξεο, έιεγρνο επί ηνπ πεξηερνκέλνπ ηεο εξγαζίαο) 17. Αθφκα, είλαη ακθίβνιε ε ζπκθηιίσζε επαγγεικαηηθήο θαη πξνζσπηθήο δσήο κέζα απφ ηελ πξνψζεζε ησλ παξαπάλσ ξπζκίζεσλ, γηαηί νη πεξίνδνη απμεκέλεο δήηεζεο κπνξεί λα επηβάινπλ απμεκέλα σξάξηα εξγαζίαο γηα ηελ πξνζαξκνγή ησλ επηρεηξήζεσλ, αιιά λα κε ζπκβαδίδνπλ κε νηθνγελεηαθέο θαη θνηλσληθέο αλάγθεο ηνπ εξγαδφκελνπ (φπσο ζρνιηθέο δηαθνπέο, επαλαθαηάξηηζε, θαηαλαισηηθέο ζπλήζεηεο, ειεχζεξνο ρξφλνο), ηδίσο εθφζνλ ην κεηα-θνξληηθφ κνληέιν παξαγσγήο είλαη άξξεθηα ζπλδεδεκέλν κε ηελ είζνδν ηεο γπλαίθαο ζηελ αγνξά εξγαζίαο θαη ηελ κεηαβνιή ηεο λννηξνπίαο ησλ εξγαδνκέλσλ ζε κεηα-πιηζηηθέο αμίεο, φπσο ν ειεχζεξνο ρξφλνο. Δμίζνπ έληνλνο είλαη ν πξνβιεκαηηζκφο γηα ηηο επηπηψζεηο πνπ κπνξεί λα έρνπλ απηέο νη ειαζηηθέο ξπζκίζεηο ζηελ πνηφηεηα ηεο εξγαζίαο θαη ηεο απαζρφιεζεο θαζψο είλαη νη ακθίβνιεο νη ζπλζήθεο θάησ απφ ηηο νπνίεο νη εξγαδφκελνη εξγάδνληαη, ακείβνληαη θη εθπαηδεχνληαη 18 Χζηφζν, νη λέεο κνξθέο νξγάλσζεο ηνπ ρξφλνπ εξγαζίαο δηαθέξνπλ σο πξνο ηα πνηνηηθά ραξαθηεξηζηηθά ηνπο θαη ηηο αλάγθεο πνπ θαινχληαη λα εμππεξεηήζνπλ, νπφηε θαη ε ζπλνιηθή θξηηηθή πνπ ηνπο αζθείηαη είλαη άζηνρε. Να ζεκεησζεί πσο θάπνηεο δηαζηάζεηο ηεο πνηφηεηαο ηεο εξγαζίαο, φπσο ε ζπκθηιίσζε επαγγεικαηηθήο θαη πξνζσπηθήο δσήο, ππνζηεξίδνπλ ηελ αλάπηπμε επέιηθηνπ ρξφλνπ εξγαζίαο, θαη θάπνηα δηθαηψκαηα ηνπ αηφκνπ, φπσο πξφζβαζε θαη παξακνλή ζηνλ εξγαζηαθφ ζηίβν, απαηηνχλ ηελ παξάθακςε ησλ άθακπησλ πιαηζίσλ ηεο αγνξάο εξγαζίαο θαη ηε δπλαηφηεηα επηινγήο κέζα απφ κεγαιχηεξε πνηθηιία εξγαζηαθψλ θαζεζηψησλ 19. Δπνκέλσο, ε επειημία ηνπ εξγάζηκνπ ρξφλνπ δελ είλαη a priori αξλεηηθή εμέιημε ζηηο εξγαζηαθέο ζρέζεηο θαη ε ζρέζε λέσλ κνξθψλ νξγάλσζεο θαη πνηφηεηαο ηεο εξγαζίαο δελ είλαη θαη αλάγθε αξλεηηθή. Μπνξεί λα έρνπκε εμίζνπ αξλεηηθέο θαη ζεηηθέο επηπηψζεηο κέζα απφ ηηο λέεο αιιαγέο ζηνλ ηξφπν νξγάλσζεο ηνπ ρξφλνπ εξγαζίαο, σο βαζηθή δηάζηαζε ηεο αλαδηνξγάλσζεο ηεο εξγαζίαο, αλάινγα κε ηα κέζα πνπ ζα επηιεγνχλ γηα ηελ πξνψζεζε ησλ λέσλ εμειίμεσλ, κε ηελ ζηξαηεγηθή πνπ ζα αθνινπζεζεί, κε ηε ζπκκεηνρή ή φρη ησλ θνηλσληθψλ εηαίξσλ θαη κε ηηο αλάγθεο πνπ θαινχληαη λα 17 Γηαλλαθνχξνπ η., Γελδξηλφο Γ., 2004 18 Γηαλλαθνχξνπ η., Γελδξηλφο Γ., 2004 19 Γηαλλαθνχξνπ η., Γελδξηλφο Γ., 2004 26

