ημερήσιο εκπαιδευτικό πρόγραμμα

ημερήσιο εκπαιδευτικό πρόγραμμα

ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ, Τ.Θ. 137, 592 00 ΝΑΟΥΣΑ ΤΗΛ. 23320 25.111 ΤΗΛ. & FAX 23320 52.053 e-mail: arapitsa@otenet.gr Η δημιουργία του εκπαιδευτικού αυτού υλικού έγινε για τις ανάγκες των προγραμμάτων του Κέντρου Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Νάουσας (Κ.Π.Ε.) από τους εκπαιδευτικούς: Βλάχου Φανή, Φυσιογνώστρια - υπεύθυνη του Κ.Π.Ε. Μέσκο Γιώργο, Φυσικό - αν. υπεύθυνο του Κ.Π.Ε. Τσαπράζη Βασίλη, Θεολόγο - μέλος της Παιδαγωγικής Ομάδας του Κ.Π.Ε. Καρυδά Μαρία, Καθ. Αγγλικών - μέλος της Παιδαγωγικής Ομάδας του Κ.Π.Ε. Γαρυπίδου Βασιλική, Γεωλόγο - μέλος της Παιδαγωγικής Ομάδας του Κ.Π.Ε. Καλλιτεχνική επιμέλεια Άκις Θωμαΐδης, τηλ. 23320 22345 Επιτρέπεται η μερική ανατύπωση φύλλων εργασίας για προγράμματα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης σχολείων αρκεί να αναφέρεται η πηγή. Το παρόν ανατυπώθηκε στο πλαίσιο της Πράξης «Δράσεις Δια Βίου Μάθησης για το Περιβάλλον και την Αειφορία», Α.Π.8 του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση», με τη συγχρηματοδότηση της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και Εθνικών Πόρων».

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ, ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ ΙΝΕΔΙΒΙΜ ΚΕΝΤΡΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΝΑΟΥΣΑΣ ημερήσιο εκπαιδευτικό πρόγραμμα στα μονοπάτια του Βερμίου

