ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ: Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΩΝ ΑΔΕΛΦΩΝ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΩΝ ΣΤΗΝ ΑΙΓΥΠΤΟ: Η ΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΚΑΙ ΟΙ ΣΧΕΣΕΙΣ ΤΗΣ ΜΕ ΤΙΣ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΔΥΝΑΜΕΙΣ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ 1928 1954 ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΚΟΥΡΓΙΩΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΜΕΛΗ ΤΡΙΜΕΛΟΥΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ: ΜΑΡΓΑΡΙΤΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ, ΧΑΣΑΝ ΜΠΑΝΤΑΟΥΗ, ΑΝΔΡΕΑΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ

* }.[60,59: ] { Και ανταποδώστε σε αυτούς με όλη την δύναμη των όπλων σας και των αλόγων σας, που θα τρομάξει τους εχθρούς του Θεού, τους δικούς σας εχθρούς. Και όσους βρίσκονται στο πλευρό τους μα δεν γνωρίζετε, ο Θεός τους γνωρίζει Κοράνιο, {τα λάφυρα: 59,60} 2

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Εισαγωγή: σελ. 4 1. Πολιτικό, φονταμενταλιστικό, μεταρρυθμιστικό ή μετριοπαθές Ισλάμ; - ο αγώνας μεταξύ της Δύσης και των ισλαμιστών για τον χαρακτηρισμό του Ισλάμ σήμερα: σελ. 6 2. Αστικά και μη αστικά μεταρρυθμιστικά κινήματα της νεότερης και σύγχρονης περιόδου η μετάβαση από το ισλαμικό κίνημα στην οργάνωση και ο καταλύτης της Δύσης: σελ. 16 3. Οι ιεραπόστολοι του Ισλάμ: σελ. 20 4. Η είσοδος στο πεδίο των πολιτικών ανταγωνισμών: σελ. 32 5. Από την γενιά της δημιουργίας στην γενιά της εκτέλεσης σταδιακή μεταρρύθμιση ή επανάσταση; : σελ. 48 6. Κινήσεις στο στράτευμα και δημιουργία συνωμοτικών δικτύων: σελ. 59 7. Οι Αδελφοί ξαναπαίρνουν τα όπλα τους οι φόβοι της Δύσης και των ελίτ: σελ. 69 8. Οι σχέσεις της στρατιωτικής κυβέρνησης με τους Αδελφούς Μουσουλμάνους και την Δύση την περίοδο 1952 1954: σελ. 88 9. Ποιοι ήταν, τι ήθελαν και γιατί διαλύθηκαν; - συμπεράσματα για τον ρόλο και την φυσιογνωμία της οργάνωσης: σελ. 109 Βιβλιογραφία: σελ. 120 3

Εισαγωγή Μετά από επίπονη προσπάθεια μηνών, η παρούσα πήρε την τελική της μορφή. Ο υποψιασμένος αναγνώστης ίσως κρίνει, ότι θα μπορούσαν να συμπεριληφθούν και να θιχθούν περαιτέρω θέματα, ωστόσο τα πλαίσια της μεταπτυχιακής, πτυχιακής εργασίας δεν πιστεύω, πως μου επέτρεπαν μια μεγαλύτερη επέκταση. Αυτή άλλωστε ήταν και η βασική ιδέα κατά την εκπόνηση της παρούσας: να φτάσει ο αναγνώστης σε ένα σημείο τέτοιο, που θα ξεπερνάει την απλή γνώση του αντικειμένου και θα τον θέτει προ ερωτημάτων και νέων αναζητήσεων. Θέλω να πιστεύω πως η παρούσα, παρ όλες τις ατέλειες της, πέτυχε τον σκοπό αυτό και μπορεί να αποτελέσει τον προάγγελο μιας γενικότερης συζήτησης για την πολιτική διάσταση του Ισλάμ και την οργανωμένη έκφραση αυτής στη σύγχρονη εποχή. Ο αρχικός μου φόβος, τον οποίο σπάνια εξέφρασα, ήταν, πως δεν ήθελα να μετατραπεί η παρούσα σε μια κλασσική μελέτη περίπτωσης. Δεν επιθυμώ απλά να μιλήσω για μια συγκεκριμένη ισλαμική οργάνωση σε μια μουσουλμανική χώρα, μια δεδομένη εποχή. Αυτό που με ενδιαφέρει, είναι να δείξω, πως γεννήθηκε, αναπτύχθηκε και τελικώς κατέρρευσε η μεγαλύτερη και πιο ιστορική οργάνωση του ισλαμικού κόσμου. Για τον λόγο αυτό, η μελέτη της δράσης των Αδελφών Μουσουλμάνων στην Αίγυπτο, την περίοδο 1928-1954, για μένα προσωπικά, δε συνιστά παρά μια προσπάθεια προσέγγισης του τρόπου, με τον οποίο οργανώθηκε μια μάζα μουσουλμάνων σε μια νέα οντότητα, μοναδική για τα δεδομένα του εκεί κόσμου. Η πολυπλοκότητα αυτής της νέας οντότητας ευθύνεται και για τις δυσκολίες προσέγγισης του φαινομένου, αλλά και για την διαρκή αναζωπύρωση του ενδιαφέροντος των ερευνητών. Η παρούσα προσπαθεί να μην είναι αφοριστική και απόλυτη σε συμπεράσματα και χαρακτηρισμούς, αντίθετα επιδιώκει να προβληματιστεί και να προβληματίσει, αναφορικά με το ποιοι ήταν και τι πραγματικά ήθελαν οι Αδελφοί Μουσουλμάνοι. Η προσπάθεια μου να κατανοήσω την πολυμορφία των Αδελφών Μουσουλμάνων με οδήγησε να τους προσεγγίσω ως το πρώτο πραγματικό υποκατάστατο του, ανύπαρκτου στο Ισλάμ, εκκλησιαστικού φαινομένου. Συγκρίνοντας τους με την χριστιανική Εκκλησία, τους ερμήνευσα ως την ισλαμική παραλλαγή της, η οποία υποβαθμίζει βέβαια την πνευματική διάσταση και προτιμά να εκφράζεται μέσω της πολιτικής και της κοινωνικής δράσης. Παράλληλα προσπαθώ να δείξω σε διάφορα σημεία, πως ήταν κάτι ακόμα ευρύτερο και πολυπλοκότερο: μια κοινωνία εντός μιας κοινωνίας. Η αναζήτηση μου ξεκινά από το θεωρητικό πλαίσιο των προκατόχων τους. Καταβάλλεται προσπάθεια να διασαφηνιστούν έννοιες, όπως πολιτικό Ισλάμ, ισλαμικός φονταμενταλισμός και ισλαμική μεταρρύθμιση και να εξιχνιαστούν οι αιτίες των παρανοήσεων μεταξύ της δυτικής και της 4

ισλαμικής αντίληψης για την πολιτική διάσταση του Ισλάμ. Έχοντας αποκαταστήσει την ιστορική συνέχεια των κινημάτων του Ισλάμ και των ιδεολογικών τους προϋποθέσεων, αυτομάτως το επόμενο βήμα είναι, να μυηθεί ο αναγνώστης στον τρόπο, με τον οποίο εκφράστηκε και οργανώθηκε το Ισλάμ την σύγχρονη εποχή. Και βέβαια δεν υπάρχει αντιπροσωπευτικότερο παράδειγμα από την Μουσουλμανική Αδελφότητα της Αιγύπτου. Στο σημείο αυτό, η παρούσα μπαίνει στην τροχιά της ιστορικής αναζήτησης και αλλάζει βαθμιαία χαρακτήρα. Μελετώντας τους Αδελφούς Μουσουλμάνους σε αυτήν τη συγκεκριμένη περίοδο, ο αναγνώστης έρχεται σε επαφή με την ιστορία της οργάνωσης, σε συνάρτηση με την πολιτική πραγματικότητα του χώρου και του χρόνου. Ωστόσο για να αποφευχθεί μια απλή καταγραφή των ιστορικών γεγονότων, φρόντισα, παράλληλα με την παρακολούθηση της, σχεδόν τριακονταετούς, δράσης της, να προσανατολίσω τον αναγνώστη σε διάφορες θεματικές περιοχές, όπου εστιάζεται το ενδιαφέρον και οι προβληματισμοί του γράφοντος. Μεταξύ αυτών είναι: 1) Αν και πως συμβιβάστηκαν μεταξύ τους οι διάφορες μορφές της δράσης των Αδελφών και πως αυτές συνέβαλαν στην αποκρυστάλλωση της ιδεολογικής και οργανωτικής φυσιογνωμίας τους. 2) πως έγιναν αντιληπτοί οι Αδελφοί από τους εαυτούς τους, καθώς και από τις υπόλοιπες πολιτικές δυνάμεις: Παλάτι, κόμματα, ντόπιες και ξένες ελίτ, στρατιωτικοί, βρετανική πρεσβεία. 3) Αν και πως επέδρασαν οι οργανωτικές της πρακτικές, ο αριθμός, η κοινωνική προέλευση και η επαγγελματική ομάδα των μελών τους, στην δράση των Αδελφών. 4) πως δημιουργήθηκαν και ενισχύθηκαν οι διαιρέσεις στους κόλπους τους και πως αυτές με τη σειρά τους εξουδετέρωσαν την Αδελφότητα. Οι παραπάνω θεματικές προσεγγίζονται μεταξύ του τρίτου και του ένατου κεφαλαίου, ταυτόχρονα με την εξαγωγή συμπερασμάτων και την υποβολή νέων ερωτημάτων, πολλά από τα οποία θα μπορούσαν να αποτελέσουν το αντικείμενο νέων ακαδημαϊκών προσπαθειών. Τέλος αναφορικά με τις πηγές, πιστεύω, πως η πρόσβαση στα αρχεία του αιγυπτιακού υπουργείου εσωτερικών εκείνης της περιόδου, καθώς και στα αρχεία των ίδιων των Αδελφών, χωρίς αμφιβολία θα έδινε έναν πληρέστερο χαρακτήρα στην παρούσα. Εντούτοις, οι πηγές που χρησιμοποιήθηκαν, στην πλειοψηφία τους πρωτογενείς, εκτέλεσαν με επιτυχία την αποστολή τους, αφού χωρίς αυτές, η παρούσα δε θα μπορούσε να προσεγγίσει την τωρινή της μορφή ούτε κατά το ήμισυ. Θεσσαλονίκη, Σεπτέμβριος 2009 5

