ΦΛΩΡΙΝΑ ΜΠΙΤΟΛΑ ΟΙ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΩΝ ΕΘΝΙΚΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Ε Θ Ν Ι Κ Ο Μ Ε Τ Σ Ο Β Ε Ι Ο Π Ο Λ Υ Τ Ε Χ Ν Ε Ι Ο

Ε Θ Ν Ι Κ Ο Μ Ε Τ Σ Ο Β Ε Ι Ο Π Ο Λ Υ Τ Ε Χ Ν Ε Ι Ο Μ. Π. Σ. Α Ρ Χ Ι Τ Ε Κ Τ Ο Ν Ι Κ Η & Σ Χ Ε Δ Ι Α Σ Μ Ο Σ Τ Ο Υ Χ Ω Ρ Ο Υ Κ Α Τ Ε Υ Θ Υ Ν Σ Η : Χ Ω Ρ Ο Τ Α Ξ Ι Α & Π Ο Λ Ε Ο Δ Ο Μ Ι Α ΦΛΩΡΙΝΑ ΜΠΙΤΟΛΑ 1980 2000 ΟΙ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΩΝ ΕΘΝΙΚΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΛΑΦΑΖΑΝΗ ΟΛΓΑ, Α.Μ.41000720 ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ ΑΥΓΕΡΙΝΟΥ -ΚΟΛΩΝΙΑ ΣΟΦΙΑ 0 2005 ΑΘΗΝΑ, ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ

1. Εισαγωγή... 2 1.1 Υποθέσεις εργασίας... 3 1.2 Μεθοδολογία... 4 2. ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ... 7 2.1. Οθωμανική Αυτοκρατορία... 7 2.2 Ένταξη στο Ελληνικό κράτος... 9 2.3. Ιστορία της πόλης της Φλώρινας πολεοδομική εξέλιξη... 13 3. Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΟΥ ΕΜΠΑΡΓΚΟ... 18 3.1. Η δεκαετία του 80: μια περίοδος ανάπτυξης των εμπορικών σχέσεων... 18 3.2 Δεκαετία 90: μια ταραγμένη περίοδος στις σχέσεις των δυο χωρών... 20 3.2.1 Σύνοψη των πολιτικών γεγονότων της περιόδου 1991 1995... 20 3.2.2 Οι τοπικές πολιτικές εξελίξεις... 22 3.3.3 Η πολιτική της Ελλάδας: μια κριτική προσέγγιση... 23 4. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΤΟΥ ΕΜΠΑΡΓΚΟ... 25 4.1 Η εμπειρία των κατοίκων... 25 4.2. οικονομικοί και κοινωνικοί δείκτες... 30 4.2.1 Κατά Κεφαλήν Εγχώριο Προϊόν... 30 4.2.2 Ανεργία... 33 4.3 Χωρική διάσταση του εμπάργκο... 34 4.3.1 Εμπορική Δραστηριότητα της πόλης... 35 4.3.2 Καταστήματα που έχουν κλείσει την τελευταία δεκαετία... 39 5. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ... 42 6. ΑΝΤΙ ΕΠΙΛΟΓΟΥ... 44 6.1 Ο τόπος, η γλώσσα, οι σχέσεις : μια ανθρωπολογική προσέγγιση... 44 6.2 Παρόν... 46 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ... 47 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Κεφαλαίου 2:Τα ζήτημα της γλώσσας... 47 Παράρτημα πινάκων(κεφάλαιο 4 ο )... 49 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 51 1

1. Εισαγωγή Δυο πόλεις με κοινή ιστορία μέχρι της αρχές του αιώνα. Οι άνθρωποι από τις δυο μεριές των συνόρων έχουν πολλά κοινά. Η Οθωμανική αυτοκρατορία μια πολυεθνική συμβίωση για πολλούς αιώνες. Η χάραξη των συνόρων διακόπτει αυτή τη σχέση. Μια σειρά γεγονότων τον 20 ο αιώνα (ανταλλαγή πληθυσμών, παγκόσμιοι πόλεμοι, ένταξη της τότε Σερβίας στο Ανατολικό μπλοκ) διατηρούν μια ένταση στην περιοχή. Παρόλαυτά οι μνήμες στον τόπο στους ανθρώπους είναι ζωντανές. Η πολιτική του Ελληνικού κράτους καθ όλη τη διάρκεια του 20 ου αιώνα με ποικίλους τρόπους, εμμένει σε μια κατεύθυνση: να σβήσει την κοινή μνήμη, το κοινό παρελθόν, την κουλτούρα: να διακόψει τις σχέσεις να υπερασπιστεί τα σύνορα από τον κίνδυνο «εκ του βορά» να ομογενοποιήσει με κάθε τρόπο και κόστος- την ελληνική επικράτεια. Την περίοδο της μεταπολίτευσης βελτιώνεται η αντιμετώπιση των κατοίκων από την Πολιτική εξουσία, γεγονός που έχει άμεσο αντίκτυπο και στις σχέσεις των κατοίκων της περιοχής με τους γείτονές τους. Οι δύο πόλεις ξαναποκτούν επαφή και χιλιάδες Γιουγκοσλάβων, κυρίως από τα Μπίτολα, επισκέπτονται τόσο τη Φλώρινα όσο και την ευρύτερη περιοχή της Μακεδονίας του Αιγαίου για να ψωνίσουν, να διασκεδάσουν, να κάνουν διακοπές. Η κίνηση αυτή έχει άμεσο αντίκτυπο στην τοπική κοινωνία και στη Φλώρινα παρατηρείται μια έντονη εμπορική άνθηση. Η «οικειότητα» που οι άνθρωποι ένθεν και ένθεν των συνόρων έχουν μεταξύ τους αλλά και το γεγονός ότι σε μεγάλο ποσοστό μπορούν να συνεννοηθούν στην ίδια γλώσσα, έχει σαν αποτέλεσμα την διευκόλυνση και των εμπορικών σχέσεων. Την δεκαετία του 90 οι κεντρικές πολιτικές επιλογές αναζωπυρώνουν την υποβόσκουσα ένταση και φέρνουν στη επιφάνεια μίση και πάθη που σταδιακά έσβηναν. Το θέμα της «Μακεδονίας» κρατάει πάνω από έναν αιώνα, όπως και οι αντικρουόμενοι εθνικισμοί που κατατρών ακόμα τα Βαλκάνια. Έτσι η πρώτη πενταετία του 90 στην Ελλάδα παρουσιάζεται ένα φοβερό εθνικιστικό ξέσπασμα. Οι κεντρικές πολιτικές επιλογές που γίνονται «για το καλό όλων» στο όνομα «της Ελληνικής Μακεδονίας» είχαν πολύ συγκεκριμένες επιδράσεις στην τοπική κοινωνία της Φλώρινας. 2

1. 1 Υ π ο θ έ σ ε ι ς ε ρ γ α σ ί α ς Το σημείο που αρχική μου πρόθεση ήταν να επικεντρωθώ σε αυτήν την εργασία ήταν να διερευνήσω αν και κατά πόσο, δυο πόλεις, η Φλώρινα και τα Μπίτολα, που τα σύνορα τις χώρισαν λιγότερο από έναν αιώνα πριν, ενώ για πάνω από τέσσερις αιώνες είχαν κοινή ιστορία, εξακολουθούν σήμερα να έχουν σχέσεις και τι μορφή έχουν οι σχέσεις αυτές. Ξεκινώντας την έρευνα πάνω σε αυτό το αντικείμενο ένα πρόσφατο γεγονός φάνηκε να έχει στιγματίσει την περιοχή και να έχει διαταράξει τη ζωή των κατοίκων: η μεγάλη όξυνση των σχέσεων ανάμεσα στις δύο χώρες, την Ελλάδα και την Π.Γ.Δ.Μ. στις αρχές της δεκαετίας του 90. Έτσι ένα άλλο βασικό ερώτημα γεννήθηκε: αν έχει αρνητικές επιπτώσεις η όξυνση των διακρατικών σχέσεων δυο γειτονικών χωρών, αποτέλεσμα κεντρικών πολιτικών επιλογών, στη ζωή των συνοριακών πόλεων και σε ποιο βαθμό. Συνέπεια αυτών ήταν και η σκέψη για το αν και κατά πόσο η ανάπτυξη των συνοριακών πόλεων συνδέεται με την δυνατότητα επικοινωνίας τους με τις γειτονικές χώρες και αν η «συνοριακή» τους θέση, γεγονός που αποτελεί παράγοντα υπανάπτυξής τους στις μέρες μας θα μπορούσε να αντιστραφεί, ώστε να αποτελέσει συγκριτικό τους πλεονέκτημα. Για την απάντηση των παραπάνω ερωτημάτων επιχειρείται αρχικά μια ανασκόπηση των σχέσεων των ανθρώπων που ζουν από τις δυο μεριές των συνόρων τον τελευταίο αιώνα. Σχέσεις που ενώ φάνηκαν να βελτιώνονται την δεκαετία του 80 παρουσίασαν μια ραγδαία όξυνση στη δεκαετία του 90, όξυνση που οφείλεται στις κεντρικές πολιτικές επιλογές των κυβερνήσεων των δυο κρατών, της Ελλάδας και της Π.Γ.Δ.Μακεδονίας. Τις επιπτώσεις αυτής της όξυνσης εξετάζω στη Φλώρινα, τόσο από οικονομική σκοπιά όσο και στη βάση των μεταβολών που επέφεραν στο χώρο της πόλης από την άποψη της εμπορικής της δραστηριότητας. Τέλος επιχειρείται μια ανάγνωση σε σχέση με τις επιπτώσεις στις ήδη ταραγμένες σχέσεις στη ζωή των ανθρώπων του τόπου. 3