καλή αρχή! Á appleëùô Ê ÏÔÈ, ÏÒ Ïı Ù ÛÙÔ ÓÙÚÔ ÂÚÈ ÏÏÔÓÙÈÎ Îapple  ÛË (...) Ô - Û. à ÈÚfiÌ ÛÙ appleô ÂappleÈÏ Í ÙÂ Ó apple ÚÂÙÂ Ì ÚÔ ÛÙÔ appleúfiáú ÌÌ Ì. appleúôùâ ÓÔ ÌÂ Ó Ó È ÊÔÚÂÙÈÎfi ÙÚfiappleÔ Ì ıëûë, ÌÈ ÂÎapple È Â ÙÈÎ È ÈÎ Û appleô appleâúèï Ì ÓÂÈ Û ÌÌÂÙÔ, ÔÌ ÈÎ ÂÚÁ Û, appleúôûˆappleèî ËÌÈÔ ÚÁ, ÌÂÛË apple Ú Ù ÚËÛË. ÙÔ Â Ô Ì ÛÙË Ú ÙË Ì ıëûë, Ì Û applefi ÙË ıâè appleúôûˆappleèî ÈÎ ÓÔappleÔ ËÛË, ÙËÓ ÈÛıËÙÈÎ applefiï ÛË Î È ÙË Á Ï ÓË appleô appleúôûê ÚÂÈ Ë ÌÂÛË Âapple Ê Ì ÙË Ê ÛË Î È Ì Û applefi ÙË ËÌÈÔ ÚÁ ÎÏ Ì ÙÔ Û ÓÂÚÁ Û, ÊÈÏÈÎ È ıâ- ÛË Î È ÁˆÁ. ÁÓÒÛË Î È Ë Î Ù ÓfiËÛË ÙˆÓ ÈÂÚÁ ÛÈÒÓ Î È ÙˆÓ ÏÏË- ÏÂÍ ÚÙ ÛÂˆÓ ÛÙË Ê ÛË Ú ÂÙ È Û Ó Ê ÛÈÎ Û Ó appleâè. ÓˆÚ ˆ ÙË Ê ÛË ÛËÌ ÓÂÈ fiùè ÌappleÔÚÒ Ó È ˆ Ù ÛËÌ È ÙË ñ applefi ÙÔ ÌÂÁ ÏÂ Ô ÂÓfi ȈÓfi ÈÔ Ó ÚÔ ˆ Ù appleèô appleâú ÂÚÁ Û Ì Ù ÙˆÓ Ì ÓÈÙ ÚÈÒÓ Î È ÙˆÓ ÏÂÈ ÓˆÓ, ñ applefi Ù È ÊÔÚ ÓË ÒˆÓ ˆ Ù appleôèî Ï Û Ì Ù ÙˆÓ ÎÏ ÈÒÓ Î È ÙˆÓ Ê ÏψÓ, ñ applefi ÙÔ ÎÂÏ Ë ËÌ ÙˆÓ appleô ÏÈÒÓ ˆ ÙÈ Â ˆ È Î È Ù ÚÒÌ Ù ÙˆÓ appleèô Ù appleâèóòó ÏÔ ÏÔ ÈÒÓ, ñ applefi ÙÈ Ì ÚÙ Ú Â ÙË Ì ÎÚ ˆÓË Û ÛË ÓıÚÒappleÔ - Ê ÛË, ˆ Ù ÛËÌÂÚÈÓ ÛËÌ È appleô appleô ËÏÒÓÔ Ó appleô ıìèûë Î È ÊıÔÚ, Ë Ê ÛË ÂÈ Ó Ì Ì ıâè appleôïï. ŸÌˆ «ÙÔ Ó ÈÛı ÓÂÛ È Â Ó È appleèô ÛËÌ ÓÙÈÎfi applefi ÙÔ Ó ÁÓˆÚ ÂÈ». ÓÂÚÁÔappleÔÈ ÛÙ ÏÔÈapplefiÓ ÙÈ ÈÛı ÛÂÈ Û Î È appleôù appleòûùâ ÙÈ ÔÌÔÚÊÈ appleô Â Ó È Á Úˆ Û. ŒÙÛÈ ı ÁÓˆÚ ÛÂÙÂ Î Ï ÙÂÚ ÙË Ê ÛË. Ì ÛÙÔ... Ô Û Ï ÌÂ: «Û fiì ÛÙÂ, Á apple ÌÂ Î È ÊÚÔÓÙ Ô Ì appleâúèûûfiùâúô, fi,ùè ÁÓˆÚ Ô ÌÂ Î Ï ÙÂÚ». Ó ÌÂÙ ÙÔ Ù ÏÔ ÙÔ appleúôáú ÌÌ ÙÔ, ÂÎÙfi applefi Ì Â ÚÈÛÙË Ó ÌÓËÛË Ì ÓÂÈ Ì Û Û Î È Î appleôèô appleúô ÏËÌ ÙÈÛÌfi appleô Ó ÊÔÚ ÙË Û ÛË ÙÔ Î ı Ó Ì Ì ÙÔ appleâúè ÏÏÔÓ, ı Ù Ô ÌÂ Î Ù Ê ÚÂÈ. apple È ÁˆÁÈÎ ÔÌ ÙÔ... Ô Û 2