1. Πολιτικό, φονταμενταλιστικό, μεταρρυθμιστικό, ή μετριοπαθές Ισλάμ; - ο αγώνας μεταξύ της Δύσης και των ισλαμιστών για τον χαρακτηρισμό του Ισλάμ σήμερα Από τα πρώτα χρόνια της εμφάνισής της, η νέα μονοθεϊστική θρησκεία διέθετε πολιτική έκφραση και δράση, μέσω των πρωτοβουλιών συγκεκριμένων προσώπων, που οδήγησαν άλλοτε σε επιτυχή και άλλοτε σε αποτυχημένα κινήματα στα μουσουλμανικά εδάφη. Τα κινήματα αντλούσαν την νομιμοποίησή τους, μέσω της ερμηνείας της νέας θρησκείας και του αγώνα για την διατήρηση του ρυθμιστικού της ρόλου στην κοινότητα,(أم ة) την Ούμμα. Έτσι δημιουργήθηκε μια ολόκληρη παράδοση θρησκευτικοπολιτικών κινημάτων, που διακρίνονταν για τον πνευματικό (ερμηνεία των πηγών του Ισλάμ, παραγωγή νομικών - θρησκευτικών συγγραμμάτων) και εφόσον οι ιδέες τους αποκτούσαν απήχηση και συγκρούονταν με γηγενή ή ξένα κέντρα εξουσίας, τον πολιτικό ακτιβισμό τους. Ήταν η παράδοση των κινημάτων του Ισλάμ και τους χαρακτηρισμούς που έλαβαν, ανά τους αιώνες μέχρι σήμερα, από μουσουλμάνους και μη, θα προσπαθήσω να προσεγγίσω στο κεφάλαιο αυτό. Για την πολιτική διάσταση της ισλαμικής θρησκείας (δηλαδή η ενσωμάτωση της έννοιας του Πολιτικού στο σύστημα που ονομάστηκε ισλαμικό) έχουν γραφτεί ωκεανοί συγγραμμάτων και δεν επιδέχεται αμφισβήτησης. Αυτό που μας ενδιαφέρει στην παρούσα εργασία κατά κύριο λόγο είναι, πως κινητοποιήθηκαν και οργανώθηκαν οι μουσουλμάνοι ερμηνευτές της πολιτικής διάστασης του Ισλάμ, έτσι όπως αυτή έγινε αντιληπτή κατά την ανάγνωση της θρησκείας από τους ίδιους και μέσω ποιων μορφών εκφράστηκε, υπό το φώς των ιστορικών εξελίξεων. Ιστορικά, η ίδια η εμφάνιση του Ισλάμ ήταν ένα γεγονός συνταρακτικής πολιτικής σημασίας για τις φυλές της Αραβίας. Ο ίδιος ο βίος του Προφήτη Μωάμεθ μαρτυρά την γέννηση και την ανάπτυξη ενός κινήματος σε μια δεδομένη γεωγραφική έκταση, μια δεδομένη εποχή. Ήταν το κίνημα ενός εμπόρου, που απέκτησε οπαδούς, έθεσε υπό τον έλεγχό του το εμπόριο της αραβικής ερήμου και πρόσφερε στις φυλές μια νέα μορφή πολιτικής οργάνωσης 1. Το κίνημα με τα χρόνια συγκρότησε κράτος και αξιοποιώντας την φθορά ενός αλληλοσυγκρουόμενου διπολικού κόσμου (Βυζαντινοί και Πέρσες), εξαπλώθηκε, επεκτείνοντας την εξουσία του επί των δρόμων, που ένωναν την Ανατολή με την Δύση. Αφού τέθηκε το πολιτικό, κοινωνικό και οικονομικό πλαίσιο της νέας δύναμης, ήταν πλέον δυνατή η αμφισβήτησή του. Το ιδιαίτερο στοιχείο, όταν μελετάμε το χρονικό του ισλαμικού κινήματος, από τότε μέχρι σήμερα, είναι, ότι η αμφισβήτηση δεν δικαιολογήθηκε απ την ανάγκη να ληφθούν υπόψη νέες συνθήκες, στις οποίες το Ισλάμ θα 1 Hourani Α., 1994, σ.43-48. 6

έπρεπε να υποταχθεί, επειδή θεωρήθηκε αναχρονιστικό ή καλύτερα, μη συμβατό, αλλά από την ανάγκη να προσαρμοστούν οι νέες συνθήκες στο Ισλάμ, έτσι ώστε να ανανεωθεί, να επανέλθει ισχυρότερο και να επιβεβαιώσει τον χαρακτήρα του, ως πλήρους και διαχρονικού συστήματος. Δεν αμφισβητήθηκαν ποτέ οι πρακτικές του Προφήτη, το Κοράνι ή ο τρόπος οργάνωσης της πρώιμης ισλαμικής κοινότητας, αντίθετα αμφισβητήθηκε και συνεχίζει να αμφισβητείται, το κατά πόσο βάδιζαν και βαδίζουν οι πιστοί (τότε οι υπήκοοι των δυναστειών, σήμερα οι πολίτες των μουσουλμανικών εθνών κρατών) και οι κυβερνήτες τους (τότε οι διάδοχοι του Προφήτη, σήμερα τα κοσμικά ή θεοκρατικά, απολυταρχικά ή ημιδημοκρατικά καθεστώτα του αραβοϊσλαμικού κόσμου) στο ορθό μονοπάτι που ενέπνευσε τους πρώτους μουσουλμάνους. «Το Ισλάμ δεν μπορεί να είναι παρά πολιτικό», Γιούσουφ Καραντάουι, σημερινός Γενικός Καθοδηγητής των Αδελφών Μουσουλμάνων στην Αίγυπτο Αυτή η δήλωση ενσαρκώνει την θέση των σύγχρονων ακτιβιστών του Ισλάμ. Κατά πόσο συνάδει όμως η θέση αυτή με την δυτική αντίληψη για το τι είναι πολιτικό Ισλάμ ; Ερχόμενοι στο σήμερα, η δυτική βιβλιογραφία συχνά χρησιμοποιεί τον όρο πολιτικό Ισλάμ, για να περιγράψει τον ακτιβισμό του σύγχρονου ισλαμικού κινήματος, που είναι οργανωμένο σε κόμματα, σε συνήθως παράνομες, ένοπλες ομάδες, καθώς και σε κοινωφελή ιδρύματα και δρα εντός, ή εκτός των συνόρων των σημερινών μουσουλμανικών κρατών. Η δυτική άποψη, όπως προκύπτει από την μελέτη της σύγχρονης βιβλιογραφίας είναι, ότι με αφετηρία τους Αδελφούς Μουσουλμάνους, το οργανωμένο Ισλάμ του 20 ου αιώνα υπόκειται σε έναν κοινό κανόνα: την υιοθέτηση ενός μεγάλου μέρους του λεξιλογίου και των οργανωτικών πρακτικών των κοσμικών του αντιπάλων 2. Ενώ η θέση αυτή δεν είναι ασύμφωνη με την πραγματικότητα, πρέπει εντούτοις να λάβουμε υπόψη, δύο ακόμα παραμέτρους, όταν προσεγγίζουμε το φαινόμενο του λεγόμενου, πολιτικού Ισλάμ : Α) Μια αναδρομή στην ισλαμική ιστορία αποδεικνύει, ότι αιώνες πριν τους Αδελφούς Μουσουλμάνους, τους Ταλιμπάν, την Χεζμπολλάχ και την αλ Κάϊντα, υπήρξαν προσωπικότητες με ομάδες υποστηρικτών, που αμφισβήτησαν την ισλαμικότητα του τρόπου διακυβέρνησης της κοινότητας και εφόσον διέθεταν την απαραίτητη δύναμη, ανέπτυξαν πολιτική δράση για την πραγμάτωση των στόχων τους, όπως πολιτικές δολοφονίες, υποκίνηση εξεγέρσεων, συμμαχία με δυνάμεις των πόλεων, της υπαίθρου ή φυλές. Επομένως το πολιτικό Ισλάμ, όπως το εννοεί η Δύση, δεν είναι ένα σημερινό φαινόμενο. 2 Owen R., 2000, σ.174. 7