1. 2 Μ ε θ ο δ ο λ ο γ ί α Η έρευνα εκπονήθηκε σε αρχεία, βιβλιοθήκες αλλά και στο πεδίο. Βασίζεται τόσο σε βιβλιογραφικές πηγές όσο και σε λεκτικά ντοκουμέντα. Πιο αναλυτικά, η μεθοδολογία παρουσιάζεται χωριστά ανά κεφάλαιο. Για το πρώτο μέρος της εργασίας, την Ιστορική αναδρομή, τα στοιχεία που παρουσιάζονται πηγάζουν από βιβλιογραφικές πηγές που αφορούν την περίοδο από τις αρχές του αιώνα μέχρι και τη δεκαετία του 70. Πρέπει, πάντως να σημειωθεί, πως για την περίοδο του εμφυλίου αλλά και σχεδόν μέχρι τις μέρες μας, οι πηγές που εξειδικεύουν την ιστορία της περιοχής είναι ελάχιστες. Ο Β. Γούναρης και ο Ι. Μιχαηλίδης, δυο από τους ιστορικούς που έχουν ασχοληθεί περισσότερο με την περιοχή της Φλώρινας αναφέρουν σε κείμενό τους «Αν και το διπλωματικό παρασκήνιο της περιόδου 1946-1949 έχει φωτιστεί αρκετά, το επίπεδο της τοπικής κοινωνίας της Φλώρινας δεν αντέχει ακόμη σε μια κοντινότερη ματιά, ίσως ούτε σε αυτή των ιστορικών 1» Το δεύτερο κεφάλαιο που αναφέρεται στα γεγονότα μετά τη μεταπολίτευση, περιγράφει τις συνθήκες που επικρατούσαν στη δεκαετία του 80, αλλά και η περιγραφή των πολιτικών γεγονότων που έλαβαν χώρα στη δεκαετία του 90, πηγάζει από συνεντεύξεις που πραγματοποιήθηκαν με διάφορους φορείς της περιοχής (παρουσιάζονται αναλυτικά παρακάτω) αλλά κυρίως δημοσιεύσεις του τύπου της περιόδου. Εκτός από το βιβλίο του Σ.Βαλντέν, το οποίο πραγματεύεται κριτικά την Ελληνική πολιτική στα Βαλκάνια και αναφέρεται και στην όξυνση των σχέσεων Ελλάδας Π.Γ.Δ.Μ., και του Τ.Κωστόπουλου που επικεντρώνεται στο ζήτημα της γλώσσας δεν υπάρχει κάποια άλλη βιβλιογραφική πηγή για την περίοδο εκείνη. 1 Β. Γούναρης,Ι. Μιχαηλίδης, Η ΦΛΩΡΙΝΑ ΚΑΙ Η ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ, σελ. 124 4

Τέλος, το τρίτο κεφάλαιο είναι αποκλειστικά βασισμένο σε συζητήσεις και συνεντεύξεις με τους κατοίκους της περιοχής, με την πολύτιμη βοήθεια δυο δημοσιεύσεων της στήλης «Ιός της Κυριακής» της Ελευθεροτυπίας το έτος 1996. Πραγματοποιήθηκαν τέσσερις ημικατευθυνόμενες συνεντεύξεις, οι εξής: κ. Αριστείδου, Πρόεδρος του Εμπορικού Βιομηχανικού Επιμελητηρίου Φλωρίνης. Η συνέντευξη πραγματοποιήθηκε στις 06/01/2005. κ. Κυρκόπουλος, αντιπρόεδρος του Εμπορικού Βιομηχανικού Επιμελητηρίου Φλώρινας. Η συνέντευξη πραγματοποιήθηκε στις 06/01/2005. κ. Δ., πρώην μέλος του Δημοτικού και Νομαρχιακού Συμβουλίου Φλώρινας, δάσκαλος και ιδιοκτήτης μανάβικου στη Κεντρική Αγορά. Η συνέντευξη πραγματοποιήθηκε στις 04/01/2005. κ. Πούγιος Γιώργος, πρώην μέλος της Τοπικής Ένωσης Δήμων και Κοινοτήτων και πρώην πρόεδρος του καποδιστριακού Δήμου Κάτω Κλεινών. Οι δυο συνεντεύξεις πραγματοποιήθηκαν στις 19/11/2004 και 03/01/2004. Οι δύο πρώτοι πληροφορητές επιλέχτηκαν λόγω της θέσης τους στο Εμπορικό Βιομηχανικό Επιμελητήριο, μια και το κύριο ζήτημα που πραγματεύτηκα ήταν η εξέλιξη της εμπορικής δραστηριότητας στην πόλη της Φλώρινας. Ο κύριος Δ., ο οποίος ζήτησε να μην αναφερθεί το όνομά του, μου συστήθηκε από διάφορους καταστηματάρχες της πόλης οι οποίοι θεωρούσαν ότι «αυτός ξέρει». Τέλος, ο κ. Πούγιος ήταν ένας από τους βασικούς πληροφοριοδότες του αφιερώματος στον «Ιό της Κυριακής» που αφορούσε ένα θέμα πολύ κοντινό σε αυτό που πραγματεύομαι στην παρούσα εργασία. Με ενδιέφερε να δω αν η άποψη που είχε εκφράσει στο συγκεκριμένο δημοσίευμα άλλαξε με το πέρασμα των χρόνων. 5

Οι συνεντεύξεις αυτές δομήθηκαν σε δύο βασικούς άξονες: τι συνέβαινε πριν το εμπάργκο και ποια τα αποτελέσματά του στην τοπική κοινωνία. Στον πρώτο άξονα οι ερωτήσεις που τέθηκαν αφορούσαν κυρίως τις σχέσεις των κατοίκων των διασυνοριακών πόλεων μέχρι το 90 και την εμπορική δραστηριότητα της πόλης. Στον δεύτερο άξονα οι ερωτήσεις αφορούσαν και πάλι την εμπορική δραστηριότητα αλλά ζητήθηκε και περιγραφή, όσο το δυνατόν αναλυτικότερη του κλίματος των ημερών. Οι συνεντεύξεις δεν παρατίθενται ολόκληρες, αλλά αναφέρονται αποσπάσματά τους όπου κρίνεται αναγκαίο. Εκτός από τις τέσσερις αυτές βασικές συνεντεύξεις, από ελεύθερες συζητήσεις με τους ιδιοκτήτες καταστημάτων λιανικού εμπορίου της πόλης, αποκόμισα μια αίσθηση για τις συνθήκες πριν και μετά το 90. Τα στατιστικά στοιχεία που χρησιμοποίησα για την οικονομική δραστηριότητα προέρχονται από την Ελληνική Στατιστική Υπηρεσία και η επεξεργασία τους έγινε στα πλαίσια της παρούσας εργασίας. Τέλος, η αποτύπωση του εμπορικού κέντρου της Φλώρινας είναι προϊόν επιτόπιας έρευνας, που διενεργήθηκε στην πόλη της Φλώρινας στο διάστημα 02/01/2005/ έως 10/01/2005. 6

2. Ι Σ Τ Ο Ρ Ι Κ Ο Π ΛΑΙΣ Ι Ο 2. 1. Ο θ ω μ α ν ι κ ή Α υ τ ο κ ρ α τ ο ρ ί α Επί οθωμανικής Αυτοκρατορίας η πόλη της Φλώρινας άνηκε διοικητικά στο Βιλαέτι και το Σαντζάκι των Βιτωλίων. Το Μοναστήρι, η πρωτεύουσα της επαρχίας των Βιτωλίων, λόγω της στρατηγικής της θέσης, αλλά κυρίως λόγο της οικονομικής της ανάπτυξης, αποτελούσε τη δεύτερη μεγαλύτερη σε πληθυσμό Μακεδονική πόλη με βάση την Οθωμανική απογραφή του 1905 αλλά και το δεύτερο μεγαλύτερο οικονομικό κέντρο μετά τη Θεσσαλονίκη. Η επικοινωνία μεταξύ των δύο πόλεων γινόταν με άλογα, γαϊδούρια αλλά και καμήλες και ήταν Χάρτης 1: Τα Βαλκάνια στην αυγή του 20ου αιώνα Πηγή: httpwww.geocities.combulgarmakmaps.htm λιγότερο από μια μέρα ταξίδι από τη μια στην άλλη όπως αναφέρει ο V.Berard2 - απόσταση πολύ μικρή για τα δεδομένα της εποχής. Το διαμέρισμα της Φλώρινας, λόγω της απόστασης από την πόλη του Μοναστηρίου, αλλά και της γεωγραφικής του θέσης σε σχέση με αυτή, είχε καταστεί την περίοδο εκείνη προσκήνιο ιστορικών γεγονότων. Το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού ασχολούταν με τη γεωργία και ένας μικρότερος αριθμός με την κτηνοτροφία. Αλλά και η καροποιία, η πετάλωση και ιδιαίτερα η σαγματοποιία ήταν επαγγέλματα πολύ ανεπτυγμένα, φυσικό επακόλουθο της θέσης της Φλώρινας ως συγκοινωνιακού κόμβου3. 2 Berard V., ΤΟΥΡΚΙΑ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ, σελ. 174 3 Σίσκος Θ., Η ΦΛΩΡΙΝΑ ΚΑΙ Η ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ, σελ.282 7

Ενώ η εικόνα των πόλεων κατά τη διάρκεια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ήταν αυτή της πολυεθνικής συμβίωσης πληθυσμών και με διαχωριστικό κριτήριο περισσότερο τη θρησκεία παρά την έννοια του έθνους Μουσουλμάνοι, Χριστιανοί και Εβραίοι αποτελούσαν την πλειοψηφία-. Στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα μεταβάλλεται σημαντικά το ιστορικό αυτό πλαίσιο. Η ανεξαρτητοποίηση της Ελλάδος, η αυτονόμηση4 της Σερβίας, των Εικόνα 1: Γυναίκες στις όχθες του Σακουλέβα Πηγή: Λέσχη Πολιτισμού Φλώρινας Παραδουνάβιων Ηγεμονιών και του Μαυροβουνίου αλλά κυρίως τα σημάδια κατάρρευσης, αναδεικνύουν την έννοια του έθνους στα Βαλκάνια. Στη διάρκεια του 19ου αιώνα, η εθνική πλέον σύνθεση του πληθυσμού αρχίζει να επηρεάζει την τοπική οργάνωση και διαβίωση. Η έξαρση των εθνικών διεκδικήσεων (εθνικές προπαγάνδες, προσηλυτισμός) στο 19ο αιώνα θα εντείνει την ανασφάλεια και τον αναβρασμό στις βορειοελλαδικές επαρχίες και θα επηρεάσει ακόμη περισσότερο τις παραδοσιακές διασυνδέσεις των Μακεδονικών οικισμών με τις Ευρωπαϊκές τους παροικίες. Φτάνουμε, λοιπόν, αρχές του 20ου αιώνα, στην πρώτη εξέγερση, την εξέγερση του Ίλιντεν τον Ιούλιο του 1903 εναντίον της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού της Μακεδονίας εξεγείρεται ζητώντας την ανεξαρτησία του Μακεδονικού λαού. Η εξέγερση καταστέλλεται με τη μεγαλύτερη βία από το Οθωμανικό κράτος με τη στενή συνεργασία της Ελληνικής αστικής τάξης, η οποία έβλεπε το όραμα της Μεγάλης Ελλάδας να καταστρέφεται με την ανεξαρτητοποίηση της Μακεδονίας. 4 Εκτός της Ελλάδας, τα άλλα «κράτη» βρίσκονταν τυπικά υπό την Οθωμανική κυριαρχία και ήταν φόρου υποτελή. 8