καλή αρχή! ένα περιβαλλοντικό µονοπάτι θα ήθελε από έναν ευαισθητοποιηµένο µαθητή: να είναι έτοιµος να χρησιµοποιήσει όλες τις αισθήσεις του να αποφεύγει το άσκοπο κόψιµο των φυτών να θυµάται ότι οι φωνές και η φασαρία ενοχλούν και αποµακρύνουν τα ζώα φεύγοντας να έχει αφήσει µόνο τις πατηµασιές του ένας µαθητής για να βιώσει όµορφα και χωρίς ατυχήµατα ένα περιβαλλοντικό µονοπάτι καλό θα είναι: Να µην αποµακρύνεται από την οµάδα Να µην αφήνει απότοµα τα κλαδιά που παραµερίζει για να µη χτυπήσει αυτόν που ακολουθεί Να µην σκαρφαλώνει στα δένδρα Να αποφεύγει κάθε ενέργεια που εκθέτει τον εαυτό του ή άλλο συµµαθητή του σε κίνδυνο Να πειθαρχεί στις οδηγίες του υπεύθυνου συνοδού το να περάσουµε ευχάριστα και εποικοδοµητικά είναι υπόθεση όλων µας! 3

χρήσιµες πληροφορίες π À ƒ ƒ ªª Ù ÌÔÓÔapple ÙÈ ÙÔ µâúì Ô ºπ ºπ À ƒ ƒ ªª appleâúèô ÙË Ô Û Î È È È ÙÂÚ ÙÔ fiúô µ ÚÌÈÔ Ì ÙËÓ appleïô ÛÈ ÏˆÚ Î È apple Ó, ÙË Ê ÛÈÎ ÔÌÔÚÊÈ Î È ÙÈ appleôïï ÓıÚÒappleÈÓÂ Ú ÛÙËÚÈfiÙËÙ ( ÏÔÙfiÌËÛË, ÍÈÔappleÔ ËÛË ÙˆÓ ÔÚÂÈÓÒÓ appleëáòó, Î ÏÏÈ ÚÁÂÈÂ, ÍÂÓÔ Ô Â, ÈÔÓÔ ÚÔÌÈÎ Î ÓÙÚ Î..), appleôùâïô Ó Ì ı Ì ÛÈ Â Î ÈÚ ÁÈ ÙËÓ ÏÔappleÔ ËÛË appleâúè ÏÏÔÓÙÈÎÔ appleúô- ÁÚ ÌÌ ÙÔ Ì ÓÙÈΠÌÂÓÔ ÙÔ ÔÚÂÈÓfi ÔÈÎÔÛ ÛÙËÌ, ÙËÓ ÓıÚÒappleÈÓË apple Ú Ì ÛË Û - Ùfi, ÙÈ appleúôôappleùèî ÙÔ. à π À ƒ ƒ ªª ñ  ÈÛıËÙÔappleÔ ËÛË Î È ÂÓÂÚÁÔappleÔ ËÛË ÙÔ Ì ıëù Û ı Ì Ù appleúôûù Û ÙÔ appleâúè ÏÏÔÓÙÔ, ÔÈÎÔÏÔÁÈÎ ÈÛÔÚÚÔapple Î È ÈÒÛÈÌË Ó appleù ÍË. ñ ÂÓËÌ ÚˆÛË, Ë ÁÓˆÚÈÌ Ì ÙÔ ÔÈÎÔÛ ÛÙËÌ ÙÔ µâúì Ô, Ë apple Ú Ù ÚËÛË ÙË ÈÔappleÔÈÎÈÏfiÙËÙ Î È Ë Î Ù ÓfiËÛË ÙË ÏÏËÏÂÍ ÚÙËÛË ÙˆÓ È ÊfiÚˆÓ ÌÔÚÊÒÓ ˆ. ñ ÍÈÔÏfiÁËÛË ÙˆÓ ÓıÚÒappleÈÓˆÓ apple ÚÂÌ ÛˆÓ, Ô appleúô ÏËÌ ÙÈÛÌfi Î È Ë appleúôûˆappleèî ÂÌappleÏÔÎ ÛÙËÓ Î Ù ı ÓÛË ÙË Â ÚÂÛË Ï ÛÂˆÓ ÛÙ appleúô Ï Ì Ù. ª π Ó ÛÌfi apple È ÁˆÁÈÎÒÓ ÌÂıfi ˆÓ (appleâèú Ì ÙÈÎ, project, appleâúè ÏÏÔÓÙÈÎfi ÌÔÓÔapple ÙÈ, Ú ÛË apple È ÁˆÁÈÎÒÓ apple È ÓÈ ÈÒÓ) appleúôîâèì ÓÔ Ó ÂÍ ÛÊ ÏÈÛı ÁÈ ÙÔ Ì ıë- Ù Ë Ó ÙfiÙËÙ ÙË ÁÓÒÛË, ÙË ÂÏ ıâúë ÎÊÚ ÛË, ÙË ËÌÈÔ ÚÁ Î È ÙË ÈˆÌ ÙÈÎ appleúôû ÁÁÈÛË. 4