Β) Για τους μουσουλμάνους ακτιβιστές, είναι πλεονασμός να χαρακτηρίζεται η δράση τους, για επιστροφή στο αληθινό Ισλάμ, πολιτική. Επί του πρακτέου, η δράση τους παρήγαγε και παράγει πολιτικά αποτελέσματα, με την αποκαθήλωση δεδομένων κέντρων εξουσίας και την ανατροπή της ισορροπίας δυνάμεων σε ένα εκσυγχρονισμένο, πολιτικό σύστημα, ωστόσο γίνεται αντιληπτή ως καθαρά ισλαμική από τους ίδιους. Ο ιδρυτής των Αδελφών Μουσουλμάνων, Χάσαν αλ Μπάνα κατά την πρόσκλησή του στους πιστούς, όρισε την ιδέα, που οι Βρετανοί διπλωμάτες της εποχής του, καθώς και μεταγενέστεροι του, δεν μπόρεσαν ποτέ να αποκρυπτογραφήσουν ολοκληρωτικά: σας καλούμε στο Ισλάμ που κηρύχθηκε από τον Μωάμεθ. Η κυβέρνηση είναι μέρος του και η ελευθερία ένα από τα θρησκευτικά της καθήκοντα. Αν σας πει κανείς αυτό είναι πολιτική, αυτό είναι Ισλάμ και δεν αναγνωρίζουμε τέτοια διάκριση 3. Η επινόηση του όρου πολιτικό Ισλάμ είχε άμεση σχέση με την αδυναμία του μη μουσουλμανικού νου να κατανοήσει μια θέση, όπως η παραπάνω. Και βέβαια, η χρήση των οργανωτικών πρακτικών, του πολιτικού λεξιλογίου ή των ιδεολογικών προσανατολισμών (π.χ. η έννοια του εθνικισμού, η οποία είναι ασύμβατη με το Ισλάμ) των κοσμικών δυνάμεων από τους ισλαμιστές, πρόσφερε περαιτέρω άλλοθι στους δυτικούς παρατηρητές για την χρήση του όρου πολιτικό Ισλάμ. Το πολιτικό Ισλάμ ή για να υιοθετήσουμε την ισλαμική ορολογία, το μεταρρυθμιστικό Ισλάμ του 20 ου αιώνα αντέδρασε στον, κατά την έκφραση του Σάγιντ Κούτμπ 4, πικρό απογαλακτισμό των μουσουλμανικών εδαφών από το Ισλάμ, δηλαδή στον διαχωρισμό ανάμεσα στο δόγμα και στην ζωή, την λατρεία και την συμπεριφορά, το τζαμί και την αγορά και την θρησκεία και το κράτος 5 Η πολιτική διάσταση της δράσης τους θεωρείται δεδομένη από τους ίδιους, λόγω του χαρακτήρα της θρησκείας τους. Και αυτό γιατί η νέα θρησκεία εν τη γενέσει της, παρείχε στους οπαδούς της ηγέτη, κράτος και νόμο. Η αρχή της μη διάκρισης της θρησκείας από το κράτος 6 ( ) τέθηκε από τον Προφήτη και συνεχίζει να εμπνέει τους ισλαμιστές μέχρι σήμερα. Όταν οι οπαδοί των Αδελφών Μουσουλμάνων κατεβαίνουν σε πορείες στις αιγυπτιακές πόλεις και αλλού (π.χ. Ιορδανία) και φωνάζουν αντικαθεστωτικά συνθήματα ή συνθήματα κατά του Ισραήλ, η πράξη τους αυτή αδιαμφισβήτητα συνιστά πολιτική δράση, στο βαθμό που εκφράζει την λαϊκή δυσαρέσκεια και την αντιπολίτευση σε μια δεδομένη αρχή. Αν κάναμε έναν παραλληλισμό με την σύγχρονη Ευρώπη, θα λέγαμε, πως οι σημερινοί Αδελφοί Μουσουλμάνοι είναι οι αντίστοιχοι 3 Παρ. στο Νικολακάκης, 2003, σ.139-140. 4 Ο Σάγιντ Κούτμπ θεωρείται ο πνευματικός πατέρας των νεότερων μελών των Αδελφών Μουσουλμάνων, που αποσκίρτησαν από την οργάνωση στα τέλη της νασερικής περιόδου και επέλεξαν βιαιότερα μέσα ενάντια στο κοσμικό καθεστώς της Αιγύπτου. Η δολοφονία του Φαραώ, Ανουάρ Σαντάτ ήταν έργο της γενιάς αυτής. Ο Κούτμπ εκτελέστηκε από το καθεστώς του Νάσερ το 1966. Zollner B., 2007, σ.415-418. 5 Ράσεντ αλ Γανούσι, (Το πολιτικό Ισλάμ είναι αυτό που απέτυχε, ή ο αντίπαλός του;), 16/3/2009 παρ. στο http://www.aljazeera.net/nr/exeres/28cc0277-ea02-46a7- AB5B-5B4C293E4A75.htm? 6 Dekmejian R., 2007, σ.88. 8

λαϊκιστές της, ενταγμένης στο πολιτικό σύστημα, ακροδεξιάς, αφού επιδιώκουν να λειτουργούν ως δυνάμεις λαϊκής καταγγελίας και να υιοθετούν στον πολιτικό τους λόγο την διαιρετική τομή του Λαού και του Κατεστημένου, το οποίο είναι διεφθαρμένο, αντιδημοκρατικό και μειοδοτικό στους Αμερικανούς και στο Ισραήλ. Όταν η Δύση κάνει λόγο για ισχνή εκκοσμίκευση και ανάμιξη της θρησκείας στην πολιτική, οι Αδελφοί ανταπαντούν, πως απλώς κάνουν το καθήκον τους ως μουσουλμάνοι εκτελούν δηλαδή ένα θρησκευτικό καθήκον. Γι αυτούς η πολιτική δράση δεν μπορεί παρά να δικαιολογείται θρησκευτικά και ο αγώνας για το Ισλάμ, εφόσον διεξάγεται εναντίον μιας θεσμικής (μονάρχης, κυβέρνηση) ή εξωθεσμικής δύναμης (ξένοι στρατοί κατοχής σε μουσουλμανικά εδάφη), δεν μπορεί παρά να εκφραστεί πολιτικά, με την βία, ή και χωρίς αυτήν 7. Ο διακηρυγμένος και ουτοπικός στόχος της δημιουργίας μιας ισλαμικής πολιτείας εντός των σημερινών πολιτικών συστημάτων του μουσουλμανικού κόσμου, παρότι απαιτεί σύγχρονη πολιτική δράση, είναι ένας μέγιστος θρησκευτικός στόχος, αφού έχει ως πρότυπο του, την επιστροφή στην κοινότητα του Προφήτη. Υπερασπίζονται αυτό που οι ίδιοι αντιλαμβάνονται, ως αποκατάσταση της θρησκείας τους, χρησιμοποιώντας τα μέσα διεξαγωγής του σύγχρονου πολιτικού αγώνα, εξ ου και η χρήση των ταυτόχρονα θρησκευτικών και πολιτικών συνθημάτων: ο ηγέτης μας είναι ο Προφήτης ( ) και το σύνταγμά μας είναι το Κοράνι القران دستورنا) ). Αυτό που η Δύση χαρακτηρίζει χειραγώγηση της θρησκείας για πολιτικούς σκοπούς, οι ισλαμιστές το ονομάζουν αγώνα στο όνομα του Ισλάμ, δηλαδή ένας αγώνας τόσο θρησκευτικού όσο και πολιτικού χαρακτήρα, άρα καθαρά ισλαμικός, αφού θεωρείται πρακτική μη σύμφωνη με το Ισλάμ, να διαχωρίζεται το θρησκευτικό από το πολιτικό. Επιπλέον, η ίδια η έννοια της εκκοσμίκευσης είναι μη κατανοητή από τους ισλαμιστές. Ο ισλαμιστής διανοητής του 19 ου αιώνα Μουχάμαντ Άμπντου, έγραψε για την εκκοσμίκευση, πως είναι αδύνατο να συμβεί στον ισλαμικό κόσμο, ό,τι έλαβε χώρα στα χριστιανικά έθνη, λόγω της απουσίας του εκκλησιαστικού φαινομένου, που υποκαθιστά την πολιτική διάσταση της χριστιανικής θρησκείας 8. Στην παρούσα εργασία θα δούμε, αν και πως η οργανωμένη έκφραση του Ισλάμ τον 20 ο αιώνα υποκαθιστά το ανύπαρκτο εκκλησιαστικό φαινόμενο. Συμπερασματικά, ασχέτως αν πίσω από την χρησιμοποίηση της θρησκείας απ τις ισλαμικές οργανώσεις και 7 Όπως αναφέρει ο σημερινός Γενικός Καθοδηγητής των Αδελφών Μουσουλμάνων στην Αίγυπτο, Γιούσουφ Καραντάουι, το Ισλάμ δεν μπορεί να είναι παρά Πολιτικό και συνεχίζει αναφέροντας: αν απογυμνωθεί το Ισλάμ από την πολιτική, τότε θα εξισωθεί με τον Βουδισμό, τον Χριστιανισμό και οποιαδήποτε άλλη θρησκεία το Ισλάμ είναι μια ξεκάθαρη στάση και μια άμεση εξουσία σε πολλά από τα ζητήματα που αποτελούν αυτό, που οι άνθρωποι ονομάζουν πολιτική και η προσωπικότητα του μουσουλμάνου, έτσι όπως την διαμόρφωσε η πίστη του και η παιδεία του, δεν μπορεί παρά να είναι πολιτική. Παρ. στην ηλεκτρονική εγκυκλοπαίδεια των Αδελφών (موسوعة ا Μουσουλμάνων ( http://www.ikhwan.net/wiki/index.php/%d8%aa%d9%87%d9%85%d8%a9_%d8%a7%d9%84% D8%A5%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85_%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%8A%D8%A7% D8%B3%D9%8A 8 Άτεφ αλ Ιράκι, 1998, σ.135. 9

κόμματα υπάρχουν λόγοι τακτικής, για την απόκτηση πολιτικών κερδών στο εσωτερικό, υπάρχει εννοιολογική σύγκρουση ανάμεσα σε αυτό που η Δύση αντιλαμβάνεται ως πολιτικό Ισλάμ και στον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνονται οι ισλαμιστές την δράση τους. Για την Δύση τα Ισλάμ είναι πολλά, για τους ισλαμιστές ένα Το ισλαμικό κίνημα εισήγαγε και συνεχίζει να εισάγει στη συλλογική συνείδηση των μουσουλμάνων την διαιρετική τομή σύμφωνο με το Ισλάμ μη σύμφωνο, άρα αντιϊσλαμικό. Όπως το έθεσε ο Χάσαν αλ Μπάνα σε επιστολή του στον Αιγύπτιο μονάρχη Φαρούκ: υπάρχουν δύο δρόμοι: είτε αυτός του Ισλάμ, με τα θεμέλια και τις διδασκαλίες του στον Πολιτισμό και την Πολιτεία, είτε αυτός της Δύσης, με τα δικά της συστήματα 9. Σε περίπτωση ατοπήματος, το πλαίσιο πρέπει να αμφισβητηθεί και είναι ιερό καθήκον να ανατραπεί ακόμα και με την βία, ανάλογα με τον ζήλο και τις δυνατότητες κάθε ομάδας, που ερμηνεύει, απαγγέλει την κατηγορία και επιβάλει την τιμωρία. Τα ισλαμικά κινήματα αμφισβήτησης του πλαισίου, χαρακτηρίζονται από την ισλαμική βιβλιογραφία ως κινήματα ανανεωτικά ή μεταρρυθμιστικά, όπως επίσης και φονταμενταλιστικά 10, υπό την έννοια ότι υπερασπίζονται την ανάγκη επιστροφής στις ρίζες, στο ορθό Ισλάμ των ευσεβών προγόνων Βέβαια ο όρος φονταμενταλιστικό Ισλάμ, στην δυτική βιβλιογραφία τείνει να.(الا سلاف ( προσεγγίζεται σχεδόν πάντα ως συνώνυμος με την βία, τον φανατισμό και τον αντιδυτικισμό και εκ διαμέτρου αντίθετος με τις έννοιες της ισλαμικής μεταρρύθμισης ή ανανέωσης, που πάντα υπήρχαν στην ισλαμική παράδοση 11. Για παράδειγμα οι Αδελφοί Μουσουλμάνοι των δεκαετιών 30 και 40 χαρακτηρίστηκαν από τους σύγχρονούς τους, φονταμενταλιστές, σε αντιδιαστολή με το προγενέστερο κίνημα Σαλαφίγια που χαρακτηρίστηκε, καθαρά μεταρρυθμιστικό και υπό μία έννοια, εκσυγχρονιστικό. Κριτήριο για τους χαρακτηρισμούς αυτούς στάθηκε η σχέση των κινημάτων με την Δύση και οι τακτικές που υιοθέτησαν για την αντιμετώπιση της διείσδυσής της στον μουσουλμανικό κόσμο. Ωστόσο ο χαρακτηρισμός εκσυγχρονιστικός χρησιμοποιείται με την δυτική του έννοια, την ίδια στιγμή που η ισλαμική διανόηση τον κατανοούσε, υπό την έννοια της αποκατάστασης του αληθινού Ισλάμ και της διόρθωσης των κακώς κειμένων, λαμβάνοντας υπόψη βεβαίως και τις νέες συνθήκες που θα μπορούσαν να απειλήσουν την θρησκεία και την κοινότητα, αυτό δηλαδή που οι ισλαμιστές αποκάλεσαν μεταρρύθμιση ή ανανέωση. Παράλληλα η αποκατάσταση του αληθινού Ισλάμ ενσαρκώνει την ιδέα της επιστροφής στις ρίζες, επομένως και ο φονταμενταλισμός στην ισλαμική σκέψη, είναι ταυτόσημος με την μεταρρύθμιση ή την ανανέωση. Έχουμε δηλαδή رساي ل الا مام حسن البنا 9 Τα μηνύματα του Χάσαν αλ Μπάνα ( ) 10 Επίσης δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι ο όρος αυτός χρησιμοποιήθηκε αρχικά για να περιγράψει τους συντηρητικούς προτεστάντες των ΗΠΑ, στις αρχές του 20 ου αιώνα. Ζιάκας Γ., 2003, σ.91 & 108. 11 Esposito J., 1992, σ.8. 10