2. 2 Έ ν τ α ξ η σ τ ο Ε λ λ η ν ι κ ό κ ρ ά τ ο ς Η αμέσως επόμενη περίοδος είναι η περίοδος των Βαλκανικών πολέμων η οποία αντικατοπτρίζει και πάλι με ένταση τον ανταγωνισμό των κρατών για το έδαφος της Μακεδονίας. Το 1912 ένα μέρος της Μακεδονίας εντάσσεται στο Ελληνικό κράτος ενώ ένα άλλο μέρος στη Σερβία. Η Βουλγαρία καταφέρνει να αποσπάσει το μικρότερο τμήμα των εν λόγω διεκδικούμενων εδαφών. «Τα νέα σύνορα που χαράχθηκαν μετά το μακεδονικό αγώνα, τους δύο βαλκανικούς και τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο είχαν κριθεί τόσο στα πεδία των μαχών όσο και στα παρασκήνια της Ευρωπαϊκής διπλωματίας. Το δικαίωμα αυτοδιάθεσης των λαών υπήρχε μόνο στις διακηρύξεις κάποιων επαναστατών διανοητών 5». Οι δύο πόλεις, η Φλώρινα και τα Μπίτολα, ενώ για αιώνες αποτελούσαν μια συνέχεια, μια ενιαία διοικητική, οικονομική, κοινωνική και γεωγραφική περιφέρεια βρίσκονται διαχωρισμένες από τα σύνορα. Το 1914 στο πολυεθνικό σύνολο των κατοίκων της Φλώρινας προστίθενται και οι πρόσφυγες από το Μοναστήρι, μέρος της αστικής τάξης της πόλης, οι οποίοι δεν ήθελαν να παραμείνουν σε Σερβικό έδαφος. Μέχρι το 1930 έφταναν σε αριθμό τις 400 οικογένειες6 και στην πλειοψηφία τους ήταν ευκατάστατοι έμποροι. Μετάλλαξαν τόσο την σύνθεση των κατοίκων όσο και τον αστικό ιστό. Σημαντικό στοιχείο των κατοίκων της περιοχής είναι η γλώσσα: σχεδόν ολοκληρωτική σλαβοφωνία του ορθόδοξου Χριστιανικού πληθυσμού και πάντως ολοκληρωτική «ξενοφωνία» μέχρι το 1923. Αλλά και για πολύ καιρό αργότερα μεγάλο μέρος του πληθυσμού συνεχίζει να μιλάει τη μητρική του γλώσσα, τα «Μακεδόνικα», μια σλαβογενής γλώσσα. Η περίοδος 1917-1922 χαρακτηρίζεται από τις επιχειρήσεις των Βαλκανικών πολέμων και του Ά παγκοσμίου πολέμου. Η Φλώρινα αποτελούσε γενικό στρατηγείο των συμμάχων και έδρα των Γαλλικών στρατευμάτων, ενώ το Μοναστήρι γενικό στρατηγείο των δυνάμεων του Άξονα. Η περίοδος 1923-1928 αρχίζει με τη συνθήκη της Λοζάννης και κλείνει με την εγκατάσταση περίπου 12.000 προσφύγων από τη Μικρά Ασία, τον Πόντο και τον Καύκασο και την αναχώρηση όλων σχεδόν των Μουσουλμάνων κατοίκων 5 Λιθοξόου Δημήτρης, 1991, σελ. 10 6 Σοφία Ηλιάδου Τάχου, «Η ΦΛΩΡΙΝΑ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟ ΑΡΧΕΙΟ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ 1912-1936», σελ. 74 9

της περιοχής. Επίσης την ίδια περίοδο αποχωρούν, βάση της συνθήκης του Νειγύ που υπογράφηκε το 1919, όσοι θεωρούσαν τους εαυτούς τους Βούλγαρους υπολογίζεται ότι έφυγαν μόνο 600 άτομα. Εκείνη την περίοδο μεταβάλλεται οριστικά η πληθυσμιακή σύνθεση των κατοίκων, γεγονός που έχει αφήσει τα σημάδια του ακόμα και σήμερα. Οι πρόσφυγες κατοικούν εκεί μετά από αποφάσεις του Ελληνικού κράτους, με κύριο σκοπό τον «εξελληνισμό» των κατοίκων της περιοχής. Πολλά πλεονεκτήματα δίνονται στους πρόσφυγες έναντι των ντόπιων οι οποίοι νιώθουν να απειλούνται και να υποβαθμίζεται η θέση τους. Η εγκατάσταση των προσφύγων τονίζει την κυριαρχία των ελληνόφωνων Ελλήνων προς τους Σλαβόφωνους των οποίων η εθνική συνείδηση αμφισβητείται ίσως και μέχρι τις μέρες μας. Το Μακεδονικό ζήτημα θα αναζωπυρωθεί στη διάρκεια του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου και της κατοχής. Οι Βούλγαροι, ως σύμμαχοι του Άξονα, θα εισέλθουν νικητές τόσο στη Γιουγκοσλαβική Μακεδονία όσο και στην Ελληνική. Οι Σλαβομακεδόνες ιδρύουν το SNOF που συνεργάζεται στην αντίσταση με το ΕΑΜ. Λίγα χρόνια αργότερα, την περίοδο του εμφυλίου, η σλαβομακεδονική αριστερή οργάνωση NOF μάχεται στο πλευρό του Δημοκρατικού στρατού για μια ενωμένη και αυτόνομη Μακεδονία. Η ήττα του ΔΣΕ ακολουθείται από βίαιες διώξεις των κατοίκων των χωριών που πολέμησαν στο πλευρό του, ως «εαμοβούλγαρους» και «κομμουνιστοσυμμορίτες». Διώξεις, που αποτελούν, ακόμα και σήμερα την μόνη ίσως ανοιχτή πληγή του εμφυλίου. Οι πολιτικοί πρόσφυγες εκείνης της περιόδου δεν έχουν επωφεληθεί από «την εθνική συμφιλίωση» και ακόμα σήμερα το Ελληνικό κράτος αρνείται να τους επιτρέψει έστω και να επισκεφτούν το χωριό που γεννήθηκαν. Αποτέλεσμα αυτού οικογένειες που σήμερα κατοικούν στη Φλώρινα να έχουν συγγενείς στα Μπίτολα, οι οποίοι δεν μπορούν να έρθουν καθόλου στην Ελλάδα ούτε για την κηδεία των παιδιών τους! 7. Η ήττα της αριστεράς στον εμφύλιο και το αντικομουνιστικό καθεστώς που ακολούθησε τις επόμενες δεκαετίες, το σχήμα του «καλού» και του «κακού», με τον κομμουνιστικό κίνδυνο να απειλεί τα βόρεια σύνορα της χώρας, είχε πολύ συγκεκριμένες επιπτώσεις και στους κατοίκους των συνοριακών περιοχών. «Τα σλαβόφωνα χωριά της ελληνικής Μακεδονίας ζουν εκείνη την περίοδο κάτω από καθεστώς εκτάκτων μέτρων: 7 για περισσότερες πληροφορίες στο θέμα, Εφημερίδα Ελευθεροτυπία, στήλη«ιός της Κυριακής», www.iospress.gr 10

ασφυκτικός έλεγχος της κυκλοφορίας για «λόγους ασφαλείας», ασύστολη τρομοκρατία από κάθε λογής «φύλακες της τάξης», επισημοποιημένος χαφιεδισμός, διαρκές σφυροκόπημα από την Εθνική Ηθική Διαπαιδαγώγηση και τις «διαφωτιστικές» εξορμήσεις του στρατού» 8. Εκείνη την περίοδο πολύ χαρακτηριστικό πεδίο έκφρασης της κοινωνικής έντασης στην περιοχή είναι το γλωσσικό ζήτημα. Η επίσημη πολιτική του Ελληνικού κράτους προσπαθεί να αποφύγει το «πρόβλημα», κάνοντάς το «ανύπαρκτο». «Ανύπαρκτο» θα πει ότι από τη στιγμή που οι «εαμοβούλγαροι» «αποχώρησαν», οι εναπομείναντες σλαβόφωνοι με διαυγή ελληνική συνείδηση, αποδέχονται και επιζητούν την αφομοίωσή τους στον εθνικό κορμό. «Ανύπαρκτο» επίσης θα πει ότι η Ελλάδα των εθνικοφρόνων αρνείται να το συζητήσει, αντλώντας αυτό της το δικαίωμα από τη νίκη της στην πρόσφατη αναμέτρηση 9. Είναι εντυπωσιακή η «διαμόρφωση» των επίσημων στατιστικών -ένα από τα εργαλεία στην υπηρεσία της κεντρικής εξουσίας για τη διαμόρφωση εθνικής συνείδησης 10 - με τέτοιο τρόπο που να επιβεβαιώνουν την επίσημη πολιτική θέση, δηλαδή να υποβαθμίζουν το ζήτημα (παράρτημα 1). Επίσης δεικτικές της τότε προπαγάνδας περίπου το 1959 οι μαζικές ορκωμοσίες σλαβόφωνων χωριών, ότι θα παύσουν να χρησιμοποιούν το σλαβικό ιδίωμα και θα χρησιμοποιούν μόνο την ελληνική 11. Η ίδρυση της «Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας της Μακεδονίας» στα εδάφη της Μακεδονίας του Βαρδάρη και οι πιέσεις μέσω της ομόσπονδης Γιουγκοσλαβίας του Τίτο προς την Ελλάδα και τη Βουλγαρία, για παραχώρηση πολιτικών ελευθεριών στους Σλαβομακεδόνες της Μακεδονίας του Αιγαίου και του Πιρίν, διατήρησαν την ένταση στις διακρατικές ελληνογιουκοσλαβικές και βουλγαρογιουκοσλαβικές διπλωματικές σχέσεις σε όλη τη δεκαετία του 50. Ιδιαίτερη περίοδο αποτελεί και η περίοδος της χούντας. Από τον Απρίλιο του 1967 επικρατεί πλήρης πλέον αποσιώπηση της οποιασδήποτε γλωσσοπολιτισμικής ιδιαιτερότητας της περιοχής, σε συνδυασμό με ένα προπαγανδιστικό μπαράζ. Η εκπαίδευση συνεχίζει να αποτελεί το πιο ισχυρό όπλο στα χέρια του Κράτος για την εξάλειψη της σλαβοφωνίας και την καλλιέργεια εθνικής συνείδησης. Μετά τη 8 Κωστόπουλος Τ., σελ. 244 9 Κωστόπουλος Τ., σελ.223,224 10 Αντερσον Μπενεντικτ, σελ.247 11 για περισσότερες πληροφορίες Κωστόπουλος Τ., σελ.234-244 11

