Η μετανάστευση ως παράγοντας άμβλυνσης των επιπτώσεων της δημογραφικής γήρανσης στην εκπαίδευση.

Η μετανάστευση ως παράγοντας άμβλυνσης των επιπτώσεων της δημογραφικής γήρανσης στην εκπαίδευση. Κων/να Κολλιοπούλου, Σχ. Σύμβουλος Π.Ε. Η δημογραφική γήρανση, δηλαδή η συστηματική μεταβολή της κατά ηλικία σύνθεσης του πληθυσμού (μείωση του αριθμού των νέων, αύξηση του αριθμού των ηλικιωμένων), ασκεί καθοριστική επίδραση στο κοινωνικοοικονομικό, πολιτισμικό, ψυχολογικό, υπαρξιακό και εθνικό επίπεδο όλων των σύγχρονων αναπτυγμένων χωρών. Η εκπαίδευση ως δομικό υλικό κάθε κοινωνίας που σχετίζεται άμεσα (ποιοτικά και ποσοτικά) με το δημογραφικό παράγοντα, δεν θα μπορούσε να μείνει ανεπηρέαστη. Έτσι από το σχ. έτος 1980-81 έχει ήδη αρχίσει μια σταθερά καθοδική τάση στον αριθμό των μαθητών της α/θμιας εκπαίδευσης, που σταδιακά επεκτείνεται και στις επόμενες βαθμίδες της εκπαίδευσης. Όμως η μεγάλη εισροή μεταναστών, τα τελευταία χρόνια, δείχνει να αναχαιτίζει την πτώση του αριθμητικού μεγέθους του μαθητικού δυναμικού και να αναστρέφει έστω και προσωρινά το αναμενόμενο σκηνικό, διότι οι μετανάστες, έως ότου υιοθετήσουν τα κοινωνικά πρότυπα της χώρας υποδοχής τους, λειτουργούν με τα δικά τους κοινωνικά πρότυπα της αυξημένης σχετικά γεννητικότητας, με αποτέλεσμα να αμβλύνουν το οξύ φαινόμενο της δημογραφικής γήρανσης. The demographic ageing, that it means the systematic change in the age composition of the population (reduction of the number of young persons and increase of the number of old men) has a decisive influence on the socioeconomic, cultural, psychological, existential and national level of all modern developed countries. Education as a structural material of any society that is directly related (qualitatively and quantitatively) with the demographic factor could not be spared. So from the school year 1980-81 has already begun a steady downward trend in the number of students of Primary Education, which is progressively extended to the next levels of education. However, the large influx of immigrants in recent years, seems to intercept the decline in the number of students and even temporarily, it reverse the expected prediction, because until the immigrants adopt the social norms of their host country, they operate with their own social models of increased birthrate, which has as result to blunt the acid phenomenon of demographic ageing. 114

1. ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ Σύμφωνα με τους διεθνείς ορισμούς, μετανάστευση θεωρείται η γεωγραφική μετακίνηση πληθυσμού από μία χώρα σε μία άλλη (χώρα αποστολής ή καταγωγής και προορισμού ή υποδοχής αντίστοιχα), ή από μία περιοχή μίας χώρας σε άλλη περιοχή της ίδιας χώρας (τόπος καταγωγής ή αναχώρησης και άφιξης ή εγκατάστασης αντίστοιχα), η οποία συνεπάγεται αλλαγή διαμονής του μετακινούμενου. Ορίζεται και ως «αντίδραση του ατόμου απέναντι στους κοινωνικοοικονομικούς και πολιτικούς καταναγκασμούς της κοινωνίας στην οποία ζει» (Καβουριάρης Μ. : 1990, 307). Ανάλογα με το κριτήριο διάκρισης που χρησιμοποιείται κάθε φορά, η μετανάστευση κατατάσσεται σε διάφορες κατηγορίες, π.χ. με κριτήριο το κράτος, διακρίνεται σε: α) διεθνή ή εξωτερική (κίνηση από ένα κράτος προς άλλο) και β) εσωτερική περιοδική και συνεχή (κίνηση από έναν οικισμό σε άλλον μέσα στα όρια του ίδιου κράτους). Ιδιαίτερη μορφή εσωτερικής μετανάστευσης αποτελεί ο εξαστισμός ή αστυφιλία. (Τσαούσης Δ. Γ. : 1986, 119-21), (1987, 238-41). (Λαμπριανίδης Λ. : 1992 : 166-81). Ο Wrong D. H. (1969 : 84), διέκρινε πέντε βασικές κατηγορίες μετανάστευσης: α) Αρχέγονη (Primitive), β) Επιβαλλόμενη (Forced), γ) Αναγκαστική (Impelled), δ) Ελεύθερη (Free) και ε) Μαζική (Mass), που αφορά μετακινήσεις ολόκληρων ομάδων, που θεωρούν τη μετανάστευση «καθιερωμένο πρότυπο μαζικής συμπεριφοράς». Πάντως η μεταπολεμική ενδοευρωπαϊκή μετανάστευση χαρακτηρίζεται ως σύγχρονη, σε αντιδιαστολή με την «παραδοσιακή» υπερπόντια, ενώ ο όρος σύγχρονη νεωτερική μετανάστευση, ταυτίζεται με την μεταβολή του τόπου εγκατάστασης του εργατικού δυναμικού (Μουσούρου Λ. Μ. : 1991, 16-24). Σε παγκόσμια κλίμακα, δύο είναι οι χαρακτηριστικές μορφές διεθνούς μετανάστευσης: α) μετακίνηση εργατικού δυναμικού και β) οι μετατοπίσεις πληθυσμιακών μαζών από πολεμικές ή πολιτικές αιτίες. Αναλυτικότερα, διακρίνονται τα εξής είδη μεταναστών: Ι) Απόδημοι. Με τον όρο αποδημία υποδηλώνεται η διεθνής ή εξωτερική μετανάστευση από την πλευρά του κράτους από το οποίο μετακινείται ο μετανάστης. Αφορά την αναχώρηση από ένα κράτος με σκοπό τη μόνιμη ή προσωρινή εγκατάσταση σ ένα άλλο κράτος. Το φαινόμενο της αποδημίας, από κοινωνικοψυχολογική άποψη, δεν αποτελεί ένα μεμονωμένο γεγονός που αφορά την προσωπική ζωή του μετανάστη και την κοινωνία στην οποία ζει, αλλά μία συνεχή διαδικασία διαδοχικών γεγονότων που επηρεάζουν τόσο κάθε άτομο ξεχωριστά όσο και τον ευρύτερο κοινωνικό χώρο (Krau E. : 1991). Έχει μία διαρκή διάσταση που εντοπίζεται στο διεθνικό και πολύπλευρο χαρακτήρα του. Είναι διεθνικό, αφού συμμετέχουν σ αυτό πολλές χώρες και εκφράζει το διαφορετικό επίπεδο ανάπτυξης ανάμεσα στις αναπτυσσόμενες χώρες εξαγωγής και τις αναπτυγμένες χώρες εισαγωγής εργατικού δυναμικού. Είναι δε πολύπλευρο, αφού δεν εξηγείται μόνο από το ποσοστό ανεργίας, υποαπασχόλησης και διαφοράς εισοδήματος μεταξύ των χωρών αποστολής και των χωρών απασχόλησης (που είναι αναπόφευκτα οι κύριες αιτίες της), αλλά 115