έναν εκσυγχρονισμό ισλαμικού χαρακτήρα, ο οποίος βάσει των κριτηρίων της ισλαμικής σκέψης, δεν διαφοροποιείται από τον φονταμενταλισμό. Η παραπάνω θέση μπορεί να εντοπιστεί στη σκέψη του διανοητή του κινήματος Σαλαφίγια, Μουχάμαντ Άμπντου. Για τον Άμπντου τα προβλήματα του ισλαμικού κόσμου εντοπίζονταν στην οπισθοδρομική ερμηνεία της θρησκείας. Το Ισλάμ έπρεπε να προσαρμοστεί στις νέες συνθήκες, επιστρέφοντας στα θεμέλιά του (όσο αντιφατικό κι αν ακούγεται αυτό σήμερα), τα οποία οι μουσουλμάνοι του 19 ου αιώνα λησμόνησαν, με συνέπεια την παρακμή του ισλαμικού κόσμου και την δημιουργία σχέσεων εξάρτησης με τα χριστιανικά έθνη σε επίπεδο τεχνολογίας, γνώσης και πολιτικής 12. Ακόμα και αν δεχτούμε πως, το κίνημα Σαλαφίγια ήταν εκσυγχρονιστικό, υπό την έννοια ότι υπήρξε περισσότερο συμφιλιωτικό απέναντι στην Δύση, αυτό δεν καθιστά αυτομάτως τους Αδελφούς Μουσουλμάνους λιγότερο εκσυγχρονιστές, με την ισλαμική βεβαίως, έννοια του όρου. Επομένως και οι πολιτικά δραστήριοι Αδελφοί Μουσουλμάνοι των δεκαετιών 30 και 40, θεωρούσαν τους εαυτούς τους μεταρρυθμιστές και μάλιστα διορθωτές των λάθος, κατά την γνώμη τους, μεταρρυθμιστικών και ανανεωτικών προσπαθειών του κινήματος Σαλαφίγια. Η επαφή του δυτικού νου ή καλύτερα του μη μουσουλμανικού με το ισλαμικό κίνημα, μέσω των δευτερογενών πηγών των, κατά πολύ μεταγενέστερων, δυτικών μελετητών του, σίγουρα δεν αποτελεί τον ασφαλέστερο οδηγό για την κατανόηση της αντίληψης, που είχαν οι ίδιοι οι ισλαμιστές για τους στόχους τους, αλλά ούτε και για τις ιδεολογικές καταβολές και την εξέλιξη του σύγχρονου ισλαμικού κινήματος. Σε πλήρη αντίθεση με την δυτική διαχωριστική λογική, η ισλαμική σκέψη δεν διέκρινε μεταξύ φονταμενταλιστικού, μεταρρυθμιστικού, ή ανανεωτικού κινήματος. Για το ισλαμικό κίνημα, η ανάγκη για επιστροφή ισοδυναμούσε με την μεταρρύθμιση μιας κοινωνικοπολιτικής κατάστασης, του πλαισίου δηλαδή, όπου έλαβε χώρα η δράση του. Μια ολόκληρη παράδοση ισλαμικής κινητοποίησης, ειδικά στην νεότερη και σύγχρονη εποχή, αναπτύχθηκε όχι απλά επί του μη διαχωρισμού, αλλά και επί της εννοιολογικής αλληλοσυμπλήρωσης μεταξύ φονταμενταλισμού και μεταρρύθμισης. Μόνο πρόσφατα οι κοινωνικοπολιτικές δυνάμεις του μουσουλμανικού κόσμου υιοθέτησαν την διαχωριστική λογική: φονταμενταλιστές ή μεταρρυθμιστές εκσυγχρονιστές; Οι μετριοπαθείς, υπό την έννοια ότι δεν επιδιώκουν την ανατροπή του καθεστώτος διά της βίας και παράλληλα καταδικάζουν αυτούς που το κάνουν, όπως επίσης καταδικάζουν και τις πράξεις βίας εναντίον ξένων τουριστών 13, δυνάμεις της ισλαμικής αντιπολίτευσης σε πολλές, κυρίως αραβικές, χώρες προσπαθούν να κεντρίσουν το ενδιαφέρον της Δύσης, αναφερόμενες στο δημοκρατικό έλλειμμα και στην παραβίαση των ανθρώπινων δικαιωμάτων από τις ντόπιες κυβερνήσεις. Οι δυνάμεις αυτές αποκηρύσσουν τον 12 Άτεφ αλ Ιράκι, 1998, σ.11. 13 Η δαιμονοποιημένη στην Δύση Χαμάς χαρακτήρισε τους ισλαμιστές, που ευθύνονται για τον θάνατο ξένων τουριστών στην Αίγυπτο, μη μουσουλμάνους. 11

όρο φονταμενταλιστικός, και παρουσιάζονται προς τα έξω ως το μετριοπαθές Ισλάμ 14, που αποτελεί τον κυριότερο εκφραστή του αιτήματος της πολιτικής μεταρρύθμισης σε μια ζώνη αυταρχισμού. Ο τρόπος με τον οποίο προβάλουν τον εαυτό τους στον έξω κόσμο, δικαιολογεί βέβαια την συνέχιση της χρήσης του όρου πολιτικό Ισλάμ, από την Δύση 15. Παράλληλα ο πολιτικός τους ακτιβισμός υπέρ της μεταρρύθμισης, πρέπει να δικαιολογηθεί και θρησκευτικά, για τον λόγο αυτό, κηρύσσουν την συμβατότητα της δημοκρατίας με το Ισλάμ, δηλαδή: δεν είναι σύμφωνο με το Ισλάμ να κυβερνούν τους πιστούς οι δικτάτορες, αντίθετα είναι ισλαμικό να εκλέγει ο λαός τους κυβερνήτες του 16 (αν και δεν υπάρχει μέσα στο Κοράνι σύνταγμα, πρόνοια για τον τρόπο εκλογής). Έτσι κατά μια έννοια, οι δυνάμεις αυτές θα μπορούσαν να ενταχθούν στην παράδοση του ισλαμικού κινήματος, αφού αμφισβητούν το υφιστάμενο μουσουλμανικό πλαίσιο εξουσίας, χρησιμοποιώντας ωστόσο το πολιτικό λεξιλόγιο της Δύσης (μιλούν για ανθρώπινα δικαιώματα, εκλογές, κοινωνία των πολιτώ ν, αυτοδιάθεση των λαών) 17. Οι ιδεολογικές αναπροσαρμογές του ισλαμικού κινήματος, καθώς και οι μεταστάσεις του πολιτικού του λόγου, δεν πρέπει να γίνονται αντιληπτές καθαρά και μόνο ως προϊόντα τακτικής. Κάτι τέτοιο θα του στερούσε την πνευματική του διάσταση. Ωστόσο ο πνευματικός ακτιβισμός δίνει την σκυτάλη στον πολιτικό, όταν το κίνημα προτείνει λύσεις σε προβληματικές καταστάσεις (που ακόμα και αν δεν είναι αυθύπαρκτες, κατασκευάζονται ως τέτοιες στον λόγο του κινήματος) οργανώνει και κινητοποιεί τους οπαδούς του, κάνοντας χρήση θρησκευτικών συμβόλων, ασχέτως αν οι ισλαμιστές υποστηρίζουν, πως ο ακτιβισμός τους είναι τόσο πνευματικός, όσο και πολιτικός, δηλαδή ισλαμικός. Αν αφήσουμε για λίγο την ισλαμική οπτική περί ακτιβισμού, είναι εμφανές ότι, από την στιγμή που το ισλαμικό κίνημα οργανώνεται στη σύγχρονη εποχή, η υιοθέτηση τακτικών κατά την επαφή του με τις 14 Μεταξύ των δυνάμεων αυτών συμπεριλαμβάνονται σήμερα: οι Αδελφοί Μουσουλμάνοι της Αιγύπτου, της Συρίας και της Ιορδανίας, το Κίνημα Ισλαμικής Τάσεως στην Τυνησία, οι Σαλαφιγιούν (φονταμενταλιστές μεταρρυθμιστές) στην Σαουδική Αραβία και η Εταιρεία Κοινωνικής Μεταρρύθμισης στο Κουβέιτ. Dekmejian R., 2007, σ.118. 15 Θα μπορούσαμε να πούμε, πως οι μετριοπαθείς ισλαμιστές στα πλαίσια των τακτικών τους, υιοθετούν μια πολιτική διγλωσσίας. Η ιστοσελίδα των Αδελφών Μουσουλμάνων υπήρξε η πλέον χαρακτηριστική περίπτωση, που εντόπισα κατά την εκπόνηση της παρούσας. Την ίδια στιγμή που η αγγλική ιστοσελίδα τους αναφέρεται στον αυταρχισμό του Μουμπάρακ και στα στρατιωτικά δικαστήρια, στα οποία δικάζονται τα μέλη της οργάνωσης, η αραβική υποδέχεται τους μουσουλμάνους χρήστες του διαδικτύου με κορανικές σούρες και εικόνες μαχητών της Χαμάς. 16 Οι μεταρρυθμιστές ισλαμιστές, όπως και όταν εισήχθη η κοινοβουλευτική δημοκρατία για πρώτη (شورى ( διαβούλευσης φορά, έτσι και τώρα, επικαλούνταν την σύμφωνη με το Κοράνι, πρακτική της μεταξύ των πιστών ή των αντιπροσώπων τους για την ανάληψη της εξουσίας. Choueiri Y., 1997, σ.22 & Moussalli S., 1999, σ.12. 17 Αναφορικά με την διγλωσσία των ισλαμιστών που έθιξα παραπάνω, αξίζει να αναφερθεί, πως τα σύγχρονα ισλαμικά κινήματα, απευθυνόμενα σε δυτικά ακροατήρια, χρησιμοποιούν συναισθηματικά φορτισμένες, για την δυτική κοινή γνώμη, έννοιες. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η συγχαρητήρια επιστολή της Χαμάς στον νεοεκλεγέντα Αμερικανό πρόεδρο Μπάρακ Ομπάμα, στην οποία συνδέθηκε ο αγώνας του παλαιστινιακού λαού για αυτοδιάθεση, με τον αγώνα των Αφρικανών ενάντια στο απαρτχάιντ και των Αφροαμερικανών ενάντια στον κοινωνικό και πολιτικό αποκλεισμό τους από τους λευκούς Αμερικανούς. Ιστοσελίδα του πρακτορείου αλ τζαζίρα, 26/1/2009. 12