μεταπολίτευση του 1974 αρχίζει μια σταδιακή αλλά αναμφισβήτητη βελτίωση στην αντιμετώπιση των κατοίκων της Δυτικής Μακεδονίας. Περίπου εκείνη την περίοδο σταματάει και η αυστηρή απαγόρευση της γλώσσας. Βέβαια το ζήτημα συνεχίζει να χαρακτηρίζεται ως «εθνικώς επικίνδυνο», αλλά το κλίμα έχει βελτιωθεί αισθητά. Οι σχέσεις και μεταξύ των δύο πόλεων βελτιώνονται αρκετά την περίοδο εκείνη με τη δεκαετία του 80 να σηματοδοτείται για την πόλη της Φλώρινας από την εισροή χιλιάδων ατόμων σε εβδομαδιαία βάση από τα γειτονικά Μπίτολα και άλλες πόλεις κυρίως για αγορά προϊόντων. 12

2. 3. Ι σ τ ο ρ ί α τ η ς π ό λ η ς τ η ς Φ λ ώ ρ ι ν α ς π ο λ ε ο δ ο μ ι κ ή ε ξ έ λ ι ξ η Όπως έχει ήδη αναφερθεί η Φλώρινα αποτελούσε επαρχία του Μοναστηρίου, πρωτεύουσας του Σαντζακίου των Βιτωλίων. Σε όλες τις τότε Οθωμανικές πόλεις δεν υπάρχει πολιτικό ή θρησκευτικό κέντρο 12. Η ζωή οργανώνεται σε συνοικίες. Παρόλα αυτά, όπως φαίνεται και στη φωτογραφία, υπήρχε ένα υποτυπώδες εμπορικό κέντρο στην πόλη της Φλώρινας το οποίο ήταν στις όχθες του ποταμού και γύρω από τον Οθωμανικό πύργο του ρολογιού. Εκεί ήταν και η περιοχή που γινόταν το παζάρι. Σύμφωνα με τον Εβλιγιά Εικόνα 2: Το κεντρικό παζάρι της Φλώρινας, Πηγή: Λέσχη Πολιτισμού Φλώρινας Τσελεμπί 13, η πόλη δεν είχε σκεπαστή αγορά. Από το 16ο μέχρι και την αρχή του 20ου αιώνα η Φλώρινα είχε 6 έως 7 συνοικίες που διαρθρώνονταν κυρίως στις όχθες του Σακουλέβα και στην οδό Μοναστηρίου, στο δρόμο που συνέδεε την πόλη με το Μοναστήρι 14, ενδεικτικό και αυτό της στενής σχέσης των πόλεων. Οι συνοικίες διαχωρίζονται με βάση τη θρησκεία ή με βάση το επάγγελμα των κατοίκων. Χαρακτηριστικό γνώρισμα των περισσότερων πόλεων της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, ήταν η ταυτόχρονη κατοίκηση πληθυσμών με διαφορετική γλώσσα και θρησκεία. Έτσι, στη Φλώρινα η πλειοψηφία των κατοίκων ήταν Μουσουλμάνοι με δεύτερη πληθυσμιακή ομάδα τους χριστιανούς και τέλος κάποιους Εβραίους. Το 1892 είχε περίπου 1500 σπίτια 15 και μέχρι το 1912 είχε 7 τζαμιά. 12 Γερόλυμπου, ΜΕΤΑΞΥ ΑΝΑΤΟΛΗΣ ΚΑΙ ΔΥΣΗΣ, σελ.87 13 Εβλιγιά Τ., σελ. 162 14 Κασκαμανίδης Γιάννης, ανακοίνωση στα πλαίσια του Συνεδρίου «ΦΛΩΡΙΝΑ 1912-2002, ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΌΣ», 15 Berard V., σελ.357 13

Η εικόνα που παρουσίαζαν οι πόλεις την Οθωμανική περίοδο απέχει πολύ από αυτό που έχουμε σήμερα στο μυαλό μας. Έτσι οι περισσότερες κατοικίες ήταν ξύλινες γεγονός που παρέδιδε τις πόλεις στις φλόγες αρκετά συχνά-, οι συνθήκες υγιεινής ανύπαρκτες, όλοι οι δρόμοι ήταν χωμάτινοι και προφανώς δεν υπήρχε κανένα ορθολογικό σχέδιο στο κτίσιμο της πόλης. Τα μειονεκτήματα των πόλεων αυτών ήταν φανερά ακόμα και την περίοδο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, όπου είχε αρχίσει να τίθεται σε ισχύ το ΤΑΝΖΙΜΑΤ νόμος για τον εκσυγχρονισμό της αυτοκρατορίας, ο οποίος περιείχε διατάξεις και για τον «εξευρωπαϊσμό» των πόλεων. Σημαντικό γεγονός στην ιστορία της πόλης αποτελεί η σιδηροδρομική της σύνδεση με τη Θεσσαλονίκη το 1893 και το επόμενο έτος με το Μοναστήρι16. Οι αντιτιθέμενοι εθνικισμοί των αρχών του αιώνα που ήταν σε έξαρση μέχρι και το 1912 βρίσκουν τη χωρική τους έκφραση σε κατασκευή μεγαλόπρεπων δημόσιων κτηρίων, κυρίως σχολείων και εκκλησιών. Την περίοδο εκείνη τόσο η παιδεία όσο και η θρησκεία Εικόνα 3: Ο κεντρικός δρόμος, Μεγάλου Αλεξάνδρου και ο Πύργος του Ρολογιού, Πηγή: Λέσχη Πολιτισμού Φλωρίνης αποτελούσαν όπλα στα χέρια των εθνικών κυβερνήσεων που ήθελαν να προσηλυτίσουν όσο το δυνατόν μεγαλύτερο ποσοστό των πληθυσμών με άμεσο αντίκτυπο στις εδαφικές διεκδικήσεις που προέβαλαν για τις περιοχές. Ο πληθυσμός της πόλης από το 1870 ως το 1920 παραμένει ο ίδιος, περίπου 10.00017. Μεγάλη τομή στην μορφή της πόλης αποτέλεσε η ένταξή της στο ελληνικό κράτος το 1912. Εκείνη την περίοδο και μέχρι το 1914 προστίθενται στο σύνολο αυτό και οι πρόσφυγες από το Μοναστήρι, οι οποίοι εγκαθίστανται σε διάφορα μέρη της πόλης αλλά και στην οδό μεγάλου Αλεξάνδρου. Είναι η περίοδος που αρχίζει να μεταφέρεται και το εμπορικό κέντρο της πόλης στην οδό Μεγάλου Αλεξάνδρου από το ποτάμι όπου 16 Μ.Κατεμίδου, Α.Κωνσταντακάκος, Α. Στόιος, σελ.14 17 Γερολύμπου Α., Καλογήρου Ν., Χατζημιχάλης Κ., τόμος Α, σελ. 43 14

βρισκόταν κατά την οθωμανική κυριαρχία. Οι πρόσφυγες από το Μοναστήρι, στην πλειοψηφία τους ευκατάστατοι έμποροι ανήγειραν νεοκλασικά και εκλεκτικιστικά κελύφη σηματοδοτώντας το τέλος της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής και βοηθώντας στην ανάδυση μιας ευρωπαϊκής αστικής πόλης: «η σύνδεση μέσω σιδηροδρομικής γραμμής με το Μοναστήρι δίνει την ευκαιρία συχνής επικοινωνίας και ανταλλαγής μορφών και τύπων αρχιτεκτονικής. Είναι σαφής η επίδραση της γειτονικής πόλης στην αρχιτεκτονική όχι μόνο της Φλώρινας αλλά και άλλων πόλεων της Δυτικής Μακεδονίας.18». Τα πρώτα χρόνια, τα χρόνια του πρώτου παγκοσμίου πολέμου, η Φλώρινα αποτέλεσε ορμητήριο των Γαλλικών στρατιωτικών δυνάμεων. Εκείνη την περίοδο μεταβλήθηκε αισθητά ο αστικός ιστός καθώς πολλοί δρόμοι διανοίχτηκαν για τις στρατιωτικές ανάγκες και κατασκευάστηκαν αποχετευτικά δίκτυα. Η σημαντικότερη συμβολή όμως ήταν το ρυμοτομικό σχέδιο Φλώρινας που φτιάχτηκε από έναν Γάλλο μηχανικό το 1918. Η χάραξη του Γαλλικού χάρτη είναι μια προσπάθεια να διανοιχτούν δρόμοι και να δημιουργηθούν οικοδομικά τετράγωνα και πλατείες. «Το δυναμικό της πόλης διακρίνεται ακόμα από τα πρώτα χρόνια της απελευθέρωσης, όταν ο πολεοδομικός ιστός δεν ακολουθεί το σχέδιο που πρότειναν οι γάλλοι (προς τον Ανατολικό κάμπο) και αναπτύσσεται προς το Βορρά, ακολουθώντας ένα δικό της εσωστρεφή ρυθμό που φέρει υποβόσκουσες φοβίες του μακροχρόνιου σκλαβωμένου παρελθόντος, οι οποίες θεωρούν τα βουνά σαν ασφαλέστερο τόπο κατοικίας19». Κατά τη δεκαετία του 1920 κάποια πρώτα βήματα έγιναν προς την κατεύθυνση του εξευρωπαϊσμού της πόλης: σταδιακή ηλεκτροδότηση και ασφαλτόστρωση των δρόμων, ανακαίνιση του υδραγωγείου για διοχέτευση πόσιμου νερού, και ίδρυση της νέας δημοτικής αγοράς σε βακούφικο έδαφος γεγονός που προκαλεί τις αντιδράσεις της Ισλαμικής κοινότητας. Στον Χάρτη 1 φαίνεται απόσπασμα του Γαλλικού χάρτη και η νέα Δημοτική αγοράς, στη θέση που βρίσκεται και σήμερα, η οποία σηματοδότησε και τη μετακίνηση του κέντρου της πόλης. 18 Βοσκοπούλου Χ., περιοδικό Αριστοτέλης, σ.7 19 Μποσδελεκίδου Ζ., περιοδικό Αριστοτέλης, σ.31 15