και από πολιτικούς, μορφωτικούς κ.λπ. παράγοντες. ΙΙ) Παλιννοστούντες. Με τον όρο παλιννόστηση υποδηλώνεται η επιστροφή των αποδήμων από το εξωτερικό και η εγκατάστασή τους στο κράτος της αρχικής τους προέλευσης ή αλλιώς επαναπατρισμός τους. Το φαινόμενο της παλιννόστησης προκαλείται από ένα συνδυασμό οικονομικών, κοινωνικών και πολιτικών παραγόντων που χαρακτηρίζουν τόσο τις χώρες υποδοχής όσο και τις χώρες αποστολής μεταναστών με αντίστροφη στην κάθε περίπτωση χωρών κατεύθυνση. Γι αυτό και δεν είναι δυνατόν να εξεταστεί ανεξάρτητα από την αποδημία, γιατί το ποιος και γιατί επιστρέφει είναι συνάρτηση του ποιος και γιατί αποδήμησε. Ούτε επίσης η παλιννόστηση που αφορά κυρίως τις χώρες αποστολής μπορεί να αναλυθεί έξω από το πλαίσιο των χωρών υποδοχής. H παλιννόστηση αφορά την εισροή μεταναστών σε μία χώρα που μπορεί να είναι υπήκοοι της χώρας αυτής ή ξένοι. Ο όρος μετανάστευση επιστροφής, χρησιμοποιείται για μετακίνηση ατόμων που κατευθύνονται προς τον τόπο καταγωγής τους ύστερα από απουσία σχετικά μεγάλου χρονικού διαστήματος από αυτόν. Τέλος, ο όρος επαναπατρισμός αφορά μία μορφή μετανάστευσης επιστροφής, που όμως αναλαμβάνεται από κάποια δημόσια εξουσία (π.χ. ανταλλαγή πληθυσμών ή συνοριακή διευθέτηση). (Παπαευαγγέλου Γ. Τσίμπος Κ. : 1992, 117). Κατά τον Σιάμπο Γ. Σ. (1986 : 73), αντί του όρου παλιννόστηση που καλύπτει μερικά την έννοια της εισροής από το εξωτερικό για εγκατάσταση, θα έπρεπε να χρησιμοποιείται ο όρος «επιδήμηση». Τα αίτια του επαναπατρισμού διαφοροποιούνται ανάλογα με τη φύση του, αν δηλαδή είναι αναγκαστικός ή θεληματικός. (Κασιμάτη Κ. : 1984, 49). Στην περίπτωση της αναγκαστικής επιστροφής βασική αιτία είναι η οικονομική ύφεση στις χώρες υποδοχής, που έχει ως αποτέλεσμα να καταστεί αβέβαιη η θέση των μεταναστών. Αντίθετα, στη θεληματική παλιννόστηση πρωτεύοντα ρόλο παίζουν άλλες κοινωνικές αιτίες, που πηγάζουν από την ανάγκη κοινωνικής ένταξης και τα προβλήματα της δεύτερης γενιάς μεταναστών. (Κασιμάτη Κ. :1984, 101-2).Γιατί είναι γνωστό ότι το άτομο ωθείται στην αποδημία επειδή είναι ελλιπής στη χώρα του η οικονομική του ένταξη και αποφασίζει να παλιννοστήσει γιατί η κοινωνική του ένταξη στη χώρα υποδοχής δεν είναι ικανοποιητική. Πάντως γεγονός είναι ότι και η επανένταξη απαιτεί υπεράνθρωπα αποθέματα ικανοτήτων προσαρμογής εκ μέρους του αποδήμου, ενώ παράλληλα υπονοεί πως, ενώ τα προβλήματά του στην χώρα υποδοχής προέρχονταν από την ατελή του ένταξη στη χώρα αυτή, όταν παλιννοστεί προέρχονται, αντίθετα, από την ένταξή του στη χώρα υποδοχής και εξαρτώνται από την ταχύτητα απόρριψης των επίκτητων χαρακτηριστικών που στοιχειοθετούν την ένταξη αυτή. (Κολλάρου Τ. Α.. Μουσούρου Λ. Μ. : 1980, 47, 99). ΙΙΙ) Πρόσφυγες. Η προσφυγική μετανάστευση αφορά τη βίαιη και καταναγκαστική μετατόπιση μικρών ή μεγάλων πληθυσμιακών μαζών. Το πρόβλημα των προσφύγων άρχισε να τίθεται πραγματικά με την εμφάνιση των 116

σταθερών και κλειστών συνόρων κατά το τέλος του 19 ου αιώνα και με το διαμοιρασμό της υφηλίου μεταξύ κυρίαρχων κρατών, που υπεράσπιζαν τα προνόμιά τους. Διότι, από τη μία μεριά, η επιδίωξη ομοιογένειας μέσα στα σύνορα οδήγησε λογικά στην προκατάληψη εναντίον των εθνικών, θρησκευτικών και μάλιστα των ιδεολογικών μειονοτήτων και εντέλει στις διώξεις ή την απέλασή τους, από την άλλη μεριά, και σε συνδυασμό με το κλείσιμο των συνόρων (η επιδίωξη αυτή) έκανε πιο δύσκολη και συχνά αδύνατη την εγκατάσταση των μειονοτήτων αυτών σε άλλες χώρες και την ένταξή τους σ αυτές. (Lochak D. : 1985, 35). Το ζήτημα της αφομοίωσης, της συνεχιζόμενης απομόνωσης ή της δυνατής εκδίωξης των εθνικών μειονοτήτων είναι δυνατόν να αποτελεί την κρισιμότερη δοκιμασία των δημοκρατικών κανόνων που οι κοινωνίες πέρασαν ποτέ (Hoskin M. Mishler W. : 1983, 440). Παρόλα αυτά και αντίθετα με τη μετανάστευση με την οποία διαπλέκεται, το προσφυγικό έχει ελάχιστα απασχολήσει ως πρόβλημα κοινωνικοοικονομικό. (Μουσούρου Λ.Μ. : 1991, 23-4). IV) Αλλοδαποί. Πρόκειται για πολίτες άλλης χώρας. Αυτό που χαρακτηρίζει τον αλλοδαπό στο εθνικό κράτος είναι η πολιτικοποίησή του: ο γηγενής προσδιορίζεται ως ο προερχόμενος από το κράτος, το οποίο είναι μία κατεξοχήν πολιτική μορφή, ενώ ο αλλοδαπός προσδιορίζεται ως ο μη-γηγενής και (αδιαίρετα) μη πολίτης, καθώς δεν ανήκει στην πολιτική κοινότητα, τη συγκροτημένη σε κράτος. Κατά τον Lochak D. (1985 : 8, 36), τα δικαιώματα και οι υποχρεώσεις του αλλοδαπού καθορίζονται από ένα νομικό καθεστώς, το οποίο προσδιορίζει τη σταθερή κοινωνική θέση του και τον εγκλείει στην περιθωριακή του κατάσταση, νομιμοποιώντας ταυτόχρονα τις εις βάρος του διακρίσεις. 2. Ο ΑΡΙΘΜΟΣ ΤΩΝ ΜΕΤΑΝΑΣΤΩΝ Η εξωτερική μετανάστευση μπορεί να μετρηθεί με άμεσους ή έμμεσους τρόπους. (Σάκαλης Ι. Α. : 1977 : 141-2), (Τζιαφέτας Γ. Ν. : 1990, 77-8), (Παπαευαγγέλου Γ. Τσίμπος Κ. : 1992, 119-28), (Ταπεινός Γ. Φ. : 1993, 48-54, 235-81), (Σακέλλης Γ. : 1993, 17), (Barclay G. W. : 1966, 257-61), (Brass W : 1968, 540 & 1975, 160), (Matras J. : 1977, 121-3), (Wunsch G. : 1978, 204), κ.α. Το κύριο χαρακτηριστικό των στοιχείων της μετανάστευσης είναι ότι παρουσιάζουν διαχρονικά μεγάλες και απρόβλεπτες διακυμάνσεις και ότι είναι γενικά μειωμένης αξιοπιστίας τόσο σε ό,τι αφορά τις διαφυγές των μετακινουμένων όσο και σε ό,τι αφορά τα δημογραφικά και κοινωνικοοικονομικά χαρακτηριστικά που δηλώνουν. Στην Ελλάδα, η ΕΣΥΕ, ως μοναδική πηγή στοιχείων εξωτερικής μετανάστευσης, εφάρμοζε τις συνοριακές καταγραφές, μέχρι το Σεπτέμβριο του 1977, στηριζόμενη στην ισχύουσα νομοθεσία: Ν. 4310/1929, Ν. 5405/1932 και Υπουργ. Απόφ. 7329 Φ13/1/1967. Την περίοδο 1955-77 μετανάστευσαν συνολικά 1.236.290 άτομα (Έμκε - Πουλοπούλου Η. : 1994, 172), κυρίως προς ΗΠΑ, Καναδά, Αυστραλία και Ευρώπη (Νικολινάκος Μ. : 1974, 34), οι 117