χρήσιµες πληροφορίες º π À π À ƒ ƒ ªª ÀappleÔ Ô - ÁÓˆÚÈÌ È ÙË ËÌÈÔ ÚÁ ÎÏ Ì ÙÔ appleô ı Û Ì ÏÏÂÈ ÛÙËÓ Âapple Ù ÍË ÙˆÓ ÛÙfi ˆÓ ÙÔ appleúôáú ÌÌ ÙÔ, ÌÂÙ ÙËÓ ÂÓËÌ ÚˆÛË ÁÈ ÙÔ ıâûìfi ÙˆÓ, ÎÔÏÔ ıâ apple È Ó È ÁÓˆÚÈÌ appleô appleâïâ ıâúòóâè ÙËÓ ÎÊÚ ÛË Î È ËÌÈÔ ÚÁÈÎfiÙËÙ ÙˆÓ apple È ÈÒÓ. ÁÓˆÛÙÈÎ appleúôû ÁÁÈÛË (ÔÚÔÁ ÓÂÛË, ÒÓÂ Ï ÛÙËÛË, È È ÙÂÚ Ú ÎÙËÚÈ- ÛÙÈÎ ÙÔ µâúì Ô ) ÂappleÈ ÂÈÚÂ Ù È Ì ÙË Ú ÛË È Ê ÓÂÈÒÓ, video, ÚÙÒÓ Î È È - ÏfiÁÔ. Ô appleúòùô ÛÙ ÈÔ ÔÏÔÎÏËÚÒÓÂÙ È Ì ÙË Ú ÛË ÎÔ ÛÙÈÎÔ ÏÈÎÔ ( ÔÈ ÛÔ ) Î È ÙË Û ÌappleÏ ÚˆÛË Ê ÏÏÔ ÂÚÁ Û. È ÚÎÂÈ Ì ÒÚ Î È ÙÚÈ ÓÙ ÏÂappleÙ (1h, 30 ). ÚÁ Û ÛÙÔ appleâ Ô È Ì ıëù ˆÚ ÔÓÙ È Û ÔÌ Â Î È appleôôì  ÂÚÁ Û. È ÙÔ appleâúè ÏÏÔ- ÓÙÈÎfi ÌÔÓÔapple ÙÈ apple Ú Ô Ó ÙÚÂÈ È ÚÔÌ ÔÈ ÔappleÔ Â ÎÔÏÔ ıô ÓÙ È Ó ÏÔÁ Ì ÙËÓ ËÏÈÎ, ÙÈ Ó ÙfiÙËÙÂ ÙˆÓ Ì ıëùòó Î È ÙÈ Î ÈÚÈÎ Û Óı ÎÂ. ÙË È ÚÎÂÈ ÙË È ÚÔÌ ÔÈ Ì ıëù, ÔËıÔ ÌÂÓÔÈ applefi ÙÔ ÂÎapple È Â ÙÈÎÔ ÙÔ..., Ó ÁÓˆÚ Ô Ó ÙË Ï ÛÙËÛË ÙË appleâúèô Ì ÙË Û ÌappleÏ ÚˆÛË Ê ÏÏˆÓ ÂÚÁ Û, ÂÓËÌÂÚÒÓÔÓÙ È ÁÈ ÙËÓ apple Ó, Ó ËÙÔ Ó ÓË ÒˆÓ, apple Ú ÙËÚÔ Ó ÙË Ê ÏÏÔÛÙÚˆÌÓ Î È Ó ËÙÔ Ó È ÊÔÚÔ ÔÚÁ ÓÈÛÌÔ, Î Ù ÓÔÔ Ó ÙË Ê ÛÈÎ È ÈÎ Û ÙË Ô ÌÔappleÔ ËÛË. Ó ÙËÛË Î È Ë Û ÏÏÔÁ ÂÈÁÌ ÙˆÓ appleô ı ÍÈÔappleÔÈËıÔ Ó ÁÈ ÙËÓ apple Ú Ù - ÚËÛË Î È ÙÈ Î Ù ÛΠÛÙÔ..., Á ÓÂÙ È Ì  ÚÈÛÙÔ ÙÚfiappleÔ Ì Û applefi ÙË Ú ÛË ÙÔ «ÌÈÎÚÔ ÓÈ Ó ٻ. È Ú ÛÙËÚÈfiÙËÙ ÛÙÔ appleâ Ô ÔÏÔÎÏËÚÒÓÔÓÙ È Ì ÙÔ apple È Ó È ÙË ÙÚÔÊÈÎ Ï Û. È ÚÎÂÈ Ô ÒÚÂ Î È ÙÚÈ ÓÙ ÏÂappleÙ (2h, 30 ). ŒÎÊÚ ÛË - ËÌÈÔ ÚÁ ÔÌ ÂappleÈÛÙÚ ÊÂÈ ÛÙÔ Î È ÛÙÈ ıô Û ÂÚÁ Û ÔÈ Ì ıëù Ô Ó ÙËÓ Â Î ÈÚ Ó apple Ú ÙËÚ ÛÔ Ó ÛÙ ÛÙÂÚÂÔÛÎfiappleÈ Ù Â ÁÌ Ù appleô Û Ó ÏÂÍ Ó ÛÙÔ appleâ Ô, Ó ÂÎÊÚ ÛÙÔ Ó Û ÌappleÏËÚÒÓÔÓÙ Ê ÏÏ ÂÚÁ Û ÁÈ Ù ÔÚÂÈÓ ÔÈÎÔ- Û ÛÙ Ì Ù, Ó ˆÁÚ Ê ÛÔ Ó Ó Î ÓÔ Ó Î Ù ÛÎÂ Û ÂÙÈÎ Ì ÙÔ ı Ì. Ô appleúfiáú ÌÌ ÔÏÔÎÏËÚÒÓÂÙ È Ì ÙËÓ ÍÈÔÏfiÁËÛ ÙÔ. È ÚÎÂÈ Ì ÒÚ Î È ÙÚÈ ÓÙ ÏÂappleÙ (1h, 30 ). 5

παιχνίδι γνωριµίας βρες κάποιον που να: (γράψε τ όνοµά του) Ξέρει το όνοµα ενός ποταµού που πηγάζει από το Βέρµιο Έχει χρησιµοποιήσει «σκουπίδια» Μπορεί να ξεχωρίσει ένα δέντρο από ένα θάµνο Πηγαίνει στο σχολείο µε ποδήλατο Έχει πει το νερό νεράκι Ξέρει τη λέξη «αειφορία» 6

φύλλο εργασίας Νο 1 Οι ήχοι του δάσους βάλτε στη σωστή σειρά τους ήχους που ακούτε: Κουκουβάγια Άνεµος δυνατός Αηδόνι Γρύλος Πριόνι Μέλισσα Γεράκι Σκύλος Καταιγίδα σε ορεινή κοιλάδα Βάτραχος Πυροσβεστική Πυκνή βροχή στα φυλλώµατα του δάσους 7