Χάρτης 2: Απόσπασμα του Γαλλικού Χάρτη, Πηγή: Τσαπάνου Κωστοπούλου, παράρτημα Χαρτών 16

Η περίοδος από το 1923-1928 συνοδεύεται με μεγάλη ανακατάταξη πληθυσμών και ήταν η τελευταία μεγάλη αλλαγή στην όψη της πόλης. Με την αναχώρηση των Μουσουλμάνων και παρόλο που ο Γαλλικός χάρτης είχε ενσωματώσει στο σχέδιο της πόλης όλα τα Μουσουλμανικά μνημεία, ο Δήμος της Φλώρινας αποφασίζει την καταστροφή 5 εκ των εφτά τζαμιών ενώ τα άλλα δύο αφήνονται στη φθοροποιό δύναμη του χρόνου. Κατεδαφίζεται, επίσης, ο πύργος του ρολογιού σύμβολο της περιόδου της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Στον Χάρτη 2 (στην επόμενη σελίδα), φαίνεται η εικόνα της πόλης με τους προσφυγικούς συνοικισμούς και τη μορφή περίπου που έχει σήμερα. Τέλος, αξίζει, να αναφερθούν και οι επιδόσεις της δικτατορίας στο έργο της εξάλειψης των άψυχων καταλοίπων του σλαβικού παρελθόντος. Η δραστηριότητα αυτή κινήθηκε σε δύο επίπεδα: ολοκλήρωση της εκστρατείας για αντικατάσταση «ξενικών» τοπωνυμίων της ελληνικής Μακεδονίας και συστηματική εξαφάνιση των υλικών υπολειμμάτων της Σλαβικής κληρονομιάς. Στο δεύτερο σκέλος καταγράφονται ιδιαίτερες επιδόσεις, ιδιαίτερα στο Νομό Φλωρίνης, με κυρίαρχο τον ρόλο του τότε μητροπολίτη Αυγουστίνου Καντιώτη. Η εκστρατεία καταστροφής των μνημείων είναι ιδιαίτερα γενικευμένη: γκρεμίστηκαν σχεδόν όλες οι παλιές εκκλησίες ενώ σε πολλές άλλες καταστράφηκαν αγιογραφίες ανυπολόγιστης αξίας επειδή ήταν σλάβικες. Πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα για την πόλη της Φλώρινας είναι η κατεδάφιση το 1971 της τότε εκκλησίας για να πάρει τη θέση της η Μητρόπολη. 17

3. Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΟΥ ΕΜΠΑΡΓΚΟ 3. 1. Η δ ε κ α ε τ ί α τ ο υ 8 0 : μ ι α π ε ρ ί ο δ ο ς α ν ά π τ υ ξ η ς τ ω ν ε μ π ο ρ ι κ ώ ν σ χ έ σ ε ω ν Όλη τη δεκαετία του 80 επικρατούσε μια συγκυρία ιδιαίτερα ευνοϊκή για την προώθηση της ανάπτυξης της εμπορικής κυρίως δραστηριότητας στην πόλη της Φλώρινας. Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω από τη μεταπολίτευση και έπειτα, το Ελληνικό κράτος άρχισε να αντιμετωπίζει πιο θετικά τους κατοίκους της ακριτικής αυτής ζώνης και να αυξάνει τα περιθώρια ελεύθερης συνδιαλλαγής με τους βόρειους γείτονές τους. Έτσι, εκείνη την περίοδο σε αντίθεση με τώρα- δίνονταν δωρεάν συνοριακές κάρτες εισόδου στους κατοίκους των Βιτολίων διάρκειας μιας μέρας. Έτσι, μπορούσαν να περνούν τα σύνορα όσο συχνά ήθελαν. Εκείνη την περίοδο χιλιάδες άνθρωποι επισκέπτονταν τη Φλώρινα αλλά και άλλες πόλεις της Ελλάδας, για ψώνια, για διασκέδαση ή για τουρισμό. «Ιδιαίτερα τη δεκαετία του 89-90 υπήρχε μεγάλη κίνηση στο νομό. Πάνω από 20.000 άνθρωποι έρχονταν εδώ την εβδομάδα για να ψωνίσουν, να δουν τους δικούς τους. Όλοι είχαν βολευτεί. Στο παζάρι της Φλώρινας γινόταν χαμός. Δούλευα με το φορτηγό τότε και γεμίζαμε λεφτά μόλις δίναμε τα εμπορεύματα.», σχολιάζει ο Γιώργος Πούγιος 20, πρώην δήμαρχος των Κάτω Κλεινών του πιο κοντινού στα σύνορα καποδιστριακού δήμου- και πρώην πρόεδρος της Τοπικής Ένωσης Δήμων και Κοινοτήτων του Νομού Φλωρίνης. Αλλά και οι συνθήκες που επικρατούσαν εκείνη την περίοδο στην Γιουγκοσλαβία ενθάρρυναν αυτή τη μετακίνηση. Η πολιτική του Τίτο, που ισορροπούσε ανάμεσα σε δύο κόσμους, ενθάρρυνε τις σχέσεις Ελλάδας και Γιουγκοσλαβίας. Είναι χαρακτηριστικό ότι αμέσως μετά την μεταπολίτευση πραγματοποίησε συναντήσεις με τον Καραμανλή αλλά επισκέφτηκε και την Αθήνα μόλις το 1976 21. Ο θάνατός του, το 1980 αποτέλεσε μια καμπή στις σχέσεις των δυο χωρών, οι οποία, όμως δεν αντικατοπτρίστηκε στις συνθήκες που επικρατούσαν στη συνοριακή ζώνη. Αλλά και ο οικονομικός παράγοντας έπαιξε πολύ σημαντικό ρόλο στην μετακίνηση των ανθρώπων. Η οικονομική ανάπτυξη, που γνώριζε εκείνη την περίοδο η Γιουγκοσλαβία μεταφραζόταν και στην ισοτιμία του νομίσματος: ένα 20 Συνέντευξη στην Ελευθεροτυπία, στη στήλη Ιός της Κυριακής, 28-01-1996 21 περιοδικό Ιστορικά, έκδοση της Ελευθεροτυπίας, τεύχος 259, Νοέμβριος 2004 18

δηνάριο αντιστοιχούσε σε δύο δραχμές. Η περίοδος του 89-91 ήταν τόσο έντονη στην ανάπτυξη της αγοράς της Φλώρινας καθώς στη Γιουγκοσλαβία κυκλοφορούσε πολύ συνάλλαγμα αποτέλεσμα τόσο των μεταναστευτικών εμβασμάτων από τη Γερμανία όσο και του τουρισμού που υπήρχε στη χώρα. Υπήρχε επίσης και η δυνατότητα αλλαγής χρημάτων στα σύνορα- σε περιορισμένο βέβαια ποσό. Έτσι πολλοί έρχονταν στην Ελλάδα έχοντας τόσο μάρκα όσο και δολάρια: «παίρναμε εμείς τα λεφτά και πηγαίναμε στη Θεσσαλονίκη και τα αλλάζαμε: αγοράζανε για 90δρχ. εμείς τα πουλούσαμε 94δρχ.- ξέρεις τώρα έμποροι είμαστε. Τόσα λεφτά, δεν ξέραμε από πού έρχονταν. Τριανταπέντε μανάβικα υπήρχαν στη Φλώρινα τότε και κάναν χρυσές δουλειές, όλοι καλοί επαγγελματίες», λέει ο Τάσος 22 ιδιοκτήτης μανάβικου και δάσκαλος, ο οποίος είχε διατελέσει και Δημοτικός Σύμβουλος για δύο μήνες. Ο θείος του, που είναι και αυτός παρών την ώρα της συνομιλίας συμπληρώνει: «τέτοια ώρα εδώ κάθε Σάββατο γινόταν χαμός, 500 άτομα μέσα στο μανάβικο και να μην ξέρεις που να σταθείς, 10.000 αγγουράκια σε ένα απόγευμα, καταλαβαίνεις τι σημαίνει αυτό?». Η αίσθηση από τις συζητήσεις με τους καταστηματάρχες του εμπορικού κέντρου της Φλώρινας είναι ότι πόλη τους είχε γνωρίσει τεράστια οικονομική άνθηση. Πολλές φορές επαναλήφθηκαν οι ίδιες περίπου φράσεις «μέχρι το μεσημεράκι στο κέντρο της Φλώρινας δεν έβρισκες που να παρκάρεις, όλα τα αυτοκίνητα γιουοσλάβικα, και τα γεμίζανε. Ψώνιζαν για όλη την οικογένεια.». Αλλά και η συνέντευξη με τον κ. Αριστείδου 23, πρόεδρο του Εμπορικού Βιομηχανικού Επιμελητηρίου Φλωρίνης επιβεβαιώνει τα ίδια συμπεράσματα. Αναφέρεται έντονα στην περίοδο εκείνη, μια περίοδο που οδήγησε σε υπερεπαγγελματισμό στο Νομό Φλώρινας. Τα επίσημα στοιχεία του επιμελητηρίου για την είσοδο των Γιουγκοσλάβων στη Φλώρινα κάθε Τετάρτη και Σάββατο, τις μέρες που γινόταν το παζάρι, δίνουν περισσότερα από 2.000 άτομα την κάθε μέρα, ενώ η εβδομαδιαία προσέλευση υπολογίζεται πολύ υψηλότερη. 22 συνέντευξη που πραγματοποιήθηκε με τον Τάσο Μ. στις 04/01/2005 23 συνέντευξη που πραγματοποιήθηκε στις 06/01/2005 19