περισσότεροι άνδρες, νέοι που προέρχονταν κυρίως από τη Μακεδονία, τη Θράκη και την Ήπειρο, γεγονός που επηρέασε σημαντικά την κατά φύλο και ηλικία πυραμίδα του πληθυσμού και επιτάχυνε τη γήρανσή του, αφού και οι κενούμενες θέσεις εργασίας στις αστικές περιοχές καλύπτονταν από εσωτερικούς μετανάστες, γεγονός που απέβαινε σε βάρος του αγροτικού πληθυσμού. Η περίοδος μετά το 1974 χαρακτηρίζεται από εκτεταμένο ρεύμα παλιννόστησης, κυρίως λόγω των αρνητικών κοινωνικοοικονομικών που επικρατούσαν στη Δ. Γερμανία. Είναι όμως μια περίοδος θετικών εξελίξεων για την Ελλάδα, που αφορούσε μια συνολική προσπάθεια αναστροφής του δυσμενούς κλίματος που επικράτησε κατά τη διάρκεια της επταετούς δικτατορίας. (Σακέλης Γ. : 1993, 38). Μετά το 1977, αυτή η αναστροφή του μεταναστευτικού ρεύματος, προκάλεσε εισροή μεταναστών, στην αρχή Ελλήνων παλιννοστούντων από κύρια τη Δ. Γερμανία και άλλες χώρες και πολιτικών προσφύγων από τις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης και Ποντίων από την πρώην Σοβιετική Ένωση (Κασιμάτη Κ. : 1984), (Κασιμάτη Κ. κ.α, : 1992, 80-1, 94-95), (Έμκε - Πουλοπούλου Η. : 1990), (Αγτζίδης Β. : 1990,103-30), (Πετρινιώτη Ξ. : 1993, 18), κ.α. Αργότερα, πραγματοποιήθηκε μεγάλη εισροή Αλβανών (Ψημμένος, Ι. στο Κασιμάτη Κ., : 1998), (Λαμπριανίδης, Λ. - Λυμπεράκη, Α. : 2001), (Καραντινός, Δ., Μαράτου-Αλιπράντη, Λ. και Φρονίμου, Ε. (επ.) : 2002) και Βορειοηπειρωτών αλλά και μεταναστών και λαθρομεταναστών- άλλων εθνικοτήτων, κυρίως στα μεγάλα αστικά κέντρα. Η μικροαπογραφή του 1985-86 (σε δείγμα 3,4% των νοικοκυριών του ελληνικού πληθυσμού) διαπίστωσε ότι παλιννόστησαν τη 15ετία 1971-86 627.625 άτομα. Στοιχεία που συλλέχθηκαν από διοικητικές αρχές σχετικά με τους Έλληνες με ξένη υπηκοότητα που επέστρεψαν μετά από μια ορισμένη χρονική περίοδο έδειξαν μια καθαρά πτωτική τάση (74%) στην 5ετία 1985-89. (Πετρινιώτη Ξ. : 1989, 24-5), (Αλεξανδρίδης Μ. : 1987, 62 και επομ.). Για την περίοδο 1988-93 αναφέρονται γύρω στα 280-500 χιλ. άτομα (Αλβανοί, Ευρωπαίοι, Αφρικανοί, Ασιάτες) (Λινάρδος Ρυλμόν Π. : 1993, 23/28-9). Σύμφωνα με την Έμκε Πουλοπούλου Η. (1994 : 213), η από τη δεκαετία του 1980 μαζική είσοδος μεταναστών, στις αρχές της δεκαετίας του 1990 υπολογίστηκε σε 356-436 χιλιάδες άτομα, από τα οποία πολλά εργάζονταν χωρίς άδεια εργασίας και ορισμένα χωρίς άδεια παραμονής, ενώ υπολογίσθηκε ότι κάθε χρόνο έφθαναν στη χώρα μας 70-150 χιλιάδες Αλβανοί και την περίοδο 1987-92 έφθασαν στην Ελλάδα και 42.529 Πόντιοι. Έρευνα του Υπουργείου Μακεδονίας-Θράκης για τα έτη 1997, 1998, 1999 μέχρι και το τέλος του 2000, εμφάνισε γύρω στους 160.000 παλιννοστούντες ομογενείς από την πρώην ΕΣΣΔ. (Αδάμ Κ. : 2001, 14/8) Στην πράξη ήταν και είναι δύσκολη η διάκριση μεταξύ μεταναστών και επισκεπτών, συνήθως η στατιστική μέτρηση του φαινομένου από την ΕΣΥΕ, γίνεται αναφορικά με τη διάρκεια απουσίας από τον προηγούμενο τόπο διαμονής ή τη διάρκεια παραμονής στο νέο τόπο διαμονής. Οι μετανάστες 118

συνιστούσαν και συνιστούν έναν σχετικά νέο πληθυσμό. Η πυραμίδα των ηλικιών τους δείχνει, με την πολύ ευρεία βάση της και την πολύ στενή κορυφή της, τη νεότητα του εν λόγω πληθυσμού. Μεγάλο μέρος αυτού συγκεντρώνεται γύρω από την ηλικία των ενηλίκων, δηλαδή την ενεργό ηλικία, με πολλά παιδιά, ενώ οι προχωρημένες ηλικίες έχουν πολύ μικρότερη αντιπροσώπευση στον συνολικό πληθυσμό. Η ισχυρή παρουσία μεταναστών ανέκαθεν συνδεόταν με το γεγονός ότι η μετανάστευση ανταποκρινόταν στις ανάγκες εργατικού δυναμικού, κυρίως σε ορισμένους κλάδους δραστηριότητας που είχαν τη φήμη ότι ήταν κοπιώδεις ή κακοπληρωμένοι, καθώς και από την έλξη που ασκούσαν οι περισσότερο αναπτυγμένες χώρες στους πληθυσμούς των τρίτων χωρών. Γενικότερα, από το 1985 έως σήμερα, υπάρχει μια τεράστια αύξηση μεταναστών στις χώρες της ΕU-27, η οποία τα τελευταία χρόνια έχει πάρει υπέρογκες διαστάσεις. Τη δεκαετία από το 1997 μέχρι το 2007 η καθαρή αύξηση του πληθυσμού τετραπλασιάστηκε όπως και ο αριθμός των μεταναστών, ενώ η φυσική αύξηση (γεννήσεις θάνατοι) διπλασιάστηκε, με αποτέλεσμα το 80% περίπου της αύξησης να οφείλεται στη μετανάστευση (πιν. 1). Ειδικότερα, η χώρα μας μετά το 1990-91 μετατράπηκε σε χώρα υποδοχής αλλοδαπών (πιν. 2), κυρίως από γειτονικές αλλά και αφρικανικές και ασιατικές χώρες, των οποίων η μαζική είσοδος φάνηκε να επιφέρει προσωρινά την απαιτούμενη «δημογραφική ισορροπία», παρόλο που δημιουργεί σοβαρά προβλήματα στην κοινωνική, οικονομική και πολιτική ζωή της χώρας, όπως, η αύξηση της ανεργίας κυρίως στον τομέα κατασκευών, η εισφοροδιαφυγή, ή ένταση των φαινομένων ρατσισμού και ξενοφοβίας, κ.α. (Κουτσούμπας Χ. : 1985, 945-966), (Θεοδωρόπουλος Χρ. και Συκιώτου Α. επ. : 1994), (Πετρινιώτη, Ξ. : 1990, 1993, 1995), Κωνσταντόπουλος Χρ. Μαράτου - Αλιπράντη Λ. - Γερμανός Δ. - Οικονόμου Θ. (επ.) : 1999). (Μαρβάκης Αθ. - Παρσανόγλου Δ. - Παύλου Μ. (επ.) : 2001), (Λιανός Θ. : 2003), (Λιανός Θ. - Μπένος Θ. : 2003), (Γεωργαράκης Ν. Σαρρής Ν. Στρατουδάκη Χ. κ.α. : 2009). Στην απογραφή του Μαρτίου 2001, στα 11 περίπου εκ. κατοίκους που διέμεναν στην Ελλάδα, οι 761.813 ήταν ξένης υπηκοότητας (47.000 πολίτες από τις - πριν τη διεύρυνση - χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, 438.000, ήτοι το 57% Αλβανοί, 35.000 Βούλγαροι - η δεύτερη πιο μεγάλη πληθυσμιακή κατηγορία - κλπ). Σήμερα οι αλλοδαποί υπερβαίνουν το 1 εκ., δηλαδή αποτελούν περίπου το 9-10% του ελληνικού πληθυσμού. Συγκεντρωτικά, από το 1960 έως το 1996 ενώ η φυσική αύξηση του πληθυσμού έπεσε από 11,50 σε 0,10 ανά 1000 κατοίκους, η καθαρή αύξηση έπεσε μόνο από 7,90 σε 1,90, γεγονός που οφείλεται στη μετανάστευση. Και επί πλέον, για το διάστημα 2003-2007, σύμφωνα με τη Eurostat, ενώ η μέση ετήσια φυσική αύξηση του πληθυσμού ήταν της τάξης του 0,02%, η καθαρή μετανάστευση αυξήθηκε κατά 0,35%. Η εισροή μεταναστών, φαίνεται ότι παίζει καθοριστικό ρόλο στις δημογραφικές εξελίξεις με το να επιβραδύνει τους ρυθμούς δημογραφικής 119