άλλες πολιτικές δυνάμεις (κυβέρνηση, κόμματα αντιπολίτευσης, οργανώσεις) είναι αναπόφευκτη. Όπως θα δούμε διεξοδικά στα επόμενα κεφάλαια, οι Αδελφοί Μουσουλμάνοι και οι σχέσεις που ανέπτυξαν με τις άλλες πολιτικές δυνάμεις, αποτελούν την πλέον κλασσική μελέτη περίπτωσης στο ζήτημα αυτό. Ωστόσο κατά πόσο είναι σωστό, να θεωρείται η προσαρμογή του κινήματος στις συνθήκες κάθε εποχής, τακτική και να μη θεωρείται προϋπόθεση για την ίδια του την ύπαρξη και την περαιτέρω ανάπτυξή του; Το ισλαμικό κίνημα έχει μακραίωνη ιστορία και σε κάθε εποχή υπήρξαν πολιτικές κρίσεις βασιζόμενες σε πραγματικές συνθήκες, οι οποίες λειτούργησαν ως νομιμοποιητικές του βάσεις. Επομένως θα μπορούσαμε να πούμε, πως ότι ήταν η αντίσταση στην αποικιοκρατία για το ισλαμικό κίνημα της νεότερης εποχής, είναι η πολιτική μεταρρύθμιση για το σημερινό ισλαμικό κίνημα, ασχέτως αν αυτό επιδιώκει να χαρακτηρίζεται πλέον αποκλειστικά μεταρρυθμιστικό (από τους ίδιους) ή μετριοπαθές (από τους άλλους), αλλά όχι φονταμενταλιστικό. Από την άλλη, οι ισλαμιστές που εμμένουν στην βία για την πραγματοποίηση των στόχων τους, αυτοχαρακτηρίζονται μεταρρυθμιστές και ταυτίζουν τους μετριοπαθείς του ισλαμικού κινήματος με τα καθεστώτα που, κατά την άποψή τους, υποτίθεται πως πολεμούν, ενώ την ίδια στιγμή δεν διακρίνουν τίποτα το μεμπτό στην χρήση του όρου φονταμενταλισμός. Τέλος τα ίδια τα καθεστώτα, είτε είναι φιλοδυτικά, όπως η Αίγυπτος και η Σαουδική Αραβία, είτε αντιδυτικά, όπως η Συρία και το Ιράν, κατηγορούν τους μεταρρυθμιστές ως καμουφλαρισμένους φονταμενταλιστές, για να εξασφαλίσουν την λαϊκή ή και την δυτική συναίνεση στις πολιτικές καταστολής και μονοπώλησης της εξουσίας. Η μεταρρύθμιση και η ανανέωση του Ισλάμ μια προσέγγιση των εννοιών Η ανάγκη για ανανέωση ( ) και μεταρρύθμιση ( إصلاح ), υπήρχε ανέκαθεν στην ισλαμική ιστορία και αποτελούσε την προσπάθεια κάποιων θεολόγων και νομομαθών της θρησκείας (δηλαδή η διανόηση του μεσαιωνικού Ισλάμ) ή κυβερνητών, ακόμα και των ίδιων των χαλίφηδων 18 να αποκαταστήσουν τον ρόλο της θρησκείας, όταν εντόπιζαν την δημιουργία χάσματος μεταξύ της άσκησης της πολιτικής εξουσίας, του τρόπου ζωής και οργάνωσης της κοινότητας από την μια και της κληρονομιάς του Προφήτη από την άλλη. Η αποκατάσταση του ρόλου της θρησκείας σήμαινε ουσιαστικά την επιστροφή στην αγνή, ιδεατή μορφή της θρησκείας, δηλαδή στο Κοράνι, στην ζωή του Προφήτη Μωάμεθ και στην πρώιμη ισλαμική 18 Πρώτος ανανεωτής ( مجدد ) του Ισλάμ θεωρείται ο χαλίφης της δυναστείας των Ομαγιαδών, Ομάρ ιμπν Αμπντ αλ Αζίζ, ο οποίος διέταξε την καταγραφή των χαντίθ (η προφορική παράδοση των όσων είπε και έπραξε ο Προφήτης) και προέβη σε διοικητικές μεταρρυθμίσεις, για να αποκαταστήσει τα ατοπήματα των προκατόχων του και να καταστήσει τον τρόπο άσκησης της εξουσίας σύμφωνο με το Ισλάμ. Dekmejian R., 2007, σ.37. Ο ανανεωτής είναι για τους Σουνίτες μουσουλμάνους, ο ηγέτης του ισλαμικού μεταρρυθμιστικού φονταμενταλιστικού κινήματος. Σύμφωνα με την παράδοση του ισλαμικού κινήματος, κάνει την εμφάνισή του κάθε αιώνα προκειμένου να υπερασπιστεί την Σούνα (την παράδοση) ενάντια στην καινοτομία και να συμβάλει στην αναγέννηση του Ισλάμ. 13

κοινότητα, που ο ίδιος ίδρυσε. Η αναγνώριση μιας κοινωνικοπολιτικής κατάστασης, ως παρεκκλίνουσας από την ορθότητα του Ισλάμ επαφιόταν στην υποκειμενική θέση μιας προσωπικότητας για το τι είναι ορθό Ισλάμ. Η θέση αυτή βασιζόταν σε μια προσωπική ερμηνεία του Κορανίου και της Σούνας και στην επιλογή παραδειγμάτων από τον τρόπο, με τον οποίο οργάνωσε ο Προφήτης την κοινότητα και από τον οποίο παρέκκλιναν στη συνέχεια οι διάδοχοί του, για λόγους προσωπικών φιλοδοξιών ή προσαρμογής σε έναν μεταβαλλόμενο γεωγραφικά, εθνοτικά, πολιτικά, κοινωνικά και οικονομικά, μουσουλμανικό κόσμο. Από τον χαλίφη Ομάρ ιμπν Αμπντ αλ Αζίζ της δυναστείας των Ομαγιαδών στη Δαμασκό, μέχρι τον αλ Ουαχάμπ τον 18 ο αιώνα, που ηγήθηκε του κινήματος των Ουχαμπί στην Αραβία, υπήρξε μια αλυσίδα ισλαμιστών διανοουμένων που διεκδίκησαν τον τίτλο του ανανεωτή, όπως ο Ιμπν Χανμπάλ, ο Ιμπν Ταϊμίγια, ο Ιμπν αλ Καγίμ και ο Ιμπν Καθίρ. Αν και οι προσωπικότητες αυτές με τον πνευματικό ακτιβισμό τους, θεωρούνται από όλους τους μελετητές, μουσουλμάνους και μη, ιδεολογικοί πρόγονοι των νεότερων και σύγχρονων μεταρρυθμιστικών κινημάτων και έχουν αναφερθεί στην ισλαμική παράδοση ως ανανεωτές, υπάρχει εντούτοις η τάση, στην δυτική, αλλά και στην σύγχρονη ισλαμική βιβλιογραφία, να ταυτίζονται οι ισλαμικές έννοιες της ανανέωσης και της μεταρρύθμισης, περισσότερο με την αντίδραση του μουσουλμανικού κόσμου στην πρόκληση της Δύσης, παρά με την προγενέστερη περίοδο. Επομένως για να μην παρεκκλίνει η εργασία από την ορθοδοξία της βιβλιογραφίας του ισλαμικού κινήματος θα χρησιμοποιείται εφεξής ο όρος μεταρρυθμιστικό, ή ανανεωτικό κίνημα, για τον χαρακτηρισμό όλων των θρησκευτικοπολιτικών κινημάτων από τον αλ Ουαχάμπ και τον Μάχντι (18 ος και 19 ος αιώνας αντίστοιχα), μέχρι τον Χάσαν αλ Μπάνα (δεκαετία 30 40). Η χρήση του όρου φονταμενταλιστικό θα αποφευχθεί γιατί παρόλο που στην παραδοσιακή ισλαμική βιβλιογραφία ταυτίζεται με την μεταρρύθμιση και την ανανέωση, σήμερα έχει επικρατήσει η τάση στους ακαδημαϊκούς και επιστημονικούς, δυτικούς και ισλαμικούς κύκλους, να υποδηλώνει τον φανατικό μουσουλμάνο και τον πολιτικό εξτρεμιστή στο όνομα της θρησκείας, λόγω των μεγάλων διαστάσεων, που έχει λάβει σε πολλές μουσουλμανικές χώρες, το πολιτικό φαινόμενο του μετριοπαθούς Ισλάμ, το οποίο, όπως αναφέρθηκε, συχνά χρησιμοποιείται από τους δυτικούς παρατηρητές για να περιγράψει την ισλαμική αντιπολίτευση (π.χ. Αδελφοί Μουσουλμάνοι στην Αίγυπτο), ή και την κυβέρνηση (π.χ. το κόμμα της Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης στην Τουρκία). Στη συνέχεια παρατίθενται οι ορισμοί της ισλαμικής ανανέωσης και μεταρρύθμισης, έτσι όπως καταγράφονται στο Λεξικό του Ισλάμ, του Πανεπιστημίου του Όξφορντ. Α) Ισλαμική ανανέωση (ή αναβίωση): εμφανίζεται τον 18 ο αιώνα και κηρύσσει την ανάγκη να απελευθερωθεί η ισλαμική κοινωνία από την παρακμή και την στασιμότητα. Δεν υιοθέτησε μια λογική ανταγωνισμού με την Δύση, ούτε την προσαρμογή στον εισαγόμενο, μοντέρνο τρόπο ζωής, αντίθετα υπερασπίστηκε την αγνότητα της θρησκείας και τον εξαγνισμό της από ξένα 14