3. 2 Δ ε κ α ε τ ί α 9 0 : μ ι α τ α ρ α γ μ έ ν η π ε ρ ί ο δ ο ς σ τ ι ς σ χ έ σ ε ι ς τ ω ν δ υ ο χ ω ρ ώ ν Η προοδευτική βελτίωση των σχέσεων, μεταξύ των δύο χωρών και κατά προέκταση μεταξύ των κατοίκων των γειτονικών πόλεων δεν έμελλε να διαρκέσει πολύ. Η κατάρρευση των χωρών του Ανατολικού μπλοκ ήταν μια διαδικασία που συνοδεύτηκε από έκρηξη του εθνικισμού και κοινωνική κρίση γεγονός που σημάδευσε το πέρασμα των χωρών αυτών στην οικονομία της αγοράς. 3.2.1 Σύνοψη των πολιτικών γεγονότων της περιόδου 1991 1995 Συνοπτικά τα γεγονότα της περιόδου εκείνης έχουν ως εξής. Το καλοκαίρι του 1991 η Γιουγκοσλαβική Μακεδονία ανακήρυξε την ανεξαρτησία της, υιοθετώντας, όπως και οι υπόλοιπες πρώην Γιουγκοσλαβικές Δημοκρατίες που ανεξαρτητοποιήθηκαν, το όνομα που είχε ως ομόσπονδο κράτος από το 1944. Κατά τη διετία 1991-1993, η Ελλάδα με αφορμή τις αντιρρήσεις για το όνομα, ασκεί κάθε είδους πίεση (πλην της άμεσα στρατιωτικής) εναντίον του νέου κράτους. Αποκορύφωμα το πρώτο εμπάργκο πετρελαίου τον Αύγουστο Δεκέμβριο του 1992. Στο εσωτερικό της Ελλάδος καλλιεργείται ένα κλίμα μίσους και ρατσισμού κατά της γειτονικής χώρας («ψευδοκρατίδιο») και του λαού της («γυφτοσκοπιανοί» κτλ.). Τεράστιες διαδηλώσεις λαμβάνουν χώρα στο Ελληνικό έδαφος ενάντια στο να ονομαστεί «Μακεδονία» ή με ένα όνομα που να περιέχει τη λέξη Μακεδονία το γειτονικό κράτος, αξιοσημείωτο το συλλαλητήριο που έγινε στη Θεσσαλονίκη στις 14/2 του 1992. Η κυβέρνηση του κ. Μητσοτάκη προτείνει στη βρετανική προεδρία (18 Ιουνίου - Λουξεμβούργο) να αναγνωρίσουν οι «12» τα Σκόπια με «διπλή ονομασία» Δημοκρατία του Βαρδάρη για το εξωτερικό και για το εσωτερικό τους να μπορούν να αυτοαποκαλούνται όπως θέλουν. Την ίδια περίοδο, όλες οι άλλες πρώην Γιουγκοσλαβικές Δημοκρατίες εμπλέκονται σε πολέμους που κυριαρχούν βάρβαροι εθνικισμοί που οδηγούν σε εκατομμύρια θύματα. Η ηγεσία Γκλιγκόρωφ διατηρεί την εσωτερική ειρήνη και διακηρύσσει συνεχώς τη θέλησή της για συνεργασία, δεχόμενη να συζητήσει και να συμβιβαστεί σε όλα τα επίμαχα σύμφωνα με την Αθήνα θέματα. Στις διαπραγματεύσεις στον ΟΗΕ το α εξάμηνο του 1993, διαπιστώθηκε το εντελώς αβάσιμο των έντονων Ελληνικών ισχυρισμών περί «αδιαλλαξίας» του Γκλιγκόρωφ. Εκεί είχαν λυθεί ουσιαστικά όλα τα επίμαχα θέματα, περιλαμβανομένης της σημαίας, του Συντάγματος και στην ουσία του ονόματος, για το 20

οποίο τα Σκόπια είναι γνωστό ότι είχαν δεχθεί συμβιβασμό αποδεχόμενοι το όνομα Π.Γ.Δ.Μακεδονίας. Στις 7 Απριλίου του 1993 με απόφαση υπ αριθ. 817 του Συμβουλίου Ασφαλείας τα Σκόπια γίνονται δεκτά με το προσωρινό όνομα FYROM χωρίς το δικαίωμα ανάρτησης σημαίας. Μετά τις εκλογές του 1993, η κυβέρνηση ΠΑΣΟΚ, επανέλαβε τη προεκλογική της δέσμευση να μη δεχθεί στο όνομα ούτε παράγωγο της λέξης Μακεδονία. Από τον Οκτώβριο του 1993 η Ελλάδα υπαναχωρεί στο επίμαχο κεντρικό ζήτημα και επανέρχεται σε μια θέση που καμιά κυβέρνηση στα Σκόπια δεν πρόκειται να δεχτεί. Παράλληλα κόβει ουσιαστικά και μια βασική γέφυρα, το διάλογο στον ΟΗΕ. Η Ελληνική κυβέρνηση θέτει τρεις όρους. Ο πρώτος, η εγγύηση των συνόρων, είναι κενό γράμμα, αφού επανειλημμένα διακηρύσσεται από την κυβέρνηση των Σκοπίων. Οι άλλοι δύο, η σημαία και το σύνταγμα, έχουν ήδη λυθεί στις διαπραγματεύσεις με τον ΟΗΕ. Η διαφορά είναι ότι οι όροι τώρα θέτονται όχι σαν συνολική λύση του θέματος αλλά ως προϋπόθεση για να ξαναξεκινήσει ο διάλογος για το όνομα. Στις 16 Φεβρουαρίου του 1994 η ελληνική κυβέρνηση Α. Παπανδρέου αποφασίζει τον οικονομικό αποκλεισμό στα Σκόπια (εμπάργκο). Στις 4 Σεπτεμβρίου του 1995 έρχεται στην Αθήνα ο υφυπουργός της Αμερικής Ρίτσαρντ Χόλμπρουκ όπου έχει συνομιλίες με τον πρωθυπουργό Α. Παπανδρέου και τον υπουργό Εξωτερικών Κάρολο Παπούλια. Την ίδια μέρα πάει και στα Σκόπια όπου έχει συνομιλίες με την εκεί ηγεσία. Αίρεται το εμπάργκο και στις 13 Σεπτεμβρίου του 1995 στην Νέα Υόρκη υπογράφεται η Ενδιάμεση Συμφωνία από τον κ. Παπούλια και τον Τσερβενκόφσκι. Η Συμφωνία προβλέπει: Τον σεβασμό των υπαρχόντων συνόρων. Την υποχρέωση από την Ελλάδα να αναγνωρίσει τα Σκόπια με την προσωρινή ονομασία Πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας. Η ΠΓΔΜ θα πρέπει να προχωρήσει σε άμεση αλλαγή του συμβόλου που υπάρχει στη σημαία της. Η ΠΓΔΜ θα πρέπει να διακηρύξει ότι η ερμηνεία των επίμαχων άρθρων στο Σύνταγμά της δεν ερμηνεύονται ως διεκδίκηση ελληνικού εδάφους αλλά ούτε και ως ανάμιξη στις εσωτερικές υποθέσεις της Ελλάδας. Στις 12 Οκτωβρίου, το Μόνιμο Συμβούλιο του Οργανισμού για την Ασφάλεια και τη Συνεργασία στην Ευρώπη αποφασίζει, με τη σύμφωνη γνώμη της Ελλάδας, την ένταξη των Σκοπίων με την ονομασία FYROM. 21

3.2.2 Οι τοπικές πολιτικές εξελίξεις Αν και δεν θα γίνει μια εκτενής αναφορά στα πολιτικά γεγονότα που σημάδεψαν την ιστορία της περιοχής για εκείνο το διάστημα αξίζει να αναφερθούν δύο γεγονότα: το πρώτο η έξαρση του εθνικισμού και στην περιοχή της Φλώρινας αλλά ταυτόχρονα και η δημιουργία του πρώτου πολιτικού κόμματος που εκπροσωπούσε τους ντόπιους και έθεσε τα δικά τους πολιτικά αιτήματα. Όπως ήταν αναμενόμενο έξαρση του εθνικισμού υπήρξε και στη περιοχή της Φλώρινας. Άλλωστε, όπως είναι γνωστό τα κόμματα της Δεξιάς, τόσο τα φιλελεύθερα όσο και τα πιο ακραία, εκλογικά παίρνουν αρκετά υψηλά ποσοστά στη Βόρεια Ελλάδα. «Σε αυτόν τον τόπο κρατάν ακόμα οι μνήμες του εμφυλίου «τα πράγματα εδώ είναι κοινωνικά ασυμβίβαστα, δηλαδή υπάρχουν οι 'μεν' και οι 'δε'. Δεν έγινε αυτή η συγκόλληση, και οι ευθύνες είναι πολιτικές 24». Το κύμα αυτό του εθνικισμού είχε άμεσο αντίκτυπο και στις σχέσεις των κατοίκων των συνοριακών πόλεων. Βέβαια, λόγω των εμπορικών αλλά και των προσωπικών σχέσεων ακόμα και οι πιο εθνικιστικοί κύκλοι της περιοχής θεώρησαν την επιβολή του εμπάργκο ως μια ακραία πολιτική με αρνητικές για την περιοχή συνέπειες. Ενώ από τα τέλη του 80 υπήρξαν κάποιες διεκδικήσεις από τους «ντόπιους» σε θέματα κυρίως πολιτιστικά (δικαίωμα στη γλώσσα και την ιδιαίτερη κουλτούρα τους), η όξυνση των διακρατικών σχέσεων «όξυνε» και τις διεκδικήσεις των κατοίκων, μετατρέποντας -όπως σωστά είχε προβλέψει ο επί χρόνια εμπειρογνώμονας του Υπουργείου Εξωτερικών για το μακεδονικό Ευάγγελος Κωφός- «το καλοπροαίρετο κίνημα για την καλλιέργεια πολιτιστικών ιδιαιτεροτήτων σε πολιτικό 25» Τον Σεπτέμβριο του 1991 κυκλοφόρησε η ιδρυτική διακήρυξη της Μακεδονικής Κίνησης Βαλκανικής Ευημερίας (ΜΑΚΙΒΕ). Τα αιτήματά τους κινούνται σε τρεις βασικούς άξονες: ελεύθερος επαναπατρισμός των πολιτικών προσφύγων, λήψη μέτρων αποκατάστασης των συνεπειών της άδικης σε βάρος των ντόπιων Μακεδόνων οικονομικής πολιτικής, και τέλος ελεύθερη δημιουργία Συλλόγων Λεσχών καλλιέργειας του ντόπιου 24 Νίκος Σιάμκουρης, πρώην πρόεδρος του ΕΒΕ Φλώρινας, συνέντευξη στην εφημερίδα Ελευθεροτυπία, στη στήλη Ιός της Κυριακής, 28-01-1996 25 ΠΑ, ΥΠΕΞ Διεύθυνση Α1, Ευάγγελος Κωφός, «Ερωτήματα και απαντήσεις για τη μειονοτική μας πολιτική», Απόρρητο, Αθήνα 29/4/1991, σ.1 & 3-4 22