γήρανσης. Η δημογραφική γήρανση, δηλαδή η επιμήκυνση του προσδόκιμου επιβίωσης από τη μια και η πτώση της γονιμότητας από την άλλη, έχουν οδηγήσει τη χώρα μας αλλά και όλες τις αναπτυγμένες χώρες σε μια νέα δημογραφική ισορροπία με χαρακτηριστικά την συνεχώς αυξανόμενη αναλογία των ηλικιωμένων ατόμων ή αλλιώς των ατόμων της αποκαλούμενης ευσχήμως «τρίτης ηλικίας» και την παράλληλη μείωση της αναλογίας των νέων στο συνολικό πληθυσμό (πιν. 3Α, 3Β). Η μετανάστευση αποτελεί έναν δυναμικό παράγοντα, μια σημαντική παράμετρο που ίσως είχε υποτιμηθεί τα προηγούμενα χρόνια και είναι ουσιώδους σημασίας, διότι, έστω και προσωρινά, ανατρέπει το αναμενόμενο δημογραφικό σκηνικό. Η ανατροπή αυτή δεν ισχύει «εσαεί», διότι οι μετανάστες μετά παρέλευση κάποιου χρονικού διαστήματος υιοθετούν τα κοινωνικά πρότυπα του τόπου υποδοχής τους, έτσι ώστε να οδηγούνται σε μείωση της γεννητικότητας. Έτσι κι αλλιώς, όσοι μεταναστεύουν σε άλλη χώρα με σκοπό τις καλύτερες συνθήκες διαβίωσης, εγκαθίστανται κυρίως στα αστικά κέντρα ( πιν. 2). Σύμφωνα με τον Ph. Aries: «η σχέση αστικού περιβάλλοντος και χαμηλής γεννητικότητας δεν είναι αυτόματη και δεδομένη, αλλά εξαρτάται από ποικίλες συγκυρίες που διαμορφώνουν έναν τρόπο ζωής και μια ιδιαίτερη στάση του πληθυσμού». (Pressat R. : 1975, 108). Πάντως η μείωση των γεννήσεων σχετίζεται θετικά με την αστικοποίηση, την ευρύτερη άνοδο του μορφωτικού επιπέδου (την επιμήκυνση του χρόνου σπουδών) και την αύξηση της απασχόλησης της γυναίκας που συμβάλλει στην αναβολή της τέλεσης γάμου και την αποδοχή σύγχρονων αντιλήψεων και προτύπων, κλ.π. (Συμεωνίδου Χ. : 1992, 1997), (Έμκε - Πουλοπούλου Η. : 1987, 36-59, 1994, 83-112), (Αγαπητίδης Σ. Ι. : 1993, 14-8), (Δρεττάκης Μ. Γ. : 1996, 13-7), κ.α Υπάρχει αμφίδρομη συσχέτιση μεταξύ του επιπέδου εκπαίδευσης ενός ατόμου και της ροπής του για μετανάστευση. Από τη μια, τα άτομα με υψηλότερα επίπεδα εκπαίδευσης τείνουν να έχουν υψηλότερη τάση για μετανάστευση και κυρίως αστικοποίηση από τα άτομα με λιγότερη εκπαίδευση, επειδή: αφενός μεν η εισοδηματική ανισότητα ανάμεσα σε αυτό που μπορούν να κερδίσουν στις αστικές περιοχές και στο κόστος ευκαιρίας στον αγροτικό χώρο είναι μεγαλύτερη, αφετέρου δε, είναι πιο πιθανόν να αποκτήσουν μια επικερδή απασχόληση στο σύγχρονο τομέα (Todaro Μ. P. : 1988, 363-8). Από την άλλη, από τους μετανάστες απαιτούνται όλο και υψηλότερα επίπεδα εκπαίδευσης, καθώς η ζήτηση εργασίας στον τόπο υποδοχής τείνει να υπερβαίνει την προσφορά και τότε μπαίνουν σε κίνηση δυο δυνάμεις. Από την πλευρά των εργοδοτών, θέσεις εργασίας που προηγουμένως είχαν καταληφθεί από άτομα με π.χ. στοιχειώδη εκπαίδευση, δίνονται μόνο σε απόφοιτους δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Από την πλευρά δε των υποψήφιων για εργασία χρειάζονται μερικά επιπλέον χρόνια εκπαίδευσης για να είναι ικανοί ν ανταποκριθούν στις αυξημένες απαιτήσεις. Οι πιο μορφωμένοι βρίσκονται σε πλεονεκτικότερη θέση από τους λιγότερο μορφωμένους και έχουν αυξημένες σχετικά ευκαιρίες για να βρουν καλύτερα αμειβόμενες απασχολήσεις κυρίως στον αστικό τομέα, κι αυτό 120

οφείλεται όχι τόσο στην ανώτερη εκπαίδευσή τους όσο στο φαινόμενο της «διύλισης» ή της «επαγγελματικής εκτόπισης», που οδηγεί στη ραγδαία αύξηση της ιδιωτικής ζήτησης για όλο και υψηλότερα επίπεδα τυπικής εκπαίδευσης, ώστε να ικανοποιηθούν οι αυστηρότερες προϋποθέσεις για την κατάληψη μιας θέσης εργασίας. 2.1. ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ Το δημογραφικό σύστημα αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι του όλου κοινωνικού, οικονομικού και πολιτικού συστήματος της χώρας και σχετίζεται άμεσα (τόσο ποιοτικά όσο και ποσοτικά) με το εκπαιδευτικό σύστημα. Η δημογραφική γήρανση έχει προκαλέσει σημαντική συρρίκνωση στο αριθμητικό μέγεθος των μαθητών της α/θμιας εκπαίδευσης. Από το σχολικό έτος 1980-81 έως το 2008-09 ο συνολικός αριθμός των μαθητών, έχει περιοριστεί περισσότερο από το ¼ του αρχικού του μεγέθους (- 29,40%). Στη δημόσια εκπαίδευση, το διάστημα μεταξύ των σχολικών ετών 1989-90 και 1997-98, σημειώθηκε ο μεγαλύτερος όγκος της μείωσης (-30%). Το 1991-92 το ετήσιο ποσοστό μείωσης έφθασε στην υψηλότερη τιμή του (- 4,09%). Αυτό φυσικά ήταν αναμενόμενο, αφού ο δείκτης ολικής γονιμότητας, σύμφωνα με την ΕΣΥΕ (Εθνική Στατιστική Υπηρεσία Ελλάδας), είχε καταγράψει σημαντική πτώση (από 2,63 σε 1,68) την πενταετία 1980 έως 1985 (που είχαν ως επί το πλείστον γεννηθεί οι μαθητές που φοιτούσαν το διάστημα 1989-90 έως 1995-96 στο δημοτικό σχολείο). Μετά το 2001-02 υπάρχει μια σταθεροποίηση με μικρές αυξομειώσεις και γενική τάση ελαφρά καθοδική μετά το 2003-04. Στην ιδιωτική εκπαίδευση, ο αριθμός των μαθητών μειώθηκε λιγότερο (-18,5%). Μέχρι το σχολικό έτος 1990-91 (με εξαίρεση το 1985-86 και 1986-87) ακολούθησε ανοδική τάση, ενώ στη συνέχεια άρχισε να φθίνει με σχετικά υψηλό ρυθμό που επιταχύνθηκε κυρίως τη διετία 1995-96 και 1996-97 όπου η ετήσια μείωσή του έφθασε -6,08% και -7,34% αντίστοιχα, για να παρουσιάσει το 1997-98 μια σχετική ανάκαμψη στο ρυθμό πτώσης (έπεσε στο - 3,09%) και έκτοτε μέχρι το 2003-04 να έχει ελαφρά ανοδική τάση και σχετική σταθεροποίηση στα επίπεδα του 1995-96, ενώ μετά το 2003-04, φαίνεται να κυμαίνεται σε χαμηλότερα επίπεδα. Η ιδιωτική εκπαίδευση αντιστάθηκε περισσότερο στις δημογραφικές πιέσεις. Αυτό οφείλεται άραγε στην ποιοτική αναβάθμισή της (ή αλλιώς ποιοτική υποβάθμιση της δημόσιας εκπαίδευσης) τα τελευταία χρόνια ή στην πελατειακή μορφή λειτουργίας της; Ας μην ξεχνάμε ότι, οι μαθητές που φοιτούν στην ιδιωτική εκπαίδευση ανήκουν σε μεσαία και ανώτερα κοινωνικά στρώματα με σχετικά υψηλότερο κοινωνικοοικονομικό και μορφωτικό επίπεδο οικογένειας, που τους στηρίζει περισσότερο. Οι μαθητές της Α' τάξης εμφάνισαν το μεγαλύτερο ποσοστό μείωσης (- 31,46% στη δημόσια εκπαίδευση και -28,53% στην ιδιωτική), συγκριτικά με αυτούς των άλλων τάξεων. Εκτός του δημογραφικού παράγοντα, αυτή η εξέλιξη προφανώς οφείλεται και σε μια σχετική αλλαγή που έγινε στο νομικό πλαίσιο που αφορά την ηλικία εισόδου των μαθητών στη δημοτική εκπαίδευση (έπαψαν 121