χάρτης διαδροµής ιαδροµή Αγίας Τριάδας 8

χάρτης διαδροµής ιαδροµή Γουρνόσοβου 9

χάρτης διαδροµής ιαδροµή Άλσους Αγίου Νικολάου Περιβαλλοντικό µονοπάτι 10

και τώρα παιχνίδι! ψάξε γύρω σου και βρες... 1.Ένα φτερό 2.Ακριβώς 10 από κάτι 3. ύο «νευρικά» φύλλα 4.Κάτι αγκαθωτό... (προσοχή!) 5.Κάτι που να θυµίζει... τον εαυτό σου 6.Κάτι στρογγυλό και λείο 7.Μια παγίδα του ήλιου 8.Μια αποθήκη νερού 9.Τρία πράγµατα που θα πρεπε να ναι αλλού 10.Ένα ίχνος ζώου 11.Κάτι που ζει σε βάρος κάποιου άλλου 12.Μια πληγωµένη... καρδιά 13.Κάτι ευωδιαστό 14. ύο σε ένα 15. Κάτι όµορφο φρόντισε να µαζέψεις χωρίς να καταστρέψεις... 11

φύλλο εργασίας Νο 2 αναγνώριση χλωρίδας 1. Ú ÙËÚÔ ÌÂ ÌÂ appleúôûô ÙË Ï ÛÙËÛË Á Úˆ Ì. Ì Ô ÏÂ fiì ÛÙÂ Ù Ê ÏÏ Ó - ÁÓÒÚÈÛË ÙˆÓ Ê ÙÒÓ ÙÔ ÙÂÙÚ Ô Ì Î È Û ÌappleÏËÚÒÓÔ ÌÂ ÙÔÓ apple Ú Î Ùˆ apple Ó Î : είδος φυτού δένδρα θάµνοι αειθαλή φυλλοβόλα αειθαλείς φυλλοβόλοι ποώδη κατώτερα φυτά 1 2 3 4 5 2. ÏÏ ÁÔ ÌÂ Â ÁÌ Ù (Ê ÏÏ, ÎÏ ÎÈ, Î ÚappleÔ, ÓıË) applefi Î appleôè Ê Ù, ÌfiÓÔ Ó apple Ú Ô Ó ÛÂ appleïëıòú, appleúôû ÔÓÙ apple ÓÙ Ó ÌËÓ appleúôî Ï ÛÔ ÌÂ ÓÂapple ÓfiÚıˆÙË ËÌÈ. Â ÁÌ Ù ı Ù ÚËÛÈÌÔappleÔÈ ÛÔ ÌÂ ÁÈ ÙÈ ÈÎ Ì Û Óı ÛÂÈ ÛÙÔ..., ÙÔ Ê ÙÔÏfiÁÈfi Ì ÛÙÔ Û ÔÏÂ Ô. δένδρα αναρριχόµενα θάµνοι ποώδης βλάστηση κατώτερα φυτά 12

φύλλο αναγνώρισης αναγνωρίζουµε τη βλάστηση και φτιάχνουµε το φυτολόγιό µας δένδρα αειθαλή φυλλοβόλα οξιά (Fagus siluatica) πεύκο καστανιά (Kastanea sativa) (Pinus nigra) φλαµουριά (Tilia cordata) έλατο (Abies hybrida) λεύκα (Populus alba) βαλανιδιά ή δρυς (Quercus conferta) γαύρος (Caprinus betulus) σφενδάµι (Acer pseudoplatanus) κέδρο (Juniperus oxycedrus) 13

φύλλο αναγνώρισης αναγνωρίζουµε τη βλάστηση και φτιάχνουµε το φυτολόγιό µας θάµνοι αειθαλείς πρίνος ή πουρνάρι (Quercus coccifera) αρκουδοπούρναρο (Ilex aquifolium) πυξάρι λαγοµηλιά (Buxus sempervirens) (Ruscus aculeatus) φυλλοβόλοι αγριοτριανταφυλλιά (Rosa canina) φουντουκιά (Corylus avellana) βατοµουριά (Rubus fruticosus) κρανιά (Cornus mas) αναρριχόµενα κλιµατσίδα (φυλλοβόλο) (Clematis vitalba) κισσός (αειθαλές) (Hedera helix) 14

φύλλο αναγνώρισης αναγνωρίζουµε τη βλάστηση και φτιάχνουµε το φυτολόγιό µας ποώδης βλάστηση πρίµουλα κυκλάµινο (Primula veris) (Cyclamen graecum) αγριοφράουλα (Fragaria vesca) ραδίκι (Taraxacum officinalis) ελέβορος (Helleborus viridis) αγριοθυµάρι (Thymus serpyllum) κρόκος (Crocus vernus) πεντάνευρο (Plantago lanceolata) καµπανούλες βερµπάσκο (φλώµος) (Verbascum phlomoides) (Campanula patula) 15