θαιχςνπλ απηέο νη λέεο κνξθέο. Δμάιινπ, ε επειημία θαη νη λέεο δπλαηφηεηεο πνπ πξνζθέξεη είλαη απιψο κία πξφθιεζε κε επθαηξίεο θαη θηλδχλνπο. 27

Γ1. Πνιηηηθέο επειημίαο ηνπ ρξόλνπ εξγαζίαο Ο ρξφλνο εξγαζίαο αλέθαζελ απνηεινχζε έλα θεληξηθφ ζηνηρείν ξχζκηζεο ησλ ζπλζεθψλ εξγαζίαο. Σα ηειεπηαία ρξφληα φκσο αλαπηχζζνληαη ζπλερψο ελαιιαθηηθά κνληέια νξγάλσζεο ηνπ ρξφλνπ εξγαζίαο, κε απνηέιεζκα ε ξχζκηζή ηνπ λα βξίζθεηαη ζην επίθεληξν ησλ ζπιινγηθψλ δηαπξαγκαηεχζεσλ κεηαμχ ησλ θνηλσληθψλ εηαίξσλ θαη ησλ πνιηηηθψλ απαζρφιεζεο ησλ εζληθψλ θπβεξλήζεσλ θαη ηεο Δ.Δ.. Σαπηφρξνλα, ην παξαδνζηαθφ αίηεκα ησλ ζπλδηθάησλ γηα ηε κείσζε ηεο θαλνληθήο δηάξθεηαο ηεο απαζρφιεζεο, πνπ ηίζεηαη ζπλήζσο κε βάζε ηνλ ππνινγηζκφ ηεο ζε εβδνκαδηαία βάζε, έρεη εμαζζελήζεη θαηά ηηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο. Αλ θαη νη πεξηζζφηεξεο πξσηνβνπιίεο αλαδηνξγάλσζεο ηνπ ρξφλνπ εξγαζίαο βξίζθνληαη ζηελ θαξδηά ησλ πνιηηηθψλ γηα ηελ αληηκεηψπηζε ηεο αλεξγίαο, παξάιιεια δηαπλένληαη απφ ηελ αλάγθε ελίζρπζεο ηεο αληαγσληζηηθφηεηαο κέζα απφ ηε βειηίσζε ηεο πξνζαξκνζηηθφηεηαο ησλ επηρεηξήζεσλ ζηα λέα νηθνλνκηθά θαη ηερλνινγηθά δεδνκέλα. Σν γεγνλφο απηφ εμεγεί γηαηί νη δξνκνινγνχκελεο αιιαγέο ζην ρξφλν εξγαζίαο θαηά ηελ ηειεπηαία δεθαεηία δελ δηακνξθψλνληαη κφλν ή θπξίσο απφ ηελ παξαδνζηαθή πίεζε ησλ ζπλδηθάησλ λα κεησζεί ε δηάξθεηα ηεο απαζρφιεζεο γηα ιφγνπο αλαδηαλνκήο ηνπ παξαγφκελνπ πινχηνπ ή ηηο πξνζπάζεηεο ησλ εζληθψλ θπβεξλήζεσλ λα θαηαπνιεκήζνπλ ηελ αλεξγία, αιιά θαη απφ ηηο εξγνδνηηθέο πνιηηηθέο φζνλ αθνξά ζηνλ ηξφπν δηαρείξηζεο ηεο εξγαζηαθήο ζρέζεο κε πην επέιηθην ηξφπν. ε γεληθέο γξακκέο νη ζχγρξνλεο ηάζεηο ζηνλ ηξφπν θαηαλνκήο θαη νξγάλσζεο ηνπ εξγάζηκνπ ρξφλνπ είλαη: Ζ επηβξάδπλζε ή αθφκε θαη ε αλαζηξνθή ηεο δηαρξνληθήο