να γίνονται δεκτοί μαθητές από την ηλικία των 5½ χρονών, Ν. 2327/1995 (ΦΕΚ 156 τ. Α 31/7/1995), Άρθρο 10. 1β). Στη δημόσια εκπαίδευση οι μειώσεις ήταν: στη Β' τάξη -29,22%, στη Γ' τάξη -28,42%, στη Δ' τάξη -30,60% στη Ε τάξη -30,23% και στη Στ' τάξη -30,66%). Στην ιδιωτική εκπαίδευση οι αντίστοιχες μειώσεις ήταν: -22,89%, -18,94%, -16,68%, -11,85%, -9,65%. Οι μαθητές της Α' τάξης στην ιδιωτική εκπαίδευση συγκριτικά με αυτούς της Στ' τάξης παρουσίασαν μείωση κατά 20 περίπου ποσοστιαίες μονάδες περισσότερο. Σημαντική παράμετρος γι αυτή την εξέλιξη θεωρείται η γενικότερη οικονομική κρίση. Ή μήπως, η δημόσια εκπαίδευση κερδίζει κάποιο από το χαμένο της έδαφος; Η κατανομή του συνολικού αριθμού των μαθητών ως προς τις τάξεις δεν παρουσιάζει αξιοσημείωτες διαφορές αφού το σχολικό έτος 1980-81 ήταν: 17,49% στην Α' τάξη, 16,46% στη Β' τάξη, 16,38% στη Γ' τάξη, 16,32% στη Δ' τάξη, 16,42% στη Ε' τάξη και 16,93% στη Στ τάξη και διαμορφώθηκε ως εξής το 2008-09: 17,03% στην Α' τάξη, 16,60% στη Β' τάξη, 16,74% στη Γ' τάξη, 16,23% στη Δ' τάξη, 16,47% στην Ε' τάξη και 16,89 στην Στ' τάξη. Επισημαίνεται ότι η κατανομή των μαθητών κατά τάξη στην ιδιωτική εκπαίδευση το σχολικό έτος 1980-81 ήταν: 20,63% στην Α τάξη, 17,90% στη Β τάξη, 16,89% στη Γ τάξη, 15,41% στη Δ τάξη, 14,83% στην Ε τάξη και 14,31% στη Στ τάξη, δηλαδή οι μικρότερες τάξεις είχαν μεγαλύτερο μερίδιο στο σύνολο. Αντίστοιχα το 2008-09 ήταν: 18,18%, 17,02%, 16,88%, 15,83%, 16,12% και 15,94%, που σημαίνει ότι το άνοιγμα της ψαλίδας ανάμεσα στις τάξεις μειώθηκε από τις 6,32 στις 2,24 ποσοστιαίες μονάδες, γεγονός που επιβεβαιώνει ότι έχει ξεκινήσει να μειώνεται η προσέλευση μαθητών στα ιδιωτικά σχολεία. Η παράμετρος που έπαιξε σημαντικό ρόλο και περιόρισε την αριθμητική πτώση των μαθητών, ήταν η μεγάλη εισροή μεταναστών μαθητών, που διευκολύνθηκε ιδιαίτερα από την πολιτική της νομιμοποίησης των αλλοδαπών που διέμεναν και εργάζονταν στην Ελλάδα χωρίς άδεια εργασίας, που θεσπίστηκε με τα Προεδρικά Διατάγματα 358 και 359 του 1997. Σύμφωνα με τα στοιχεία της ΕΣΥΕ, το σχολικό έτος 1995-96 φοιτούσαν 30.193 μαθητές (παλιννοστούντες και αλλοδαποί), στην α/θμια εκπαίδευση (πιν. 5). Με τον όρο «παλιννοστούντες» χαρακτηρίζονται όλοι οι ελληνικής καταγωγής (ομογενείς) μαθητές, ενώ με τον όρο «αλλοδαποί» χαρακτηρίζονται οι αλλογενείς (διοικητική κατηγοριοποίηση). Η ομαδοποίηση σε παλιννοστούντες και αλλοδαπούς είναι εντελώς συμβατική και γίνεται για μεθοδολογικούς λόγους. Στην πραγματικότητα, κάθε ομάδα αποτελείται από μια σειρά υποομάδων ανάλογα με τη χώρα και την κοινωνικοπολιτισμική προέλευση των μαθητών. Αναλυτικά διακρίνονται σε μαθητές από: Αραβικές Χώρες, Άπω Ανατολή, Λοιπές Ασιατικές Χώρες, Νοτιοαφρικανική Ένωση, Λοιπές Χώρες της Αφρικής, ΗΠΑ και Καναδά, Λοιπή Αμερική, Ωκεανία, πρώην ΕΣΣΔ, Αλβανία, Γερμανία, Ανατ. Ευρώπη, Ευρωπαϊκή Ένωση, υπόλοιπο Ευρώπης και Βόρεια Ευρώπη. Όλα τα στατιστικά στοιχεία 122

αναφέρονται στην έναρξη του σχολικού έτους. Υπάρχουν όμως αρκετές ελλείψεις στα στατιστικά στοιχεία, διότι δεν υπήρχε καταγραφή τους πριν το σχ. έτος 1995-96. Η καταγραφή τους έγινε πιο αναλυτική μετά το 2000-01, αν και πάλι υπήρχαν αρκετές ελλείψεις μέχρι τα τελευταία χρόνια, που πλέον γίνεται συστηματική καταγραφή. Επισημαίνεται ότι στις στατιστικές αυτές δεν εμπεριέχονται οι μουσουλμάνοι μαθητές. Tα μουσουλμανικά σχολεία της Θράκης αποτελούν περίπου το 58% του συνόλου των εν Ελλάδι ιδιωτικών σχολείων. Κάθε χρόνο αποφοιτούν από το δημοτικό περίπου 1.300 μουσουλμάνοι μαθητές, κι από αυτούς γύρω στους 100-150 φοιτούν στα δημόσια σχολεία της μέσης εκπαίδευσης. Από τους υπόλοιπους, περίπου 300 συνεχίζουν στα τουρκικά ιεροσπουδαστήρια και γυμνάσια ή γενικά μεταναστεύουν στην Τουρκία και οι υπόλοιποι ουσιαστικά εγκαταλείπουν. (Κανακίδου Ε. :1994), (Κολλιοπούλου Κ. : 1998, 14/182-3). Επίσης στις στατιστικές αυτές, πάντα «ξεφεύγουν» κάποιοι μαθητές, αφενός μεν λόγω του ότι οι διευθυντές των σχολείων δεν στέλνουν έγκαιρα τα στατιστικά στοιχεία και αφετέρου επειδή κάποιοι μαθητές εγγράφονται κατά τη διάρκεια της σχολικής χρονιάς. Από την άλλη πλευρά, αν τα στοιχεία ήταν καταχωρημένα στη διάρκεια ή στη λήξη του σχολικού έτους, θα υπήρχε σημαντική διαφορά προς τα κάτω, διότι ένας αριθμός (κυρίως Ρομά) μαθητών, αν και είναι εγγεγραμμένοι, δεν φοιτούν στο σχολείο, παρουσιάζοντας μεγάλη αποχή και διαρροή. Κατά προσέγγιση λοιπόν, ο αριθμός των μαθητών αυτών από 30.193 το σχ. έτος 1995-96, έφτασε στους 73.784 το 2008-09, δηλαδή υπερδιπλασιάστηκε. Μέσα σε ένα σχολικό έτος, από το 1995-96 μέχρι το επόμενο αυξήθηκαν κατά 33% περίπου (από 30.193 σε 40.292). Ο μέσος ετήσιος ρυθμός αύξησής τους τα δυο τελευταία χρόνια κυμάνθηκε στο 6,6% και 4,5% αντίστοιχα. Αν και μέχρι το σχ. έτος 2006-07 η ποσοστιαία συμμετοχή τους κατά τάξη ήταν ισομερώς κατανεμημένη, τα πιο πρόσφατα σχ. έτη φαίνεται ότι βαραίνει υπέρ των μικρών τάξεων, δηλαδή κυμαίνεται γύρω στο 18% για την Α και Β τάξη, 17% για τη Γ τάξη και 15% για τις υπόλοιπες. Η μεγαλύτερη συμμετοχή των μικρών τάξεων στο συνολικό αριθμό, σημαίνει ότι τα μελλοντικά χρόνια η αύξηση αυτή θα επεκταθεί κλιμακωτά προς τα πάνω επηρεάζοντας θετικά τη συνολική ροή των μαθητών στο εκπαιδευτικό σύστημα. Επί πλέον, το μεγαλύτερο ποσοστό των μαθητών είναι συγκεντρωμένο στην Αττική, όπως ήταν αναμενόμενο. Τα σχ. έτη, 2008-09, 2007-08 και 2006-07, ο αριθμός που φοιτούσε στην Αττική ήταν: 29.435, 28.758 και 27.368 αντίστοιχα, δηλαδή γύρω στο 40% του συνόλου τους, ενώ τέλος ένα μικρό ποσοστό του συνόλου φοιτά στην ιδιωτική εκπαίδευση, ποσοστό όμως που αυξάνεται συνεχώς, αφού το 1995-96 ήταν γύρω στο 1% ενώ το 2008-09 άγγιξε το 10%. Η εισροή των παλιννοστούντων και αλλοδαπών μαθητών στο εκπαιδευτικό σύστημα αμβλύνει το πρόβλημα που δημιουργεί η δημογραφική γήρανση και επιβραδύνει του ρυθμό πτώσης του συνολικού μεγέθους των 123

μαθητών. Οι παλιννοστούντες και αλλοδαποί μαθητές, αποτελούν μια δυναμικά ανερχόμενη σαν μέγεθος πληθυσμιακή κατηγορία μαθητικού δυναμικού, που αναχαιτίζει τις απώλειες στον αριθμό των μαθητών, που προκαλεί η δημογραφική γήρανση. Στην ελληνική πολυπολιτισμική κοινωνία που περιλαμβάνει στους κόλπους της περισσότερες από μια πολιτισμικές κοινότητες, που θέλουν να επιβιώσουν (Taylor C. : 1992, 56), σήμερα περισσότερο από ποτέ, οι μετανάστες, διεκδικούν δυναμικά το μερίδιο της προσοχής και του ενδιαφέροντος που τους ανήκει. Η μετανάστευση αποτελεί μείζονα πρόκληση για το σύστημα εκπαίδευσης και κατάρτισης στη χώρα μας, προσφέροντας, συγχρόνως, ένα τεράστιο ανθρώπινο δυναμικό που μπορεί να αναχαιτίσει τη γήρανση του πληθυσμού και την έλλειψη δεξιοτήτων σε ορισμένους τομείς. 124