φύλλο αναγνώρισης αναγνωρίζουµε τη βλάστηση και φτιάχνουµε το φυτολόγιό µας κατώτερα φυτά µύκητες-βρύα-λειχήνες φτέρη (Polypodium vulgare) φτέρη (Pteridium aquilinum) µανιτάρι (Stereum nirsutum) µανιτάρι (Lepiota procera) βρύα βρύα (Marchantia polymorpha) λειχήνες (Cladonia fimbriata) 16 λειχήνες (Evernia prunastri) (Polytrichum commune)

φύλλο εργασίας Νο 3 διαλέγοντας το δικό µας δένδρο 1. ÈÓfiÌ ÛÙ ÓÔÓÔ ÙÔ...... Î È ÙÔ fióôì ÙÔ : 2. ÎÙÈÌÔ ÌÂ Ó Â Ó È: ÂÈı Ï Ê ÏÏÔ fiïô 3. ÊÏÔÈfi ÙÔ : τι χρώµα έχει; έχει σχισµές; υπάρχουν στον κορµό του βρύα ή λειχήνες; αν ναι σε ποια κατεύθυνση βρίσκονται; 4. ÚÔÛapple ıô ÌÂ Ó ÂÎÙÈÌ ÛÔ Ì ÙÔ Ô ÙÔ ÛÂ Ì ÙÚ : 5. ÚÔÛapple ıô ÌÂ Ó ÚÔ Ì ÙËÓ ËÏÈÎ ÙÔ : Â Ô 130 ÂÎ ÙÔÛÙ applefi ÙË ÁË ÌÂÙÚÔ Ì ÙËÓ appleâúèê ÚÂÈ ÙÔ Ó ÚÔ Û ÂÎ - ÙÔÛÙ. È ÈÚÔ Ì ÙËÓ appleâúèê ÚÂÈ Ì ÙÔ 2,5. ÚÈıÌfi appleô Ú ÛÎÔ ÌÂ Ì ÓÂÈ Î Ù appleúôû ÁÁÈÛË ÙËÓ ËÏÈÎ ÙÔ Ó ÚÔ.... 2,5 Ô Ó ÚÔ Ì Â Ó È ÚfiÓˆÓ. 6. ÚÔÛ ÈÔÚ Ô Ì ÙÈ Ó ÚÔ Â Ó È: 7. ˆÁÚ ÊÔ ÙË ÔÌ Ì appleúôûapple ıâ Ó ÙÔ ˆÁÚ Ê ÛÂÈ, Ô appleôèëù ÁÚ ÊÂÈ Ó appleô ËÌ Î È Ô appleâ ÔÁÚ ÊÔ Ì ÁÚ ÊÂÈ Ì ÈÛÙÔÚÈÔ Ï... 17

φύλλο αναγνώρισης αναγνώριση πανίδας βιοδηλωτικά ίχνη ψάχνουµε για ίχνη ζώων και πουλιών πατηµασιές (σκύλου) µισοφαγωµένος καρπός φτερά πουλιών ή τρίχες ζώων φωλιά ιστός (αράχνης) περιττώµατα (λαγού) κοµµάτια από το σώµα τους ανακαλύπτουµε τα κρυµµένα µικρά ζωάκια ακρίδες µέλισσες αράχνες µυρµήγκια σκουλίκια κάµπιες πεταλούδες 18 σκαθάρια

φύλλο εργασίας Νο 4 αναγνώριση πανίδας Ô Ê ÏÏÔ fiïô ÛÔ ÙÔ µâúì Ô Â Ó È ÒÚÔ Î ÙÔÈÎ appleôïïòó ÒˆÓ. È appleèô appleôïï ÊÔÚ ÂÓ Â Ó È Ó ÙfiÓ Ó Ô Ì fiï Ù Â Ë Ì apple  ıâ apple Ú Ù ÚËÛË, ÁÈ Ù Ù Ô Ó ÛÂ È ÊÔÚÂÙÈÎ Âapple appleâ : ÎÚ ÔÓÙ È Û applefiáâèâ ÛÙÔ, ÛÙ Ê Ï- ÏÒÌ Ù ÛÙË Ê ÏÏÔÛÙÚˆÌÓ, Ì Û ÛÙÔ ÎÔÚÌÔ... ªappleÔÚÔ Ì fiìˆ Ó ÎÔ ÛÔ Ì ÙÔ ÎÂÏ Ë ËÌ ÙÔ, Ó Ô Ì ٠appleôìâèó ÚÈ ÙˆÓ ÙÚÔÊÒÓ ÙÔ, Ù ÛËÌ È ÛÙ Ê ÏÏ ÛÙÔ ÎÔÚÌÔ, Ó ÚÔ Ì ٠ÓË ÙÔ ÛÙ ÈfiÓÈ ÛÙÈ Ï ÛappleÂ. αν είµαστε τυχεροί και προσεκτικοί παρατηρητές καταγράφουµε τί βρήκαµε: α/α περιγραφή βιοδηλωτικού ίχνους προσδιορισµός ζώου 19