στοιχεία και νεωτερισμούς. Ο Μουχάμαντ Ιμπν Αμπντ αλ Ουχάμπ έκρινε ότι, οι μουσουλμάνοι της εποχής του είχαν παρεκκλίνει του δρόμου που έδειξε ο Προφήτης. Η προτεινόμενη γι αυτόν λύση ήταν η επιστροφή στην απλότητα του πρώιμου Ισλάμ και των θρησκευτικών κειμένων. Στην ίδια λογική κινήθηκε και η σκέψη του Μάχντι στο Σουδάν. Τον 19 ο αιώνα κύριος εκφραστής του ανανεωτικού ρεύματος ήταν ο Πέρσης Τζαμάλ αλ Ντιν αλ Αφγάνι και τον 20 ο, ο Αιγύπτιος Μουχάμαντ Άμπντου. Δεν επιθυμούσαν την μίμηση των ευρωπαϊκών προτύπων, ωστόσο αναφέρθηκαν στη συμβατότητα της θρησκείας με την επιστήμη. Δίδαξαν πως το Ισλάμ είναι ευέλικτο και μπορεί να προσαρμοστεί στους νέους καιρούς. Στη σύγχρονη εποχή το κίνημα της ισλαμικής ανανέωσης εστιάζει σε ζητήματα πολιτικής μεταρρύθμισης στις μουσουλμανικές χώρες, στη συγκρότηση ενός νέου Χαλιφάτου για την ενοποίηση των μουσουλμανικών χωρών, στην ανάγκη της βελτίωσης της θέσης των γυναικών και στην εισαγωγή των μοντέρνων επιστημών στα σχολεία, ως την κινητήριο δύναμη της ισλαμικής αφύπνισης. Β) Ισλαμική μεταρρύθμιση: ο όρος χρησιμοποιείται για την δημιουργία μιας τυπολογίας των ισλαμικών κινημάτων από τον 18 ο αιώνα μέχρι σήμερα. Ο όρος βασίζεται στην αντίληψη ότι, ιστορικές παρανοήσεις έχουν αλλοιώσει το αυθεντικό νόημα των κειμένων, εισάγοντας επιβλαβείς πρακτικές. Εξέφρασε την ανάγκη για επιστροφή στο αληθινό μήνυμα του Ισλάμ, σε συνάρτηση με την νέα πραγματικότητα. Σήμερα το μεταρρυθμιστικό Ισλάμ προτάσσει την συνέχεια του Κορανικού μηνύματος, την απόρριψη των μη συμβατών με το Κοράνι και τα Χαντίθ, νεωτερισμών, την μεταρρύθμιση του εκπαιδευτικού και πολιτικού συστήματος και την βελτίωση της θέσης των γυναικών 19. Εφόσον η προσωπικότητα που διεκδικούσε τον τίτλο του ανανεωτή, ή του μεταρρυθμιστή του Ισλάμ, είχε υποστηρικτές και οι συνθήκες ήταν ευνοϊκές, αναπτυσσόταν ένα πνευματικό κίνημα, που αποκτούσε αυτομάτως πολιτική διάσταση. Εκτός από την ειδική συγκυρία του χρόνου και του τόπου, μεγάλο ρόλο, για την επιτυχία ενός τέτοιου κινήματος, έπαιζαν τα συμφέροντα αυτών που θα το ακολουθούσαν. Ο μεταρρυθμιστής με τα αιτήματα που προέβαλλε, μπορεί να εξυπηρετούσε τα συμφέροντα μιας φυλής, μιας επαγγελματικής ομάδας (έμποροι, ή δάσκαλοι), ή μιας τάξης, σε περιοχές με πιο διακριτή ταξική διαστρωμάτωση (χωρίς απαραίτητα να συνοδεύεται από ταξική συνείδηση). Στην σύγχρονη εποχή, στα μουσουλμανικά εδάφη που βρίσκονταν επί δεκαετίες υπό τον έλεγχο ευρωπαϊκών δυνάμεων, είχε εκσυγχρονιστεί το εκπαιδευτικό, νομικό και πολιτικό σύστημα και είχε διαμορφωθεί μια ισχυρή εθνική συνείδηση, ένα τέτοιο μεταρρυθμιστικό κίνημα μπορούσε να αποκτήσει έναν εθνικοαπελευθερωτικό και ίσως και λαϊκιστικό χαρακτήρα, εφόσον κατασκεύαζε στο πολιτικό του λεξιλόγιο την έννοια του έθνους και του λαού, τα συμφέροντα 19 Esposito J., The Oxford Dictionary of Islam, 2003, σ.143-151. 15

των οποίων καλούνταν να υπερασπιστεί, ενώ παράλληλα αποκτούσε έναν μαζικό χαρακτήρα μετεξελισσόμενο σε οργάνωση ή πολιτικό κόμμα. Οι Αδελφοί Μουσουλμάνοι υπήρξαν η πλέον χαρακτηριστική περίπτωση τέτοιου πολιτικοθρησκευτικού κινήματος, με λαϊκιστικά και εθνικοαπελευθερωτικά χαρακτηριστικά τα οποία θα εξεταστούν στη συνέχεια. Επίσης θα μπορούσαμε να πούμε, πως και η σημερινή Χεζμπολλάχ αποτελεί ένα παρόμοιου είδους ισλαμικό κίνημα, με τους Αδελφούς Μουσουλμάνους της δεκαετίας 40, αν και εντάσσεται στην παράδοση των σιιτικών μεταρρυθμιστικών κινημάτων του Ισλάμ. 2. Αστικά και μη αστικά μεταρρυθμιστικά κινήματα της νεότερης και σύγχρονης περιόδου η μετάβαση από το ισλαμικό κίνημα στην οργάνωση και ο καταλύτης της Δύσης Η επιστροφή στο αληθινό Ισλάμ, όταν η ούμμα απειλούνταν από την ηθική παρακμή, την ξένη εισβολή, την άνοδο στην εξουσία ενός άδικου κυβερνήτη ή την επιστροφή στην προϊσλαμική κοινωνικοπολιτική κατάσταση της Τζαχιλίγια 20, αποτέλεσε την ιδεολογική πλατφόρμα της μεταρρύθμισης 21 στον σύγχρονο και νεότερο μουσουλμανικό κόσμο. Βέβαια, όπως και το κίνημα του Μωάμεθ ξεκίνησε από την Μέκκα και εν συνεχεία διώχθηκε και μεταφέρθηκε στην Μεδίνα (η οποία δεν ήταν παρά μια όαση, ονόματι Γιαθρίμπ), όπου και ισχυροποιήθηκε, έτσι και τα σύγχρονα μεταρρυθμιστικά κινήματα του Ισλάμ, είχαν αρχικά τοπικό χαρακτήρα και στη συνέχεια μπορούσαν να επεκταθούν και σε άλλα μουσουλμανικά εδάφη, εφόσον πληρούνταν οι προϋποθέσεις ανάπτυξής τους. Μεταξύ των πρώτων μεταρρυθμιστικών κινημάτων της νεότερης περιόδου, ήταν του αλ Ουαχάμπ στην Αραβική Χερσόνησο 22 και του Μάχντι στο Σουδάν. Και οι δύο δημιούργησαν σε μια δεδομένη γεωγραφική έκταση νέα κέντρα εξουσίας, τα οποία αντλούσαν την νομιμοποίησή τους από 20 Ο όρος Τζαχιλίγια ( ) σημαίνει κατάσταση άγνοιας και χαρακτηρίζει τους προϊσλαμικούς Άραβες. Η χρήση του όρου, είναι διαχρονική στην ιστορία των ισλαμικών κινημάτων: από τον ίδιο τον Προφήτη, μέχρι τις σημερινές ισλαμικές ομάδες που πολεμούν τα καθεστώτα της Αιγύπτου και της Σαουδικής Αραβίας. Σε περίπτωση που οι μουσουλμάνοι περιέλθουν στην κατάσταση της Τζαχιλίγια, οι ισλαμιστές θεωρούν ιερό τους καθήκον να αγωνιστούν για την αποκατάσταση του Ισλάμ. Η πρακτική του Τζιχάντ δικαιολογείται από την αναγκαιότητα αυτή. Τότε ο κόσμος χωρίζεται σε δύο επικράτειες: στον Οίκο του Ισλάμ ( الاسلام,(دار όπου εφαρμόζεται ο ισλαμικός νόμος, υπάρχει ισλαμική διακυβέρνηση και κυριαρχεί η ειρήνη του Ισλάμ και στον Οίκο του Πολέμου ( دار الحرب ), ο οποίος περιλαμβάνει όλα τα εδάφη στα οποία το Ισλάμ διώκεται ή δεν έχει ακόμα εξαπλωθεί. Νικολακάκης Δ., 2003, σ.23-24, 122. 21 Esposito J., 1992, σ.50. 22 Η υποβάθμιση των παραδοσιακών εμπορικών δρόμων που διέσχιζαν την αραβική έρημο, λόγω της βρετανικής διείσδυσης στην περιοχή του Κόλπου και της δημιουργίας εναλλακτικών θαλάσσιων οδών, είχε ως συνέπεια την πολιτικοοικονομική παρακμή του Σαρίφη της Μέκκας. Αντίθετα αναβαθμίστηκαν οι κυβερνήτες των παράκτιων ζωνών του μουσουλμανικού κόσμου. Οι βεδουίνοι που άλλοτε προστάτευαν τα καραβάνια και αντλούσαν την ισχύ τους από την θέση που κατείχαν στην έρημο, έπαυσαν να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στον Σαρίφη και αποτέλεσαν το ανθρώπινο δυναμικό για την εξέγερση του Ουαχάμπ σε συνεργασία με την φυλή των Σαούντ. Choueiri Y., 1997, σ.7-8. & Olson R., 1987, σ.176 177. 16