ΠΙΝΑΚΕΣ ΠΙΝΑΚΑΣ 1 ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ (ΚΑΘΑΡΗ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ & ΦΥΣΙΚΗ ΑΥΞΗΣΗ) EU-27 (ΕΚΑΤ.) 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 ΜΕΤ. ΠΛΗΘ. 0,65 0,70 1,14 1,02 0,83 2,00 2,14 2,27 1,94 2,12 2,39 Κ. ΜΕΤ. 0,43 0,53 0,98 0,72 0,60 1,85 2,04 1,87 1,65 1,64 1,91 Φ. ΑΥΞ. 0,22 0,17 0,16 0,30 0,23 0,15 0,10 0,39 0,29 0,48 0,48 ΠΗΓΗ: EUROSTAT (tps00006, tsdde230 and tps00007) (1) Break in series, 1998; provisional data for 2007. ΠΙΝΑΚΑΣ 2 ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΕΛΛΑΔΟΣ (ΣΥΝΟΛΙΚΟΣ ΚΑΙ ΞΕΝΟΙ ΥΠΗΚΟΟΙ) ΚΑΤΆ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΣΥΝ. ΠΛΗΘ/ΜΟΣ ΞΕΝΟΙ ΥΠΗΚΟΟΙ 1991 2001 1991 2001 ΑΝΑΤ. ΜΑΚ. - ΘΡ. 570.442 607.162 2.431 15.139 ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ 1.711.880 1.876.558 15.097 100.104 ΔΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ 288.636 294.317 1.753 8.862 ΘΕΣΣΑΛΙΑ 729.505 740.115 2.616 31.950 ΗΠΕΙΡΟΣ 327.300 336.392 5.975 15.690 ΙΟΝΙΑ ΝΗΣΙΑ 189.430 209.608 3.434 19.460 ΔΥΤΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ 695.391 721.541 4.414 35.141 ΣΤΕΡΕΑ ΕΛΛΑΔΑ 548.170 558.144 4.209 39.393 ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΣ 574.434 597.622 5.281 47.873 ΑΤΤΙΚΗ 3.594.817 3.894.573 80.717 369.973 Β. ΑΙΓΑΙΟ 201.390 205.235 1.311 9.710 Ν. ΑΙΓΑΙΟ 255.192 298.462 4.765 28.105 ΚΡΗΤΗ 536.805 594.368 5.218 40.413 ΣΥΝΟΛΟ 10.223.392 10.934.097 137.221 761.813 ΠΗΓΗ: Γ.Γ. ΕΣΥΕ 125

ΠΙΝΑΚΑΣ 3Α ΥΠΟΛΟΓΙΖΟΜΕΝΟΣ ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΚΑTA ΦΥΛΟ ΚΑΙ 5ετείς ΟΜΑΔΕΣ ΗΛΙΚΙΩΝ - ΕΛΛΑΔΑ ΤΗΝ 1Η ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΥ ΤΩΝ ΕΤΩΝ 1991-2009 (Μόνιμος πληθυσμός) ΑΡΡΕΝΕΣ 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 ΣΥΝΟΛΟ 5.017.192 5.089.276 5.146.571 5.197.311 5.243.193 5.284.919 5.321.727 5.353.791 5.379.832 5.399.914 0-4 274.613 275.428 275.344 274.879 274.126 273.154 271.676 269.937 267.910 265.559 5-9 341.140 337.701 333.186 328.209 322.922 317.356 311.229 304.789 298.046 290.955 10-14 388.111 383.156 377.003 370.291 363.222 355.808 346.933 337.702 328.098 318.195 15-19 392.628 396.717 399.466 401.577 403.188 404.266 401.244 397.546 393.354 388.592 20-24 394.638 403.584 411.202 418.272 424.767 430.630 433.813 436.195 437.875 438.695 25-29 353.678 364.590 374.519 384.009 393.067 401.604 410.228 418.136 425.350 431.618 30-34 356.143 366.312 375.416 384.192 392.514 400.463 409.294 417.576 425.238 432.180 35-39 338.816 346.034 352.296 358.210 363.775 368.969 374.692 379.897 384.695 388.824 40-44 333.492 339.962 345.451 350.692 355.588 360.198 365.984 371.521 376.600 381.297 45-49 275.698 284.731 292.817 300.890 308.529 316.017 324.269 332.274 339.981 347.384 50-54 317.367 320.526 322.564 324.561 326.182 327.603 329.767 331.742 333.513 335.093 55-59 322.750 319.284 314.585 309.982 304.874 299.668 294.563 289.329 283.942 278.462 60-64 308.302 308.770 307.923 307.481 306.453 305.258 304.193 303.084 301.805 300.390 65-69 208.750 217.979 226.228 235.051 243.313 251.412 259.524 267.592 275.488 283.310 70-74 149.460 159.736 169.413 179.398 189.046 198.608 208.432 218.131 227.711 237.111 75-79 130.579 132.509 134.289 135.602 136.965 138.435 139.987 141.602 143.155 144.665 80-84 83.029 83.058 83.425 82.643 82.303 81.946 81.575 81.213 80.818 80.419 85+ 47.998 49.199 51.444 51.372 52.359 53.524 54.324 55.525 56.253 57.165 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 5.412.146 5.430.017 5.448.582 5.464.401 5.486.632 5.508.165 5.532.047 5.553.895 5.576.740 261.547 260.264 259.773 263.009 267.102 270.798 275.728 280.784 287.761 282.498 277.784 272.820 269.693 266.101 263.469 263.890 264.973 268.034 307.944 300.164 296.326 290.144 288.898 285.520 282.334 279.007 275.762 381.965 362.399 341.415 329.072 316.956 310.590 305.073 303.063 296.872 437.280 430.266 420.595 410.695 400.511 381.767 365.650 348.025 336.380 435.471 439.675 442.347 444.135 439.601 440.709 435.467 427.927 419.009 440.071 443.009 444.730 442.712 446.331 443.969 447.419 449.766 452.460 391.868 404.746 419.315 431.926 440.789 450.798 451.442 450.917 449.458 386.757 389.719 393.849 395.660 399.130 399.161 410.859 424.330 437.120 354.904 362.053 369.420 377.038 383.166 392.163 393.669 396.210 398.108 337.958 337.582 338.338 342.791 353.353 356.458 362.214 368.358 375.786 272.834 295.958 313.994 326.468 327.011 334.035 332.697 332.107 336.450 299.249 283.203 273.738 262.390 263.772 263.628 286.632 303.785 315.007 291.196 291.192 290.206 287.211 278.562 280.258 265.481 257.271 246.896 246.738 250.159 253.509 256.328 264.444 260.312 260.898 260.252 257.628 146.142 159.984 169.949 182.812 191.848 203.759 206.923 210.078 213.461 80.194 84.450 88.944 94.186 101.203 105.417 117.043 124.454 134.330 57.530 57.410 59.314 58.131 57.854 65.354 68.628 72.588 76.218 ΠΗΓΗ: Γ.Γ.Ε.Σ.Υ.Ε. 126