Μακεδονικού πολιτισμού και προγράμματα προβολής και διάδοσής του από τα ΜΜΕ. Η κάθοδος του ΜΑΚΙΒΕ στις ευρωεκλογές με την επωνυμία του Ουράνιου Τόξου τον Ιούνιο του 1994 απέσπασε 7.263 ψήφους στη χώρα, εκ των οποίων 2.250 στο Νομό Φλώρινας το 5,7% των έγκυρων ψηφοδελτίων. Ο σχολιασμός γεγονότων όπως τα παραπάνω, καθώς αποτελούν μέρος ιστορίας που διαρκεί παραπάνω από έναν αιώνα είναι δύσκολο να αξιολογηθούν στα πλαίσια της συγκεκριμένης εργασίας. Αξίζει, βέβαια, στο πλαίσιο που εξετάζεται εκείνη η περίοδος η απλή, τουλάχιστον, αναφορά τους. 3.3.3 Η πολιτική της Ελλάδας: μια κριτική προσέγγιση Όλη αυτήν την πενταετία το ζήτημα αποτέλεσε ένα από τα κεντρικά της Ελληνικής Εξωτερικής πολιτικής. Η επίσημη Ελληνική πολιτική με τη συμφωνία του συνόλου σχεδόν όλων των πολιτικών δυνάμεων αντιμετώπισε την ανεξαρτητοποίηση της νοτιότερης Δημοκρατίας της Γιουγκοσλαβικής Δημοκρατίας με το όνομα Μακεδονία, ως σοβαρή δυνητική απειλή για το εθνικό συμφέρον. Στην συγκυρία που περιγράφηκε παραπάνω, η Ελλάδα αποτέλεσε μέρος του ευρύτερου Βαλκανικού προβλήματος. Η εμπλοκή της Ελλάδας εμφανίζεται σε δύο κυρίως ζητήματα: το «Σκοπιανό» και την είσοδο από τα γειτονικά κράτη εκατοντάδων χιλιάδων μεταναστών και προσφύγων. Οι δύο περιπτώσεις έχουν ένα κοινό σημείο: εκείνο που αναδεικνύεται ως διακύβευμα από τον τρέχοντα λόγο και ορίζει αντίστοιχες συλλογικές στάσεις και ένα σημαντικό μέρος της επίσημης πολιτικής της χώρας είναι η διαφύλαξη του συνόρου της χώρας, ενός συμβολικού και συγχρόνως ζωτικού ορίου που διασφαλίζει την ενότητα. Έννοια η οποία παραπέμπει αναλυτικά στην ιδέα περί των «απαρχών» και της «μοίρας» του ελληνικού εθνικού κράτους. «Η ιστορία και η συνέχεια του έθνους συμπυκνώνεται σε μια ύπατη αναπαράστασή της ως γεωπολιτικής επικράτειας, δεδομένης, φυσικής και άχρονης. 26» Το «ζήτημα των Σκοπίων» σήμαινε στη ουσία απειλή στα βόρεια σύνορα της χώρας, απειλή της εδαφικής ακεραιότητας από τους ποικίλους σχεδιασμούς του μακεδονικού εθνικισμού, κρατικούς ή άτυπους. Συνδέεται έντονα με την εθνοδόμηση της Ελλάδας και τις συγκρούσεις των αντίπαλων Βαλκανικών εθνικισμών στην περιοχή της Μακεδονίας το 19 ο και 20 ο αιώνα. Το όνομα «Μακεδονία» θεωρήθηκε ως έκφραση αλυτρωτισμού της γείτονος. Η παραπάνω θέση, στηρίζεται στην άποψη ότι η λέξη 26 Καφετζής Παναγιώτης, ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΚΑΙ ΒΑΛΚΑΝΙΑ, ΞΕΝΟΦΟΒΙΑ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗ, σελ. 32 23

Μακεδονία αποτελεί μέρος της Ελληνικής ιστορικής και πολιτιστικής κληρονομιάς, την οποία «ιδιοποιούνται» οι «Σκοπιανοί». Όμως η «Μακεδονία» τόσο ως ιστορικός όρος όσο και ως γεωγραφικός δεν είναι αποκλειστικά Ελληνικός. Όπως αναφέρθηκε στην εισαγωγή κατά το 19 ο και 20 ο αιώνα ο όρος χρησιμοποιείται τόσο στη Σερβία, η Μακεδονία του Βαρδάρη, όσο και στη Βουλγαρία, η Μακεδονία του Πιρίν. Συνεπώς, ο όρος Μακεδονία εκ των πραγμάτων «ανήκει» σήμερα σε 3 κράτη και λαούς, από τα οποία δύο ενδιαφέρονται ιδιαίτερα για αυτό. «Ένδειξη αλυτρωτισμού δεν είναι η χρήση του ονόματος, αλλά, αντίθετα η προσπάθεια μονοπώλησης της χρήσης του όρου αυτού» 27. Παρόλο που η Ελλάδα βρισκόταν σε μια διαδικασία επαναπροσδιορισμού της θέσης της στον κόσμο, με την ενσωμάτωσή της στον ευρύτερο χώρο της Ευρώπης, διαδικασία που είχε θέσει ζητήματα επαναπροσδιορισμού των σχημάτων αντίληψης του «ίδιου» και του «άλλου», του «ξένου» και του «εθνικού» αλλά και σε θεσμικό επίπεδο την «εθνική κυριαρχία», στις αρχές του 90 όλα αυτά φάνηκαν να γυρίζουν πίσω. Η Ελλάδα ενώ θα έπρεπε να αξιοποιήσει τα συγκριτικά της πλεονεκτήματα για να ενισχύσει τη σταθερότητα στην περιοχή, ενεργοποίησε τάσεις αναδίπλωσης και αποκλεισμού, εθνοκεντρικής υπεροψίας έναντι των ξένων γειτόνων της, προστασία του «εμείς» από οποιαδήποτε ανάμειξη, από κάθε «εισβολή» μέσα από μια φυγή προς το παρελθόν της εθνικής ταυτότητας. 27 Βαλντέν Σ., σελ. 58, 1994 24

4. ΑΠ Ο Τ Ε ΛΕ Σ Μ ΑΤ Α Τ Ο Υ ΕΜΠΑΡΓΚΟ 4. 1 Η ε μ π ε ι ρ ί α τ ω ν κ α τ ο ί κ ω ν Η επιβολή του εμπάργκο κατά της ΠΓΔ Μακεδονίας αποτιμάται από την κεντρική κυβέρνηση ως πολιτικό γεγονός. Αλλά η επίδραση αυτής της πολιτικής που υιοθετήθηκε τα τελευταία χρόνια από την κεντρική εξουσία είναι άμεσα αισθητή στις περιοχές που συνορεύουν με το νέο κράτος και έζησαν ξαφνικά τον αποκλεισμό αυτό σαν δική τους απομόνωση. Παρακάτω ακολουθούν αποσπάσματα από συνεντεύξεις ανθρώπων της περιοχής της Φλώρινας που είχαν δοθεί το 1996, λιγότερο από ένα χρόνο μετά τη λήξη του εμπάργκο στην Π.Γ.Δ. Μακεδονίας. Κύρια πηγή των συνεντεύξεων αυτών, η στήλη της Ελευθεροτυπίας «Ο ΙΟΣ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ» και τα άρθρα που δημοσιεύτηκαν τον Ιανουάριο του 1996 28. Ο τότε νομάρχης Φλώρινας, ο μηχανικός Τραϊανός Πετκάνης, που είχε τη συναίνεση ολόκληρου του πολιτικού φάσματος της περιοχής, σχολιάζει σε συνέντευξή του την περίοδο μετά τη λήξη του εμπάργκο «Ο εμπορικός, κυρίως, κόσμος της περιοχής προσδοκά την επανάληψη μετά την άρση του εμπάργκο της κίνησης που γνωρίσαμε από το Μοναστήρι το 89-90. Μέχρι σήμερα κάτι τέτοιο δεν έχει πραγματοποιηθεί κι αυτό αποδίδεται κυρίως στο υψηλό κόστος της βίζας που έχει επιβληθεί. Το βασικότερο πράγμα είναι να εξασφαλίσουμε εδώ στο χώρο μας το δικό μας δυναμικό και να μην ψάχνουμε στη Θεσσαλονίκη και τη Βέροια. Πρέπει να πάψει η Φλώρινα να είναι ένα τερματικό σημείο και να παίξει το ρόλο σύνδεσης με τις γειτονικές χώρες.» Ο γραμματέας της Νομαρχιακής Επιτροπής του ΠΑΣΟΚ και πολλές φορές εκλεγμένος πρόεδρος στη Μελίτη, δικηγόρος Μιχάλης Τσότσκος είναι πιο απαισιόδοξος: "Με την άρση του εμπάργκο δεν άλλαξε τίποτα. Οι σχέσεις του κόσμου έχουν ψυχραθεί με το γειτονικό κράτος. Απ' την άλλη μεριά, η βίζα είναι πολύ ακριβή γι' αυτούς, και δεδομένου ότι υπάρχουν και εκεί εθνικιστές, είναι πολλοί που προτιμούν να επισκεφθούν τη Βουλγαρία." Και συνεχίζει: "Σε όλα τα ανεπτυγμένα κράτη τα σύνορα είναι η βιτρίνα τους. Εδώ είναι ό,τι χειρότερο υπάρχει. Κι από κει κι από δω. Κάναμε το εμπάργκο και τι 28 www.iospress.gr/ios19960128a.htm 25