την επιστροφή στο αληθινό Ισλάμ, ως οργάνωση της κοινωνίας, πολιτική εξουσία και νομικό σύστημα. Επιπλέον ο Μάχντι είχε στην διάθεσή του και το ισχυρότατο χαρτί της αντίστασης στους Βρετανούς. Τα κινήματα αυτά ήταν προσαρμοσμένα στις συνθήκες ενός μη αστικού περιβάλλοντος και έχοντας την στήριξη συγκεκριμένων φυλών, οδήγησαν στην δημιουργία νέων κρατικών δομών 23. Το πνευματικό κίνημα του Χάσαν αλ Μπάνα, που οδήγησε στην δημιουργία της οργάνωσης των Αδελφών Μουσουλμάνων, αν και εντάσσεται στην ομάδα των μεταρρυθμιστικών ισλαμικών κινημάτων της νεότερης και σύγχρονης εποχής, αναπτύχθηκε σε ένα περιβάλλον πολύ πιο διαφορετικό, από αυτό των οπαδών του αλ Ουχάμπ και του Μάχντι. Ήταν ένα περιβάλλον αστικό (η αιγυπτιακή πόλη Ισμαηλί για την δεκαετία 30), με έναν μεγάλο αριθμό μη μουσουλμάνων, οι οποίοι ήταν ήδη εγκατεστημένοι από την οθωμανική περίοδο ή εγκαταστάθηκαν αργότερα με την έλευση πρώτα των Γάλλων και στη συνέχεια των Βρετανών, σε μια μοναρχία που είχε υιοθετήσει ένα κοινοβουλευτικό σύστημα 24. Πνευματικός πρόγονος του κινήματος του Μπάνα θεωρείται το μεταρρυθμιστικό, αστικό κίνημα Σαλαφίγια, έτσι όπως αυτό εκφράστηκε από τους ισλαμιστές διανοητές των τελών του 19 ου αρχών 20 ου αιώνα, Τζαμάλ αλ Ντιν αλ Αφγάνι, Μουχάμαντ Άμπντου και Ρασίντ Ρίντα, το οποίο δεν οδήγησε στην δημιουργία οργανώσεων, ούτε επιδίωξε την κατάκτηση της κοινωνίας, μέσω της στρατολόγησης μελών ή της παροχής υπηρεσιών σε συγκεκριμένες τάξεις ή ομάδες ανθρώπων. Οι Σαλαφίγια υπήρξαν ένα πνευματικό κίνημα των μουσουλμανικών, αστικών κέντρων και έθεσαν για πρώτη φορά το ζήτημα της μεταρρύθμισης του Ισλάμ, σε συνάρτηση με την νέα πραγματικότητα της αυξανόμενης επαφής της Δύσης με τον μουσουλμανικό κόσμο. Παρέμειναν ένα ελιτιστικό κίνημα και δεν μπόρεσαν να αποκτήσουν απήχηση σε μεγάλα κομμάτια της κοινωνίας, ούτε να κεφαλαιοποιήσουν τις ιδέες τους σε πολιτική δύναμη, όπως κατάφερε να κάνει στη συνέχεια ο Χάσαν αλ Μπάνα. Πριν όμως αναφερθούμε στην ιδεολογία της οργάνωσης του Μπάνα και στην κοινωνική προέλευση των μελών του κινήματός του, είναι χρήσιμο να γίνει μια σύντομη αναφορά στο ιστορικό πλαίσιο των μεταρρυθμιστικών κινημάτων των προκατόχων του. Η Οθωμανική Αυτοκρατορία διένυε φάση παρακμής και οι μουσουλμάνοι υπήκοοί της, έβλεπαν μέρα με την μέρα τον υποτιθέμενο συνεχιστή του Χαλιφάτου (τον Οθωμανό Σουλτάνο) να εξαρτάται όλο και περισσότερο από τα έθνη των απίστων. Παράλληλα τα 23 Το ισλαμικό κράτος του Μάχντι καταλύθηκε από τους Βρετανούς, ενώ το κίνημα των Ουαχαμπί διατήρησε την επιρροή του στην περιοχή της χερσονήσου χάρη στην στήριξη που του πρόσφερε η φυλή των Σαούντ. Η οπτική των Ουχαμπί για το τι αποτελεί ορθό Ισλάμ, διαμόρφωσε το νομικό και το πολιτικό σύστημα του σαουδαραβικού βασιλείου. 24 Το 1922 οι Βρετανοί παραχώρησαν ανεξαρτησία στην Αίγυπτο και η χώρα ανακηρύχθηκε συνταγματική μοναρχία υπό τον πατέρα του Φαρούκ, τον πρώην σουλτάνο Φουάντ Α. Vatikiotis P. J., 1976, σ.267. Στο ανεξάρτητο βασίλειο υιοθετήθηκε κοινοβουλευτικό σύστημα διακυβέρνησης, με την συγκρότηση ενός διπλού σώματος Βουλής, ωστόσο οι δύο πραγματικοί πόλοι εξουσίας, ήταν ο βασιλιάς που διέθετε αρκετές εξουσίες και οι Βρετανοί, που συνέχιζαν να είναι υπεύθυνοι για την άμυνα της Αιγύπτου και του Σουδάν, για την προστασία των ξένων συμφερόντων και των μειονοτήτων, καθώς και για τις εξωτερικές υποθέσεις της χώρας. Hail J. A., 1996, σ.7. 17

έθνη των απίστων αποσπούσαν με ευκολία τα μουσουλμανικά εδάφη από τον έλεγχο της Πύλης, με αποτέλεσμα την διαμόρφωση μιας νέας πολιτικής πραγματικότητας, η οποία φόβιζε μια κλειστή κοινωνία αποκομμένη από τον υπόλοιπο κόσμο και υποταγμένη επί αιώνες στην εξουσία ομόθρησκων κυβερνητών. Κατά την άποψη των μεταρρυθμιστών του Ισλάμ, ο μουσουλμανικός κόσμος είχε να αντιμετωπίσει νέες απειλές προερχόμενες από τις άλλοτε βίαιες (εισβολή και στρατιωτική κατοχή) και άλλοτε ειρηνικές (ιεραποστολές, ανάγκη προσαρμογής στις απαιτήσεις του παγκόσμιου οικονομικού συστήματος της εποχής, εγκατάσταση ανθρώπων που ακολουθούσαν έναν διαφορετικό τρόπο ζωής, εισαγόμενες εκπαιδευτικές πολιτικές και νομικά συστήματα, επιστήμες που ανθούσαν στην Ευρώπη) επαφές του με την Δύση και η επιστροφή στο αληθινό Ισλάμ γινόταν νοητή σαν απάντηση στα κοινωνικά και πολιτικά προβλήματα. Η απειλή της Δύσης αποτέλεσε την ύψιστη νομιμοποιητική βάση των ισλαμικών κινημάτων την εν λόγω περίοδο. Η απειλή ήταν σε πολλά επίπεδα και άγγιζε όλο το φάσμα της κοινωνίας: η εισαγωγή νέων νομικών συστημάτων και ο περιορισμός της δικαιοδοσίας των θρησκευτικών δικαστηρίων απειλούσε την παραδοσιακή δύναμη των Ουλεμάδων 25, η εκκοσμίκευση του εκπαιδευτικού συστήματος συνέβαλε στην ανάπτυξη μιας νέας τάξης κρατικών αξιωματούχων και δημοσίων υπαλλήλων, οι οποίοι συνήθως στέλνονταν στην Δύση για μετεκπαίδευση, τα παραδοσιακά ισλαμικά πανεπιστήμια, όπως το αλ Άζχαρ στο Κάϊρο, έμπαιναν σε μια τροχιά ανταγωνισμού με τα νέα, κοσμικά πανεπιστήμια αφού πλέον απειλούνταν η πρωτοκαθεδρία τους, ως κέντρων παραγωγής αποφοίτων για την στελέχωση της κρατικής διοίκησης 26, ενώ η συνοχή των αστικών πληθυσμών απειλούνταν από νεωτερισμούς και νέα ήθη. Οι ιδεολογικές καταβολές και ο πολιτικός και κοινωνικός ακτιβισμός των Αδελφών Μουσουλμάνων ανάγονται στην παράδοση αυτής της ισλαμικής αντίδρασης, εξ ου και η διατήρηση του μεταρρυθμιστικού συνθήματος από την οργάνωση, ( ( الحل δηλαδή, το Ισλάμ είναι η λύση. Το σχόλιο του καθηγητή Esposito περί δύο κρίσεων, μιας πνευματικής και μιας πολιτικής, οι οποίες απείλησαν τον μουσουλμανικό κόσμο ταυτόχρονα, είναι διαφωτιστικό για την κατανόηση των ιδεολογικών προϋποθέσεων του σύγχρονου ισλαμικού κινήματος: η βασική πνευματική κρίση του Ισλάμ κατά τον 20 ο αιώνα πηγάζει από την συνειδητοποίηση των προβλημάτων που ανέκυψαν στη σχέση της θρησκείας που όρισε ο Θεός και της ιστορικής ανάπτυξης του κόσμου που Αυτός ελέγχει 27. Η ιστορική συγκυρία της αποικιοκρατίας συνέβαλε αδιαμφισβήτητα στην διαμόρφωση της ιδεολογίας των σύγχρονων μεταρρυθμιστών του Ισλάμ μιας ιδεολογίας συντηρητικής, υπό 25 Αναφορικά με την Αίγυπτο, το 1876 εισήχθη ο θεσμός των μικτών δικαστηρίων στο Κάιρο και την Αλεξάνδρεια για την εκδίκαση των υποθέσεων των Ευρωπαίων που ήταν εγκατεστημένοι στην χώρα, ενώ το 1880 εφαρμόστηκε ένας νέος νόμος που περιόριζε την δικαιοδοσία των θρησκευτικών δικαστηρίων μόνο σε ζητήματα γάμου, διαζυγίου, κληρονομιάς, κηδεμονίας και θρησκευτικής περιουσίας (βακούφια). Vatikiotis P. J., 1976, σ.293. 26 Tignor L., 1966, σ.320 322. 27 Esposito J., 1992, σ.51. 18