ΠΙΝΑΚΑΣ 3Β ΥΠΟΛΟΓΙΖΟΜΕΝΟΣ ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΚΑTA ΦΥΛΟ ΚΑΙ 5ετείς ΟΜΑΔΕΣ ΗΛΙΚΙΩΝ - ΕΛΛΑΔΑ ΤΗΝ 1Η ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΥ ΤΩΝ ΕΤΩΝ 1991-2009 (Μόνιμος πληθυσμός) ΘΗΛΕΙΣ 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 ΣΥΝΟΛΟ 5.175.719 5.230.396 5.273.488 5.313.685 5.351.881 5.388.777 5.422.922 5.454.567 5.481.570 5.503.843 0-4 259.899 260.399 260.236 259.846 259.402 258.902 257.671 256.224 254.521 252.566 5-9 322.613 318.768 314.050 309.108 304.070 298.943 293.037 286.928 280.557 273.915 10-14 367.388 360.882 353.336 345.549 337.620 329.596 320.880 311.974 302.797 293.366 15-19 370.852 370.588 369.428 368.054 366.564 364.943 362.095 358.972 355.545 351.755 20-24 388.293 391.318 393.555 395.665 397.721 399.735 400.659 401.243 401.387 401.046 25-29 358.848 365.250 371.161 377.090 382.987 388.812 394.240 399.315 403.970 407.981 30-34 364.577 371.850 378.604 385.248 391.914 398.482 404.941 411.095 416.854 422.002 35-39 336.801 343.437 349.449 355.383 361.265 367.117 372.875 378.380 383.510 388.112 40-44 334.225 340.958 346.900 352.739 358.454 364.114 370.413 376.513 382.271 387.643 45-49 278.657 287.166 295.021 302.671 310.206 317.705 325.857 333.856 341.614 349.038 50-54 336.518 338.599 339.756 340.651 341.331 341.894 343.376 344.742 345.922 346.884 55-59 332.623 329.753 325.979 321.871 317.621 313.232 308.884 304.443 299.875 295.156 60-64 335.669 337.514 338.544 339.194 339.699 340.026 340.531 340.983 341.249 341.428 65-69 241.882 251.693 261.044 270.117 279.107 287.872 296.619 305.226 313.706 322.093 70-74 191.934 203.074 213.729 224.395 234.840 245.263 255.764 266.174 276.421 286.546 75-79 167.899 170.055 171.974 173.673 175.313 176.928 178.660 180.477 182.192 183.918 80-84 112.527 112.834 112.903 112.904 112.690 112.469 112.271 112.041 111.810 111.538 85+ 74.514 76.258 77.819 79.527 81.077 82.744 84.149 85.981 87.369 88.856 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 5.519.060 5.538.691 5.557.795 5.576.249 5.596.119 5.617.014 5.639.693 5.659.890 5.683.662 249.163 245.946 245.091 247.914 250.808 253.578 259.120 262.831 269.359 266.364 263.047 259.670 256.378 253.147 250.958 248.732 248.914 251.643 283.375 278.604 276.211 272.288 272.152 269.182 266.726 264.291 260.839 346.847 331.804 314.472 303.962 292.899 287.397 283.343 281.670 277.572 398.972 392.541 384.733 376.093 366.726 349.755 336.480 320.914 310.332 410.767 412.160 411.776 411.659 405.113 404.868 399.495 393.197 384.637 427.457 426.012 423.323 419.477 421.671 419.154 420.446 420.181 420.315 390.749 401.475 412.887 423.451 429.322 435.753 433.627 430.169 426.638 393.243 393.704 396.831 397.863 399.857 396.900 407.268 418.524 429.195 356.435 366.567 374.025 383.557 389.621 399.341 398.712 400.820 401.867 348.972 346.080 347.000 348.366 358.943 361.329 370.036 376.228 385.560 290.406 313.633 331.682 346.749 345.682 352.696 347.811 346.848 347.918 342.168 323.529 313.301 296.593 297.107 290.619 312.850 329.583 343.819 330.592 340.848 339.505 339.065 331.304 336.544 317.942 307.749 291.244 296.879 295.942 304.617 309.223 321.462 314.048 325.176 324.015 323.830 185.428 206.977 214.934 234.517 243.030 263.659 263.173 272.694 277.887 111.404 112.516 122.364 126.205 139.430 142.630 162.373 167.828 185.171 89.839 87.306 85.373 82.889 77.845 88.603 86.383 93.434 95.836 ΠΗΓΗ: Γ.Γ.Ε.Σ.Υ.Ε. 127

ΠΙΝΑΚΑΣ 4Α Μαθητές Δημόσιων Δ.Σ. εγγεγραμμένοι στην έναρξη του σχ. έτους, κατά σχολικό έτος και τάξη Σχ.έτη Τάξη Α Τάξη Β Τάξη Γ Τάξη Δ Τάξη Ε Τάξη ΣΤ Σύνολο 1980-81 145.682 137.997 137.785 138.114 139.380 144.215 843.173 1981-82 135.570 145.020 138.255 138.323 138.291 139.529 834.988 1982-83 137.007 135.980 145.418 139.026 138.893 138.446 834.770 1983-84 135.700 137.475 136.948 146.254 139.844 139.502 835.723 1984-85 136.103 135.938 138.295 137.878 147.288 140.420 835.922 1985-86 138.331 136.071 136.403 139.047 138.631 147.578 836.061 1986-87 134.696 135.908 134.160 134.834 137.343 136.957 813.898 1987-88 128.370 135.885 137.694 136.258 136.778 139.273 814.258 1988-89 125.241 126.915 135.400 137.518 135.948 136.560 797.582 1989-90 118.201 124.317 126.682 135.312 137.455 135.978 777.945 1990-91 112.974 117.666 124.700 127.201 135.657 137.705 755.903 1991-92 106.466 112.619 118.433 125.759 128.056 136.442 727.775 1992-93 103.071 106.251 113.443 119.736 126.540 128.999 698.040 1993-94 104.854 102.648 107.124 114.767 121.012 127.740 678.145 1994-95 102.538 104.126 103.307 108.326 115.553 121.865 655.715 1995-96 95.572 101.365 104.234 104.280 109.141 116.645 631.237 1996-97 97.243 93.796 101.525 105.005 105.185 109.866 612.620 1997-98 94.765 95.945 94.770 103.324 106.781 106.834 602.419 2000-01 103.185 99.365 102.473 93.407 97.610 97.054 593.094 2001-02 102.107 101.103 99.426 102.984 93.956 98.271 597.847 2002-03 101.101 99.861 101.242 100.018 103.540 94.492 600.524 2003-04 100.741 98.917 99.923 101.753 100.578 104.049 605.961 2004-05 98.190 98.748 98.949 100.582 102.298 101.076 599.843 2005-06 97.100 96.611 99.062 99.628 101.196 103.055 596.652 2006-07 100.340 95.302 96.617 99.483 100.106 101.735 593.583 2007-08 99.354 98.397 95.326 96.893 100.008 100.513 590.491 ΠΗΓΗ: Γ.Γ. Ε.Σ.Υ.Ε. ΠΙΝΑΚΑΣ 4B Μαθητές Ιδιωτικών Δ.Σ. εγγεγραμμένοι στην έναρξη του σχ. έτους, κατά σχολικό έτος και τάξη Σχ.έτη Τάξη Α Τάξη Β Τάξη Γ Τάξη Δ Τάξη Ε Τάξη ΣΤ Σύνολο 1980-81 11.861 10.291 9.707 8.859 8.526 8.224 57.468 1981-82 11.147 11.083 9.461 8.779 8.215 7.815 56.500 1982-83 10.722 10.177 10.105 8.562 8.066 7.769 55.401 1983-84 9.943 9.652 9.005 9.036 7.755 7.326 52.717 1984-85 10.227 9.693 9.228 8.518 8.563 7.497 53.726 1985-86 9.937 9.207 8.705 8.242 7.717 7.866 51.674 1986-87 10.055 9.477 8.838 8.235 7.855 7.302 51.762 1987-88 10.106 9.905 9.380 8.672 8.161 7.853 54.077 1988-89 10.659 9.987 9.694 9.148 8.480 7.977 55.945 128

1989-90 10.853 10.144 9.525 9.278 8.758 8.185 56.743 1990-91 10.615 10.398 9.780 9.124 8.982 8.551 57.450 1991-92 10.053 10.090 9.891 9.332 8.773 8.793 56.932 1992-93 9.495 9.532 9.530 9.277 8.981 8.546 55.361 1993-94 9.032 8.950 8.958 8.935 8.808 8.672 53.355 1994-95 8.549 8.616 8.547 8.432 8.556 8.460 51.160 1995-96 7.622 8.074 8.159 7.945 8.040 8.211 48.051 1996-97 7.470 7.134 7.530 7.470 7.418 7.502 44.524 1997-98 7.055 7.295 7.038 7.223 7.251 7.288 43.150 2000-01 9.409 8.587 8.127 6.836 7.047 6.832 46.838 2001-02 9.147 9.066 8.481 7.992 6.822 6.976 48.484 2002-03 8.900 8.609 8.644 7.992 7.590 6.498 48.233 2003-04 8.565 8.477 8.283 8.237 7.728 7.529 48.819 2004-05 8.090 8.123 8.075 7.874 7.968 7.570 47.700 2005-06 7.738 7.795 7.779 7.709 7.647 7.880 46.548 2006-07 8.156 7.668 7.715 7.654 7.589 7.596 46.378 2007-08 8.318 8.042 7.573 7.718 7.544 7.623 46.818 ΠΗΓΗ: Γ.Γ.Ε.Σ.Υ.Ε. ΠΙΝΑΚΑΣ 5 Παλιννοστούντες και Αλλοδαποί Μαθητές Τάξεις 1995-96 1996-97 1997-98 2000-01 2001-02 2003-04 2004-05 2005-06 2006-07 2007-08 2008-09 Σύνολο 30.193 40.292 48.345 62.324 62.224 62.714 60.614 62.644 66.177 70.594 73.784 Τάξη Α 10.444 10.731 9.921 9.685 10.627 12.410 13.559 13.323 Τάξη Β 10.037 9.742 10.225 9.733 9.803 10.703 12.490 13.510 Τάξη Γ 10.393 9.691 10.741 10.053 9.974 10.106 11.068 12.710 Τάξη Δ 10.594 10.323 10.226 10.681 10.478 10.505 10.730 11.410 Τάξη Ε 10.320 11.059 10.346 10.138 11.107 10.792 11.177 11.164 Τάξη Στ 10.536 10.678 11.255 10.324 10.655 11.661 11.570 11.667 ΠΗΓΗ: Γ.Γ.Ε.Σ.Υ.Ε. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ Αγαπητίδης, Σ. Ι. (1993). Δημογραφικά Θέματα. Αθήνα. Αγτζίδης, Β. (1990). Ποντιακός Ελληνισμός. Θεσσαλονίκη : Αφοί Κυριακίδη. Αδάμ, Κ. (2001). Θησαυρός Ανεκμετάλλευτος οι Παλιννοστούντες. Αθήνα : Ελευθεροτυπία, 14/8, σ. 6. Αλεξανδρίδης, Μ. (1987). Ελληνική Μετανάστευση: Αίτια και Διαχρονική Εξέλιξη. Αθήνα : Δημόσιος Τομέας, 18. Γεωργαράκης Ν. Σαρρής Ν. Στρατουδάκη Χ., κ.α. (2009). Όψεις μετανάστευσης και μεταναστευτικής πολιτικής στην Ελλάδα σήμερα. Αθήνα : ΕΚΚΕ. Δρεττάκης, Μ. Γ. (1996). Δημογραφικές Εξελίξεις στην Ελλάδα 1961-1990. 129