έγινε; Το εμπάργκο το είχαμε κι εμείς σαν πρόσχημα. Τουλάχιστον περιμέναμε να μας δώσουν και κάποια αντισταθμιστικά μέτρα για την περιοχή. Όσο για τον κόσμο, με το εθνικιστικό κλίμα που καλλιεργήθηκε τα τελευταία τρία χρόνια, ο κόσμος πια φοβάται μια καινούργια έξαρση. Όλοι διστάζουν να αναπτύξουν σχέσεις με τους γείτονες. Αν δεν λυθεί πλέον και το όνομα κι αν δεν αποκατασταθούν πλήρως οι σχέσεις με βάση τις αρχές της καλής γειτονίας και της φιλίας, δεν νομίζω ότι θα γίνει τίποτα." Το Αρμενοχώρι, βρίσκεται λίγα χιλιόμετρα έξω απ' τη Φλώρινα, μέσα στον κάμπο, ένα γεωργικό χωριό. Ο πρόεδρος της κοινότητας, ο δάσκαλος Μιχάλης Μαύρος, επιβεβαιώνει το γεγονός ότι η άρση του εμπάργκο δεν αναζωογόνησε την περιοχή, όπως περίμεναν οι κάτοικοι. Σε συνέντευξή του σχολιάζει: " Αλλά και από την ελληνική πλευρά των συνόρων οι κάτοικοι είναι επιφυλακτικοί Το μόνο που έγινε είναι ότι έσπασε κάπως η εθνικιστική έξαρση. Θα είδατε ασφαλώς τα συνθήματα εκείνης της εποχής, ιδίως έξω από τα σχολεία. Ο κόσμος εδώ θέλει να αναπτύσσεται και να συνυπάρχει με τους γείτονες." Ο κ. Μαύρος, που είναι και μέλος της ΤΕΔΚΕ, τα απαριθμεί: "Υπήρχε από την Ευρωπαϊκή Ένωση ένα διασυνοριακό πρόγραμμα συνεργασίας, το οποίο εφαρμόσαμε όμως μόνο με την Αλβανία. Ήταν ξεκάθαρο! Θα κάνετε ό,τι κάνετε, αλλά μόνο με την Αλβανία. Κι εμείς, ακολουθώντας πιστά την εξωτερική πολιτική της χώρας φυσικά δεν προχωρήσαμε. Τώρα πια δεν υπάρχει το πρόγραμμα. Αλλά και το άλλο πρόγραμμα, το INTERREG, που αναφέρεται στην απομόνωση των μεθοριακών περιοχών, δεν εφαρμόστηκε. Και όλα αυτά είναι συνέπεια της πολιτικής κατάστασης. Και τώρα δεν κινείται ακόμα τίποτα σ' αυτή την κατεύθυνση. Παραμένουν όλα όπως ήταν." Σε συνέντευξη του, ο Νίκος Φανουριάκης, Πρόεδρος του Εμπορικού Συλλόγου Φλώρινας, αναπολεί την περίοδο 88-91, όταν οι γιουγκοσλάβοι επισκέπτες προκάλεσαν την άνθηση της αγοράς στη Φλώρινα. Χαρακτηριστικά αναφέρει: "Εμείς από το εμπάργκο δεν έχουμε απλή ζημιά. Πάθαμε καταστροφή." Ο ίδιος απασχολούσε τότε 9 άτομα προσωπικό. "Τώρα έχω μόνο μια κοπέλα με διακεκομμένο ωράριο. Το ίδιο συμβαίνει και μ' άλλους. Στέλνουμε τη νεολαία σαν πακέτα ανέργων στην Αθήνα κι ερημώνει ο τόπος. Δεν ξέρω τι συμβαίνει μ' αυτό τον τόπο. Και έλεγα στον κ. Σημίτη ότι αν είμαστε υπό διαπραγμάτευση να μας το πείτε, γιατί εμείς δεν ανεχόμεθα να αλλάζουμε εθνικότητα. Εδώ είναι σύνορα και για να κρατήσεις τον κοσμάκη πρέπει να τους δώσεις κάποια κίνητρα." 26

Ο πρόεδρος του Εμπορικού και Βιομηχανικού Επιμελητηρίου της Φλώρινας Νίκος Σιάμκουρης μεταξύ άλλων αναφέρει «Κάποια στιγμή φάνηκε ότι η Φλώρινα μπορεί να γίνει το κομβικό σημείο στο τρίγωνο Ελλάδα-Αλβανία-FYROM." Αυτή η πορεία όμως ανατράπηκε με την όξυνση των σχέσεων προς τη Π.Γ.Δ. Μακεδονίας και το εμπάργκο. Ο μηνιαίος τζίρος των 200 εκατ. στα μαγαζιά της Φλώρινας έπεσε στο μηδέν. "Ειδικά στην περιοχή της FYROM εμείς έχουμε τρομακτικές δυνατότητες", συνεχίζει ο κ. Σιάμκουρης: "Έχουμε τολμήσει δεκαετίες νωρίτερα, γνωρίζουμε την ιδιοσυγκρασία, γνωρίζουμε τις συνθήκες, γνωρίζουμε και τη γλώσσα. Μπορούμε δηλαδή να γίνουμε μια γέφυρα και για τις επιχειρήσεις του κέντρου που διστάζουν λόγω άγνοιας." Μήπως όμως στην Αθήνα ακόμα αποφεύγονται αυτά τα επιχειρηματικά ανοίγματα με πρόσχημα τους 'εθνικούς κινδύνους'; "Μόνον αφελείς μπορούν να στέκονται σ' αυτού του είδους συλλογισμούς. Κι αυτό το λέω διότι δεν υπάρχει Φλωρινιώτης που να μην έχει προβληματιστεί σε ζητήματα ταυτότητας και εθνικής συνείδησης. Κι αυτό δεν πρέπει να συγχέεται με μια πολιτιστική πολυμορφία, μια ιδιαίτερη ταυτότητα που μπορεί να έχει ένας κόσμος μιας ακριτικής περιοχής που συμβαίνει να γειτνιάζει με άλλα κράτη." Οι Κάτω Κλεινές ένας καποδιστριακός δήμος, πολύ κοντά στα σύνορα, βρίσκονται σ' ένα δρόμο παράλληλο προς εκείνον που οδηγεί στο φυλάκιο της Νίκης. Είναι από τα "μικτά" χωριά της περιοχής. Κατοικείται από ντόπιους και πόντιους. Ο τότε πρόεδρος Γιώργος Πούγιος, σχολίαζε σε συνέντευξή του: "Το 89-90 υπήρχε μεγάλη κίνηση στο νομό. Πάνω από 20.000 άνθρωποι έρχονταν εδώ την εβδομάδα για να ψωνίσουν, να δουν τους δικούς τους. Όλοι είχαν βολευτεί. Στο παζάρι της Φλώρινας γινόταν χαμός. Δούλευα με το φορτηγό τότε και γεμίζαμε λεφτά μόλις δίναμε τα εμπορεύματα. Μετά το εμπάργκο τίποτα. Αλλά και τώρα που υποτίθεται ότι σταμάτησε το εμπάργκο δεν γίνεται τίποτα. Η κρίση είναι μεγάλη. Η βίζα είναι πανάκριβη. Μια οικογένεια θέλει 18.000 για να 'ρθει. Πού να τα βρουν; Έχω ξάδερφο γιατρό, διευθυντή νοσοκομείου εκεί που παίρνει 45.000 δρχ. το μήνα. Το πολύ να 'ρθει μόνος του καμιά φορά να πιούμε κάνα τσιπουράκι. Άσε που πολλούς δεν τους αφήνουνε να μπούνε ", συνεχίζει αναφερόμενος στην κατάργηση της βίζας ή -έστω- στη μεγάλη μείωσή της. "Τότε θα λυθούν τα προβλήματα. Δεν θα ζητάμε ούτε εργοστάσια ούτε βοήθεια. Αλλά κάποιους συμφέρει να διατηρούνται αυτές οι κακές σχέσεις με τους γείτονες. Γιατί έτσι κονομάνε και τους τρώνε ολωνών λεφτά". Ποιος είναι ο απολογισμός του εμπάργκο για την περιοχή; "Πέσανε οι δημοσιογράφοι, πέσανε οι πολιτικοί, ο Κοσμόπουλος με τον Παντελεήμονα και τα 27

συλλαλητήρια. Ξόδεψε το κράτος εκατομμύρια, αλλά τα πετρέλαια τα στέλνανε μέσω Αλβανίας και κάνανε λεφτά. Κι εμείς χαιρόμαστε που τους είχαμε αποκλείσει. Αλλά ο μόνος αποκλεισμένος ήμαστε εμείς οι ίδιοι." Ο πρόεδρος δεν κρύβει την πολιτική του τοποθέτηση: "Είμαι ΠΑΣΟΚ από τα γεννητούρια μου. Αλλά μπορώ να πω ότι ο Παπούλιας δεν έχει καμιά ιδέα για το Μακεδονικό. Τον ενδιαφέρει μόνο η Βόρεια Ήπειρος, η περιοχή του. Κι έτσι βγάζουνε το νομό μας εντελώς απέξω από το κοινοτικό διασυνοριακό πρόγραμμα, το INTERREG, και βάζουνε την Αχαΐα, τη Χαλκιδική και την Κρήτη." Στα πλαίσια της εργασίας πραγματοποιήθηκαν κάποιες επιπλέον συνεντεύξεις για να εξακριβωθεί αν και κατά πόσο άλλαξαν οι απόψεις κατοίκων και εκπροσώπων φορέων, από το 1996 που είχαν δοθεί οι παραπάνω συνεντεύξεις. Ο κ.αριστείδου, πρόεδρος του Εμπορικού και Βιομηχανικού Επιμελητηρίου Φλώρινας, μίλησε πιο πολύ με αριθμούς: «το εμπάργκο μεταξύ 1993-1995 σήμανε απώλεια 1,5δις.δρχ. μόνο από την εμπορική δραστηριότητα για την Φλώρινα. Χάθηκε όλη μας η εξαγωγική δύναμη». Αλλά και ο κ. Κυρκόπουλος, υπάλληλος για χρόνια του επιμελητηρίου σχολιάζει «Πέρασε πια ο καιρός που άνοιγαν μαγαζιά στη Φλώρινα. Τώρα μόνο κλείνουν.». Οι διαγραφές εμπορικών καταστημάτων ξεπερνούν συστηματικά τις εγγραφές, καθώς μας λέει την τελευταία δεκαετία. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον είχε η συζήτηση με τον κ. Δ. (ζήτησε να μην αναφερθεί το όνομά του), ο οποίος έχει μανάβικο στην Κεντρική Αγορά της πόλης,: «Κάθε μέρα και πιο δύσκολη κατάσταση, ήρθαν ανάποδα τα πράγματα. Εγώ από τα λεφτά που βγάλαμε τότε ακόμα συντηρούμε. Αγόραζαν με μάρκα και δολάρια: αγοράζαμε εμείς το μάρκο 90δρχ. και το πουλάγαμε στην Θεσσαλονίκη 94δρχ.. Δεν ξέραμε από πού έρχονταν τα λεφτά. Μετά το κράτος μας αποφάσισε να κάνει τον καουμπόη στις πλάτες μας. Μείναμε άφραγκοι. Αλλά και εμείς δεν είχαμε μυαλό. Έπρεπε κάτι να φυλάξουμε από τότε, κάπως θα τα φέρναμε βόλτα και τώρα. Μη νομίζεις, κανείς δεν βγάζει λεφτά. Που να συναγωνιστείς το Μαρινόπουλο που άνοιξε εδώ μέσα στην αγορά. Αυτός με το που ανοίγει το μαγαζί του έχει 1.000 κιλά λαχανικά τσάμπα από τον προμηθευτή. Οι περισσότεροι κρατάν τα μαγαζιά μέχρι να βγουν στη σύνταξη. Υπήρχαν 35 μανάβικα τότε στη Φλώρινα, σήμερα είναι 7 σε όλη την πόλη. Εγώ να δω τι θα κάνω» 28