φύλλο εργασίας Νο 5 Συµπλήρωσε τα κενά στο κείµενο χρησιµοποιώντας, στην κατάλληλη θέση, τις λέξεις που βρίσκονται µέσα στο πλαίσιο. ορειβασία χιονοδροµία χούµος πυρκαγιές αειφορία βλάστηση τροφικό πλέγµα κυνήγι φυλλοστρωµνή αειθαλή φυλλοβόλα οικοσύστηµα υλοτόµηση οικοτουρισµός βόσκηση Οι ανατολικές πλαγιές του Βερµίου καλύπτονται µε πλούσια... Τα δάση του περιλαµβάνουν... δέντρα, όπως οι καστανιές και... όπως τα έλατα. Το δασικό... αποτελούν πλήθος από φυτά και ζώα που αλληλοεξαρτώνται και δηµιουργούν ένα....... Το έδαφος καλύπτεται από... όπου βρίσκουν καταφύγιο σαπροφυτικοί οργανισµοί που συντελούν στη δηµιουργία του.... Η... στα δάση του Βερµίου είναι διαχρονική οικονοµική δραστηριότητα. Το Σέλι και τα 3-5 Πηγάδια προσφέρουν ιδανική διέξοδο για αυτούς που θέλουν να ασχοληθούν µε τη.... Τα όµορφα µονοπάτια του κάνουν την... ξεκούραστη κι ευχάριστη. Τα τελευταία χρόνια αναπτύσσεται έντονος προβληµατισµός για την προστασία του βουνού µε περιορισµό της..., την πρόληψη των..., την απαγόρευση του... και για την ανάδειξη της οµορφιάς του µε στόχο την ανάπτυξη του... και τη διατήρηση του φυσικού πλούτου για τις επόµενες γενιές δηλαδή για την.... 20

φύλλο εργασίας Νο 6 Τί προσφέρει ένα ορεινό οικοσύστηµα; ñ È ÛÙ appleúôûâîùèî ÙÈ apple Ú Î Ùˆ Ï ÍÂÈ. ñ ËÙ ÛÙ ÛÙËÓ ÔÌ, appleôê Û ÛÙÂ Î È Û ÌappleÏËÚÒÛÙ ÙÔ È ÁÚ ÌÌ ÙÔ È - Ì ÓÙÈÔ ÍÂÎÈÓÒÓÙ applefi ÙËÓ appleèô ÛËÌ ÓÙÈÎ. ñ µ ÏÙ ÙÔÓ ÓÙ ÛÙÔÈ Ô ÚÈıÌfi Û Πıâ ÎÔ Ù ÎÈ. 1. ÁˆÁ 2. ÓÂÚfi 3. Í ÏÔ 4. ÒÌ 5. ÛÎËÛË 6. ÔÚ ÎÙ 7. Î Ó ÁÈ 8. fiúù 9. appleúôûù Û 10. ÙÚÔÊ 11. ÔÍ ÁfiÓÔ 12. ÚÔÛÈ 13. Î ÙÔÈÎ Από τί υποβαθµίζεται ένα ορεινό οικοσύστηµα; ñ È ÛÙ appleúôûâîùèî ÙÈ apple Ú Î Ùˆ Ï ÍÂÈ. ñ ËÙ ÛÙ ÛÙËÓ ÔÌ, appleôê Û ÛÙÂ Î È Û ÌappleÏËÚÒÛÙ ÙÔ È ÁÚ ÌÌ ÙÔ È - Ì ÓÙÈÔ ÍÂÎÈÓÒÓÙ applefi ÙËÓ appleèô ÛÔ Ú ÈÙ appleô ıìèûë. ñ µ ÏÙ ÙÔÓ ÓÙ ÛÙÔÈ Ô ÚÈıÌfi Û Πıâ ÎÔ Ù ÎÈ. 1. ÏÔÙfiÌËÛË 2. È ÚˆÛË 3. Î ÏÏÈ ÚÁÂÈ 4. ÈÔÓÔ ÚÔÌÈÎ 5. apple ÚÎ ÁÈ 6. ÚfiÌÔÈ 7. fiûîëûë 8. Î Ó ÁÈ 9. ÍÂÓÔ Ô Â 10. ÊÚ ÁÌ Ù 11. ÔÈÎÈÛÌÔ 12. Ï ÙÔÌ 13. Ú apple ÓÛË 21

φύλλο εργασίας Νο 7 Συζητείστε µεταξύ σας, αποφασίστε και συµπληρώστε ασικές Πυρκαγιές έχουν ως αίτια: προκαλούν επιπτώσεις: µπορούν να αντιµετωπισθούν µε Μέτρα ατοµικά συλλογικά 22