Αθήνα : ΙΑΔΗΠ. Έμκε Πουλοπούλου, Η. (1987). Η Δημογραφική Κατάσταση στην Ελλάδα. Αθήνα : Ινστιτούτο Ευρωπαϊκού Πολιτισμού. Έμκε Πουλοπούλου, Η. (1990). Μετανάστες και Πρόσφυγες στην Ελλάδα. Αθήνα : Εκλογή Θεμάτων Κοινωνικής Πρόνοιας, τ. Απρίλιος Σεπτέμβριος. Έμκε Πουλοπούλου, Η. (1994). Το Δημογραφικό. Αθήνα : Έλλην. Θεοδωρόπουλος, Χ. Συκιώτου, Α. (επιμ.) (1994). Η προστασία των δικαιωμάτων των μεταναστών εργατών και των οικογενειών τους: Η διεθνής και η εθνική διάσταση. Αθήνα: Εστία. Καβουριάρης, Μ. (1990). Η Μετανάστευση στην Ελλάδα. Μεταναστευτική Πολιτική. Αθήνα : ΕΔΗΜ-ΓΙΔΜ, Ελληνογαλλικό Συνέδριο Δημογραφίας. Κανακίδου, Ε. (1994). Η Εκπαίδευση στη Μουσουλμανική Μειονότητα της Δυτικής Θράκης. Αθήνα : Ελληνικά Γράμματα. Καραντινός, Δ. - Μαράτου-Αλιπράντη, Λ. - Φρονίμου, Ε. (επιμ.) (2002). Διαστάσεις του κοινωνικού αποκλεισμού στην Ελλάδα: Κύρια θέματα και προσδιορισμός προτεραιοτήτων πολιτικής. τ. Α. Αθήνα: ΕΚΚΕ. Κασιμάτη, Κ.. (1984). Μετανάστευση - Παλινόστηση. Η Προβληματική της Δεύτερης Γενιάς. Αθήνα : ΕΚΚΕ. Κασιμάτη, Κ. κ.α, (1992). Πόντιοι Μετανάστες από την Πρώην Σοβιετική Ένωση. Κοινωνική και Οικονομική τους Επανένταξη. Αθήνα : Γενική Γραμματεία Απόδημου Ελληνισμού, ΚΕΚΜΟΚΟΠ. Κολλάρου, Τ. Α. Μουσούρου, Λ. Μ. (1980). Παλιννόστηση. Αθήνα : Κέντρο Ανθρωπιστικών Σπουδών και Ερευνών. Κολλιοπούλου, Κ. (1998). Η ανισοκατανομή των παρεχομένων υπηρεσιών της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης. Αθήνα : Τόπος, 14. Κουτσούμπας, Χ. (1985). Η απασχόληση των αλλοδαπών στην Ελλάδα. Αθήνα : Επιθεώρηση ΙΚΑ Ασφαλιστικού και Εργατικού Δικαίου, 19/226. Μουσούρου, Λ. Μ. (1991). Μετανάστευση και Μεταναστευτική Πολιτική στην Ελλάδα και την Ευρώπη. Αθήνα : Gutenberg. Λαμπριανίδης, Λ. (1992). Στοιχεία Οικονομικής Γεωγραφίας. Θεσσαλονίκη : Παρατηρητής. Λαμπριανίδης, Λ. - Λυμπεράκη, Α., (2001). Αλβανοί μετανάστες στη Θεσσαλονίκη Διαδρομές ευημερίας και παραδρομές δημόσιας εικόνας. Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής. Λιανός, Θ., (2003). Σύγχρονη μετανάστευση στην Ελλάδα: Οικονομική διερεύνηση. Αθήνα: ΚΕΠΕ. Μελέτες, 51. Λιανός, Θ. - Μπένος, Θ. (2003). Η εγκληματικότητα των αλλοδαπών: Τα στατιστικά δεδομένα. Αθήνα: ΚΕΠΕ. Εκθέσεις, 41. Λινάρδος Ρυλμόν Π., (1993). Αλλοδαποί Εργαζόμενοι και Αγορά Εργασίας στην Ελλάδα. Ενημερωτικό Δελτίο Ινστιτούτου Εργασίας Γ.Σ.Ε.Ε., 23. Μαρβάκης, Α. - Παρσανόγλου, Δ. Παύλου, Μ. (επιμ.) (2001). Μετανάστες στην Ελλάδα. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. 130

Νικολινάκος, Μ. επιμ. (1974). Οικονομική Ανάπτυξη και Μετανάστευση στην Ελλάδα. Αθήνα Κάλβος. Παπαευαγγέλου, Γ. Τσίμπος, Κ. (1992). Ιατρική Δημογραφία και Οικογενειακός Προγραμματισμός. Αθήνα : Βήτα. Πετρινιώτη, Ξ. (1989). Αγορές Εργασίας. Αθήνα : Παπαζήσης. Πετρινιώτη, Ξ. (1990). Οι πρόσφυγες στην Ελλάδα. Αθήνα : Ο αγώνας της γυναίκας,43. Πετρινιώτη, Ξ. (1993). Η Μετανάστευση προς την Ελλάδα. Μια Πρώτη Καταγραφή. Αθήνα: Οδυσσέας. Πετρινιώτη, Ξ. (1995). Η ετερογένεια των μεταναστών και η εθνική ετερότητα. Μια ολοκληρωμένη εικόνα. Αθήνα : Σύγχρονα Θέματα, 54. Σάκαλης, Ι. Α. (1977). Εγχειρίδιο Γενικής Πληθυσμολογικής. Αθήνα. Σακέλλης, Γ. (1993). Πληθυσμός και Εργατικό Δυναμικό. Αθήνα : Γαβριηλίδης. Σιάμπος, Γ. (1986). Δημογραφία. Αθήνα : Σμπίλιας. Συμεωνίδου Χ., (1992, 1997, 2 τ.). Κοινωνικο-οικονομικοί Προσδιοριστικοί Παράγοντες της Γονιμότητας στην Ελλάδα. Αθήνα : ΕΚΚΕ. Ταπεινός, Γ. Φ. (1993). Στοιχεία Δημογραφίας. Αθήνα : Παπαζήσης. Τζιαφέτας, Γ. Ν. (1990). Πληθυσμιακή Ανάλυση. Αθήνα : ΕΛΚΕΠΑ. Τσαούσης, Δ. Γ. (1986). Κοινωνική Δημογραφία. Αθήνα : Gutenberg. Τσαούσης, Δ. Γ. (1987). Η Κοινωνία του Ανθρώπου. Αθήνα : Gutenberg. Ψημμένος, Ι. (1998). Δημιουργώντας χώρους κοινωνικού αποκλεισμού: Η περίπτωση των Αλβανών ανεπίσημων μεταναστών στο κέντρο της Αθήνας, στο, Κασιμάτη, Κ. Κοινωνικός Αποκλεισμός: Η Ελληνική Εμπειρία. Αθήνα: Gutenberg. Barclay, G. W. (1966). Techniques of Population Analysis. New York : John Wiley and Sons. Brass, W. (1968). The Demography of Tropical Africa. Princeton: Princeton University Press. Hoskin, M. Mishler, W. (1983). Public Οpinion Toward New Migrants: A Comparative. International Migration, XXI, 4. Krau E., (1991). The Contradictory Immigrant Problem. A Sociological Analysis. New York : Peter Lang Pub. Lochak, D. (1985). Etrangers: De Quel Droit? Paris : PUF. Matras, J. (1977). Introduction to Population. A sociological approach. New Jersey : Prentice-Hall. Pressat, R. (1975). Κοινωνική Δημογραφία. Αθήνα : ΕΚΚΕ. Taylor, C. (1992). Multiculturalism and the Politics of Recognition. Princeton : Princeton University Press. Todaro, M. P. (1987: τ. A, 1988: Β - Γ). Οικονομική του Αναπτυσσόμενου Κόσμου. Αθήνα : Gutenberg. Wrong, D.H. (1969). Population and Society. New York : Random House. Wunsch, G. (1978). Methodes d Analyse Demographique pour les Pays en Developpement. Liège : Ordina. 131