την έννοια ότι πρέσβευε την ανάγκη, να προστατευθεί και να αποκατασταθεί ο ρόλος της θρησκείας στην κοινωνία και στην πολιτική και αντιδραστικής, υπό την έννοια ότι εξέφραζε την αντίδραση στην πολιτική και πολιτιστική εισβολή της Δύσης. Η αντίδραση γινόταν νοητή ως το δικαίωμα αυτοάμυνας του μουσουλμανικού κόσμου στις πιέσεις, που ασκούσαν οι, δυτικής προέλευσης, έννοιες της εκκοσμίκευσης και του εκσυγχρονισμού, στην δημόσια και στην ιδιωτική σφαίρα. Η προσπάθεια της Δύσης να εκσυγχρονίσει τον μουσουλμανικό κόσμο αναζωπύρωσε το ενδιαφέρον της ισλαμικής διανόησης για ανανέωση της Ούμμα, η οποία τελούσε υπό την ομηρία της ισχυρής ευρωπαϊκής δύναμης πυρός, των νεωτερισμών και των τεχνολογικών επιτευγμάτων. Κοινός τόπος όλων των μεταρρυθμιστών ισλαμιστών διανοητών της περιόδου ήταν η αντίσταση στην αποικιοκρατία, ωστόσο οι μορφές της αντίστασης αυτής και ο τρόπος διεξαγωγής του αγώνα διέφεραν. Στην υπό βρετανική κατοχή Αίγυπτο, στα τέλη του 19 ου αρχές 20 ου αιώνα, αναπτύχθηκε από μια μερίδα των διανοητών η ιδέα περί συμφιλίωσης του Ισλάμ με τα στοιχεία εκείνα στα οποία όφειλε η Δύση την πρόοδό της το κίνημα Σαλαφίγια, το οποίο θα μπορούσε να χαρακτηριστεί, το πρώτο εκσυγχρονιστικό 28 (με την δυτική έννοια του όρου με την ισλαμική, όπως αναφέρθηκε προηγουμένως, ο φονταμενταλισμός δεν είναι αντίθετος της ανανέωσης) ισλαμικό κίνημα. Η ιδέα αυτή, μολονότι δεν αναιρούσε την αντίθεση των μεταρρυθμιστών της Σαλαφίγια στην στρατιωτική και πολιτική κατοχή των μουσουλμανικών εδαφών από τους Ευρωπαίους 29, εξυπηρέτησε εντούτοις τον αποικιοκρατικό στόχο της συμφιλίωσης των Ουλεμάδων με τα εισαγόμενα εκπαιδευτικά και νομικά συστήματα. Έτσι οι μοντερνιστές μεταρρυθμιστές ίδρυσαν στο Κάϊρο τον Οίκο των Επιστημών, όπου οι μεταγενέστεροι διανοητές και πολιτικοί ακτιβιστές του Ισλάμ, όπως ο Χάσαν αλ Μπάνα και ο Σάγιντ Κούτμπ ήρθαν σε επαφή με τις νέες επιστήμες και την δυτική σκέψη. Όσον αφορά τους Αδελφούς Μουσουλμάνους, τεράστιο ρόλο στην διαμόρφωση της σκέψης του ιδρυτή της οργάνωσης Χάσαν αλ Μπάνα, έπαιξε η βίαιη, αντιδυτική, μεταρρυθμιστική ρητορική του Ρασίντ Ρίντα. Ο Ρίντα παρέκκλινε του ισλαμικού εκσυγχρονιστικού και συμφιλιωτικού απέναντι στην Δύση πνευματικού κινήματος των Τζαμάλ αλ Ντιν αλ Αφγάνι 28 Δεν είναι τυχαίο ότι κατά τα φοιτητικά του χρόνια στο αλ Αζχάρ, ο μετέπειτα ιδρυτής του εθνικιστικού κόμματος Ουάφντ, Σαάντ Ζαγλούλ, υπήρξε οπαδός του Αφγάνι και του Άμπντου. Ο Ζαγλούλ επηρεάστηκε και αυτός από την ισλαμική μεταρρυθμιστική σκέψη των Σαλαφίγια. Το εκσυγχρονιστικό του έργο κατά την θητεία του ως υπουργού παιδείας (1906 1910) και ο κοσμικός χαρακτήρας που προσέδωσε στο κόμμα του, μαρτυρούν τα ίχνη της σκέψης αυτής. Vatikiotis P. J., 1976, σ.248-250. 29 Η αντίσταση στην αποικιοκρατία εντοπίζεται άπειρες φορές στα γραπτά του Αφγάνι και του μαθητή του, Άμπντου. Επιπρόσθετα, πέραν της υπεράσπισης του Ισλάμ, υπήρχε η τάση να προσδίδουν έναν εθνικοαπελευθερωτικό χαρακτήρα στην αντίσταση των πιστών. Η αντίσταση του Μάχντι εναντίον των Βρετανών υπήρξε για αυτούς, μια υποδειγματική περίπτωση για το πώς το Ισλάμ μπορεί να αποκτήσει χαρακτηριστικά εθνικοαπελευθερωτικού κινήματος: πρέπει να υψώσουμε τα λάβαρα της αγάπης στο έθνος, να σηκώσουμε στους ώμους μας την ισλαμική περηφάνια και να πυροδοτήσουμε την εξέγερση προς απογοήτευση των Βρετανών η υπεράσπιση της πατρίδας είναι υπόθεση φυσική και καθήκον ζωτικό, καλεί σε αυτήν, τον άνθρωπο, η φύση. Μουχάμαντ Άμπντου, χωρίς ημερομηνία, σ. 89 90. 19

και Μουχάμαντ Άμπντου 30 και αποτέλεσε τον ιδεολογικό πατέρα των σύγχρονων οργανώσεων που ήταν υπέρ μιας πιο πολεμικής αντίδρασης απέναντι στην εισβολή της Δύσης, όπως οι Αδελφοί Μουσουλμάνοι και η Ισλαμική Κοινότητα στο Πακιστάν 31. Η σκέψη του Ρίντα ήταν το μεταβατικό στάδιο από το μάλλον παθητικό κίνημα Σαλαφίγια (περισσότερο έκφραση ιδεών σε συγγράμματα παρά συγκέντρωση οπαδών, πορεία, συνθήματα και δράση) στο πολύ ενεργητικότερο κίνημα του Μπάνα 32. Αυτός βέβαια είναι και ο πραγματικός λόγος, που η Δύση ένιωσε μεγαλύτερη απειλή από τους Αδελφούς Μουσουλμάνους, παρά από το κίνημα Σαλαφίγια και όχι ο τρόπος, που τα δύο κινήματα την αντίκριζαν. Οι Αδελφοί αποτέλεσαν την πρώτη οργανωμένη έκφραση του Ισλάμ στη σύγχρονη εποχή, ενώ οι δεύτεροι δεν ήταν τίποτε παραπάνω από διανοούμενοι. Τις δεκαετίες του 20 και 30, η Αίγυπτος αποτελούσε το λίκνο του ισλαμικού κινήματος. Σε ένα στρατιωτικά κατεχόμενο από μια ξένη δύναμη περιβάλλον, όπου η επιρροή της Δύσης σε όλους τους τομείς διαρκώς διογκωνόταν, το εκσυγχρονιστικό κίνημα Σαλαφίγια λησμονήθηκε χάρη στον πολιτισμικά ενδογενή φονταμενταλισμό των Αδελφών Μουσουλμάνων 33. Η επιστροφή στο αληθινό Ισλάμ ήρθε για να δώσει λύση σε όλα τα προβλήματα που αντιμετώπιζε η χώρα στην τότε συγκυρία. Ήταν το κίνημα μιας ομάδας παραδοσιακών δασκάλων και ανθρώπων των λαϊκών στρωμάτων ενάντια στις πολιτικές του κράτους, των αποικιοκρατών και των κρατικοδίαιτων Ουλεμάδων 34, που ήταν υπεύθυνες για την αποϊσλαμοποίηση 35 της Αιγύπτου. 30 Ο όρος συμφιλιωτικό χρησιμοποιείται υπό την εξής έννοια: οι μετριοπαθείς μεταρρυθμιστές του Ισλάμ, πίστευαν ότι το Ισλάμ θα μπορούσε να αφομοιώσει τα θετικά στοιχεία της Δύσης και να διδαχθεί από την πολιτική και τεχνολογική της πρόοδο. Οι Αδελφοί Μουσουλμάνοι κατηγόρησαν την ισλαμική μοντερνιστική σκέψη για απόπειρα δυτικοποίησης του Ισλάμ, ενώ πίστευαν πως η αγωνία κάποιων ισλαμιστών διανοητών να συμβιβαστεί το Ισλάμ με τις ορθές αξίες της Δύσης, ήταν προσβλητική απέναντι στην πληρότητα του Ισλάμ και ενδεικτική, επικίνδυνων για την κοινότητα, συνδρόμων κατωτερότητας. 31 Esposito J., 1992, σ.64, 69. 32 Βέβαια την δεκαετία 30 αναπτύχθηκε στην Αλγερία ένα ακόμα κίνημα υπό την σημαία της Σαλαφίγια, ωστόσο διέφερε από το αντίστοιχο αιγυπτιακό, ως προς την μαχητικότητά του ενάντια στους αποικιοκράτες. Το αλγερινό κίνημα Σαλαφίγια ενστερνίστηκε τον δυτικής προέλευσης πατριωτισμό και οδήγησε στη συγκρότηση οργάνωσης για την διεξαγωγή του αγώνα ενάντια στους Γάλλους. Choueiri Y., 1997, σ.38-39. 33 Dekmejian R., 2007, σ.48. 34 Οι Ουλεμάδες στην Αίγυπτο άρχισαν από τον 19 ο αιώνα να χάνουν την οικονομική ανεξαρτησία τους και να γίνονται υπάλληλοι της κρατικής γραφειοκρατίας, μέσω της επέκτασης του κρατικού ελέγχου επί των βακουφιών. Vatikiotis P. J., 1976, σ.295. Επί Νάσερ θα κρατικοποιούνταν ολόκληρη η ακίνητη περιουσία του ισλαμικού ιερατείου. Οι Ουλεμάδες βρέθηκαν στο στόχαστρο των Αδελφών Μουσουλμάνων, επειδή συμβιβάστηκαν να γίνουν γραφειοκράτες σε ένα εκσυγχρονισμένο πολιτικό σύστημα, εγκατέλειψαν τον παραδοσιακό, ισλαμικό τους ακτιβισμό και συναινούσαν στις πολιτικές της κυβέρνησης. 35 Ως αποϊσλαμοποίηση ορίζεται η εκκοσμίκευση, η υιοθέτηση των δυτικών συνηθειών και ο περιορισμός της θρησκείας σε επίπεδο καθημερινών πρακτικών: προσευχές της Παρασκευής, προσκύνημα στην Μέκκα, νηστεία του Ραμαζανίου. 20