ώρα για ψυχαγωγία σταυρόλεξο 1 2 4 5 10 3 2 3 4 5 6 8 7 8 9 11 10 9 11 12 ÚÈ fióùè 1. Ô Ô Ófi ÙË Ô Û 2. æ Úfi ÈÔ Ê ÏÏÔ fiïô Ó ÚÔ 3. ËÁ ˆ ÁÈ ÙÔ ÛÔ 4. ªÂÚÈÎ ÊÔÚ Â Ó È ËÏËÙËÚÈÒ Â 5. ŒÓ applefi Ù ÈÔÓÔ ÚÔÌÈÎ Î ÓÙÚ ÙÔ µâúì Ô 6. Óˆ ÛÂ Ú Ô Ó Ú Ù Ú ÛÎÔ Ì 7. ıâ ÒÔ ÂÈ ÙË ÈÎ ÙÔ 8. ÏÔÁËÌ ÓÔ ÓÙÚÔ 9. ÙÔÈÔ Â Ó È ÙÔ ÚÔÏfiÈ ÙˆÓ Ê ÙÒÓ 10. ÙÔÈ Â Ô Ó ÁÓÒÚÈÛË ÂÓfi ÒÔ 11. Úapplefi ÛÔ 12. ÎÏÔÊÔÚÔ Ó ÛÙ ÛË ıâù 1. Ó È Î È Ô ÁÂÙÔ 2. ÚfiÌÔ ÁÈ Ó Ó 3. Ó Ú Ê ÏÏÔ fiï, ÁÚfiÊÈÏ 4. ÌÓÔÈ ÂÈı Ï 5. Ù ÓÔ Ó apple Á  ÛÙ ÓÙÔÌ 6. ÒÔ ÙÔ ÛÔ 7. ÂÓÂÚÁÂÈ Î ÂÚÁÔÛÙ ÛÈ ÙÔ Ê ÙÔ 8. ÚappleÂÙ ÙÔ ÛÔ 9. Ã Ú ÎÙËÚÈÛÙÈÎfi ÙÔ ÎÂÏ Ú ÛÌ ÙÔ 10. Œ Ô Ó apple ÓÙ Ê ÏÏ 11. ÓÙÚÔ Ì appleôï ÛÎÏËÚfi Í ÏÔ 23

φύλλο εργασίας Νο 8 ο καθένας µόνος του ηµιουργήστε µε πηγή έµπνευσης το βουνό! αφήστε το ταλέντο σας ελεύθερο και επιλέξτε όποια δράση σας ταιριάζει: 1. ˆÁÚ ÊÈÛ ÌÈ ÂÈÎfiÓ appleô ÛÔ Î Ó ÂÓÙ appleˆûë 2. Ú Â Ó appleô ËÌ ÁÈ ÙÔ Ô Ófi 3. ÈËÁ ÛÔ ÌÈ ÈÛÙÔÚ ÛÙË ˆ ÙÔ ÛÔ 4. ÚÔÛapple ıëûâ Ó appleâúèáú ÂÈ Ó Ó appleâú apple ÙÔ Û ΠÌÌ ÓÔ ÛÔ σε οµάδες 1. ÓÙÂ Ì Û ÓıÂÛË Ì ٠ÏÈÎ appleô Û ÏÏ Í ÙÂ. 2. ÚÔÛapple ı ÛÙÂ Ó appleô ÒÛÂÙÂ Û Ó ËıÔappleÔÈÔ ÌÈ ÂÈÎfiÓ, Ó appleô ËÌ, ÌÈ ÈÛÙÔÚ appleô ı È Ï ÍÂÙ applefi Ù appleô ÁÚ ÙÂ. ίσως έτσι καταλάβουν και οι άλλοι τι νοιώσατε σήµερα που περπατήσατε «στα µονοπάτια του Βερµίου» ίσως έτσι θα θυµάστε περισσότερο τη χαρά και την ψυχική ανάταση που χαρίζει η επαφή µε τη φύση ίσως έτσι κατανοήσετε καλύτερα την ανάγκη προστασίας του θησαυρού που λέγεται «δάσος». 24

Γεωφυσικός χάρτης του νοµού Ηµαθίας :. ª. ÃÚËÛÈÌÔappleÔÈ ıëî Ó ÂÈÎfiÓÂ applefi ÙÈ ÂÎ fiûâè : 1. Plants and animals, ÂÎ. Blitz. 2. Animal Tracks, ÂÎ. Blitz. 3. ÈÎÔÏÔÁ, ÂÎ. ÂÏËı Ó ÛË - ÚÂ ÓËÙ. 4. ˆÔÏÔÁ, Î ÔÙÈÎ ıëóòó. 5. º ÙÔÏÔÁ, Î ÔÙÈÎ ıëóòó. 6. Trees, PB Parkgate - books.