εμέιημεο κείσζεο ηνπ ρξφλνπ εξγαζίαο Ζ εμαζζέληζε ηνπ θαλφλα ηεο πιήξνπο θαη κφληκεο απαζρφιεζεο θαη ε ελίζρπζε ηεο εμαηνκηθεπκέλεο έλλνηαο ηνπ ρξφλνπ εξγαζίαο, κε παξάιιειε αχμεζε ηεο πεξηζηαζηαθήο εξγαζίαο, ηεο κεξηθήο απαζρφιεζεο θαη άιισλ ιηγφηεξν ζηαζεξψλ κνξθψλ απαζρφιεζεο Ζ αχμεζε ησλ αληηθνηλσληθψλ σξψλ εξγαζίαο κε ηελ επέθηαζε ηεο εξγαζίαο θαηά βάξδηεο ην ζαβ/θν θαη ηηο λπρηεξηλέο ψξεο, κέζα απφ ηελ επηκήθπλζε ηνπ σξαξίνπ ησλ θαηαζηεκάησλ θαη ηεο βηνκεραληθήο παξαγσγήο 28

Ζ απμαλφκελε δηαθνξνπνίεζε ησλ σξψλ εξγαζίαο ησλ εξγαδνκέλσλ, φρη κφλν κεηαμχ δηαθνξεηηθψλ ηκεκάησλ ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ αιιά θαη κεηαμχ ησλ εξγαδνκέλσλ ηεο ίδηαο επηρείξεζεο κε παξεπφκελεο ζεκαληηθέο επηπηψζεηο γηα ηε δπλαηφηεηα θνηλσληθνπνίεζεο ηεο εξγαζίαο θαη ηηο δπλαηφηεηεο αλάπηπμεο ζπλδηθαιηζηηθήο δξάζεο Ζ αχμεζε ηνπ αξηζκνχ επηρεηξεζηαθψλ ζπκθσληψλ θαη ζπκβάζεσλ έλαληη αληίζηνηρσλ ζε θιαδηθφ ή θεληξηθφ επίπεδν Ζ απνζχλδεζε ηνπ ρξφλνπ ιεηηνπξγίαο ηεο επηρείξεζεο απφ ηηο πξαγκαηηθέο ψξεο απαζρφιεζεο ησλ εξγαδνκέλσλ κε θπξίαξρε ηάζε ηελ αχμεζε ζηηο κέζεο εηήζηεο ψξεο αμηνπνίεζεο ηνπ θεθαιαηνπρηθνχ εμνπιηζκνχ θαη ηεο ιεηηνπξγίαο ηεο επηρείξεζεο, αθφκε θαη ηηο λπρηεξηλέο ψξεο, ψζηε λα επηηαρπλζεί ε δηαδηθαζία απφζβεζεο ηνπ αθξηβνχ κεραλνινγηθνχ εμνπιηζκνχ Οη O Reilly θαη Spee δηαθξίλνπλ ηξεηο θαηεγνξίεο πνιηηηθψλ αλακφξθσζεο ηνπ ρξνληθνχ πιαηζίνπ ηεο απαζρφιεζεο: 1. ηελ θξαηηθά ξπζκηδφκελε επειημία, ε νπνία πξνθαιείηαη απφ ην θξάηνο κέζσ λνκνζεηηθψλ παξεκβάζεσλ 2. ηελ δηαπξαγκαηεπφκελε επειημία, ε νπνία πξνθχπηεη απφ ηηο ζπκθσλίεο κεηαμχ ησλ θνηλσληθψλ εηαίξσλ ζπλήζσο ζε επίπεδν θιάδνπ 3. ηελ εμαηνκηθεπκέλε επειημία, ε νπνία πξνθαιείηαη θπξίσο απφ ηηο δπλάκεηο ηεο αγνξάο θη έρεη σο απνηέιεζκα κηα επξχηαηε δηαθνξνπνίεζε θαη πνηθηιία ζηηο ζπλνιηθέο ψξεο θαη ηνπο αηνκηθνχο ξπζκνχο εξγαζίαο πγθεθξηκέλα, νη ελαιιαθηηθέο πξαθηηθέο ειαζηηθνπνίεζεο θαη αλακφξθσζεο ηνπ ρξφλνπ εξγαζίαο πνπ ζπλήζσο εθαξκφδνληαη είλαη ε κερηθή απαζτόιεζε, ν δηακοηραζκός ηωλ ζέζεωλ εργαζίας (job sharing), νη σπερωρίες, νη βάρδηες, ηα ειαζηηθά ωράρηα, νη δηαδηθαζίες δηεσζέηεζες θαη δεκηοσργίας ηραπεδώλ τρόλοσ 20. 20 Κξέηζνο Λ., 2002 29

Γ2. Παξαδνζηαθέο κνξθέο επειημίαο Γ2.1 Τπεξεξγαζία Χο ππεξεξγαζία ζεσξείηαη ε πξνζσξηλή εξγαζία πέξαλ ηνπ σξαξίνπ πνπ ηζρχεη θη εθαξκφδεηαη ζε κηα εθκεηάιιεπζε θαη κέζα ζηα πιαίζηα ηνπ λφκηκνπ. Ζ δηαθνξά κεηαμχ ηνπ λφκηκνπ σξαξίνπ θαη εθείλνπ πνπ ηζρχεη ζε κηα επηρείξεζε ή εθκεηάιιεπζε κπνξεί λα πξνέξρεηαη απφ ζπιινγηθή ζχκβαζε εξγαζίαο (Δ), θαλνληζκφ εξγαζίαο, πξαθηηθή ή αηνκηθή ζχκβαζε εξγαζίαο 21. Ζ ππεξεξγαζία δηαθξίλεηαη ζε «ζεζκνζεηεκέλε», θαη ζε απιή. Ζ «ζεζκνζεηεκέλε» ππεξεξγαζία ιεηηνχξγεζε γηα 25 πεξίπνπ ρξφληα, θαηαξγήζεθε κε ην α.4 ηνπ Ν. 2874/2000 22, αιιά επαλήιζε κε ην α.1 ηνπ Ν. 3385/05. 23 Ο λνκνζέηεο απνθαινχζε ηελ θαηαξγεζείζα κε ηνλ λ. 2874/00 ππεξεξγαζηαθή απαζρφιεζε σο «ηδηφξξπζκε ππεξσξηαθή απαζρφιεζε», ηεο νπνίαο ε παξνρή ήηαλ ππνρξεσηηθή γηα ηνλ εξγαδφκελν, εθφζνλ ην δεηνχζε ν εξγνδφηεο. Χο απιή ππεξεξγαζία ζεσξείηαη ε παξνρή πξφζζεηεο εξγαζίαο πέξαλ ηνπ ηπρφλ κεησκέλνπ σξαξίνπ θαη κέρξη ηε ζπκπιήξσζε ηνπ λνκίκνπ σξαξίνπ ησλ 43 σξψλ εβδνκαδηαία. Ζ πξφζζεηε εξγαζία επηηξέπεηαη ππφ ηηο πξνυπνζέζεηο ηνπ α. 659 ΑΚ. 24 Με ηνλ λέν λφκν 3385/05, κεηψζεθε ε ακνηβή ησλ σξψλ ηεο ππεξεξγαζίαο ζην πνζφ πνπ ίζρπε πξηλ ηνλ λ.2874/00, θαη κεηαβιήζεθε ν ραξαθηήξαο ησλ παξάλνκσλ ππεξσξηψλ ζε θαη εμαίξεζε ππεξσξίεο. Γ2.2 Τπεξωξία Γηα ππεξσξηαθή απαζρφιεζε ησλ κηζζσηψλ γίλεηαη ιφγνο, φηαλ ε απαζρφιεζή ηνπο ππεξβαίλεη ηα ρξνληθά φξηα ηνπ λφκηκνπ αλψηαηνπ σξαξίνπ εκεξήζηαο εξγαζίαο. Ζ ππεξσξηαθή απαζρφιεζε δηαθξίλεηαη ζε λφκηκε θαη παξάλνκε, αλάινγα κε ην αλ ηεξνχληαη νη πξνυπνζέζεηο πνπ απαηηεί ν λφκνο θαηά πεξίπησζε. Γηα λα ππάξρεη ππεξσξηαθή απαζρφιεζε, ζεκείν αλαθνξάο είλαη ε εκεξήζηα απαζρφιεζε, αθφκα θη αλ δελ ππάξρεη ππέξβαζε ηεο 21 Καξαθαηζάλεο A., 1995 22 ΦΔΚ 286/Α/29-12-00 «Πξνψζεζε ηεο Απαζρφιεζεο θαη άιιεο δηαηάμεηο» 23 ΦΔΚ 210/Α /19.8.2005 24 Κηνζζέ-Παπιίδνπ Λεπθή, 2004 30