ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΜΕ ΘΕΜΑ:

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ & ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΑΣ ΜΔΕ ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΓΛΩΣΣΙΚΗΣ ΠΟΙΚΙΛΙΑΣ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΜΕ ΘΕΜΑ: Μια λεξικολογική προσέγγιση του διαφημιστικού λόγου στα Νέα Ελληνικά ΕΚΠΟΝΗΤΡΙΑ ΑΛΕΒΙΖΟΥ ΑΝΔΡΙΑΝΑ του ΓΕΩΡΓΙΟΥ (Α.Μ.Μ.Φ.: 7) ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ Δρ. ΓΕΩΡΓΙΟΣ Ι. ΞΥΔΟΠΟΥΛΟΣ 1

ΠΑΤΡΑ ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2006 2

Περιεχόμενα Πρόλογος 1. Εισαγωγή 1.1 Η επικοινωνιακή διάσταση της γλώσσας 1.2 Η «διπλή γλώσσα» της επικοινωνίας 1.2.1 Ορισμός της «διπλής γλώσσας» 1.2.2 Ιστορία της «διπλής γλώσσας» 1.2.3 Στόχοι της «διπλής γλώσσας» 1.2.4 Τα αποτελέσματα της «διπλής γλώσσας» 1.3 Είδη «διπλής γλώσσας» 1.3.1 Ευφημισμοί 1.3.2 Τεχνικοί ή Επιστημονικοί Όροι 1.3.3 Η ξύλινη γλώσσα 1.3.4 Ρητορισμός ή Βερμπαλισμός 1.3.5 Οι λέξεις-νυφίτσες (weasel words) 1.3.5.1 «Λέξεις-νυφίτσες»: Κατηγορίες στα ελληνικά 1.4 Ιστορικά ευρήματα «διπλής γλώσσας» 1.5 Πού χρησιμοποιείται η «διπλή γλώσσα» σήμερα 2. Προλεγόμενα για τη διαφήμιση 2.1 Ορισμός του όρου «διαφήμιση» 2.2 Σύντομα ιστορικά δεδομένα για τη διαφήμιση 2.3 Η διαφήμιση στην Ελλάδα (1940-1989) 2.4 Είδη διαφήμισης 3

2.4.1 Είδη διαφήμισης σε σχέση με τον ειδικό στρατηγικό στόχο 2.4.2 Είδη διαφήμισης από άποψη διαφημιζόμενου αντικειμένου 2.4.3 Είδη διαφήμισης από άποψη υποκειμένου της διαφήμισης 2.4.4 Είδη διαφήμισης ως προς το περιεχόμενο (κειμενογλωσσολογική προσέγγιση) 2.5 Η δομή του διαφημιστικού μηνύματος 2.5.1 Το σλόγκαν 2.5.2 Προέλευση του όρου 2.5.3 Χαρακτηριστικά του σλόγκαν 2.5.4 Το σλόγκαν όπως προέκυψε από την έρευνα 2.6 Η γλώσσα της διαφήμισης 2.7 Η «διπλή γλώσσα» στην υπηρεσία της διαφήμισης 2.7.1 Οι ευφημισμοί στην υπηρεσία της διαφήμισης 2.7.2 Οι τεχνικοί-επιστημονικοί όροι στην υπηρεσία της διαφήμισης 2.7.3 Η ξύλινη γλώσσα στην υπηρεσία της διαφήμισης 2.7.4 Στοιχεία ρητορισμού-βερμπαλισμού στην υπηρεσία της διαφήμισης 2.7.5 Οι λέξεις-νυφίτσες στην υπηρεσία της διαφήμισης 2.8 Η διπλή γλώσσα στη διαφήμιση είναι «γλώσσα ισχύος» 3. Αντικείμενο της έρευνας 3.1 Εισαγωγικά 3.1.1 Σύντομη ιστορία της επικοινωνίας 4

3.1.2 Τα Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας 3.1.3 Το περιοδικό ως διαφημιστικό μέσο 3.2 Συλλογή του υλικού 3.2.1 Περιοδικά που επιλέχθηκαν 3.2.2 Διαφημίσεις που μελετήθηκαν 3.3 Παρουσίαση των δεδομένων 3.3.1 Διαφημιστικά μηνύματα 3.3.1.1 Στοιχεία διπλής γλώσσας 3.4 Περιγραφή των δεδομένων 3.4.1 Τα στοιχεία διπλής γλώσσας στα διαφημιστικά μηνύματα 3.5 Ποσοτικά δεδομένα 4. Ανάλυση δεδομένων 4.1 Οι ευφημισμοί στα διαφημιστικά μηνύματα 4.1.1 Ευφημισμοί που παράγονται με μετονομασία 4.1.2 Ευφημισμοί που παράγονται με περίφραση 4.2 Οι τεχνικοί-επιστημονικοί όροι στα διαφημιστικά μηνύματα 4.2.1 Τεχνικοί-επιστημονικοί όροι που παράγονται με μετονομασία 4.2.2 Τεχνικοί-επιστημονικοί όροι που παράγονται με περίφραση 4.3 Η ξύλινη γλώσσα στα διαφημιστικά μηνύματα 5

4.3.1 Η ξύλινη γλώσσα παράγεται μόνο με περίφραση 4.4 Στοιχεία ρητορισμού-βερμπαλισμού στα διαφημιστικά μηνύματα 4.4.1 Τα στοιχεία ρητορισμού-βερμπαλισμού παράγονται μόνο με περίφραση 4.5 Οι λέξεις-νυφίτσες στα διαφημιστικά μηνύματα 4.5.1 Ρήματα 4.5.1.1 Ρήματα «βοήθειας» 4.5.1.2 Ρήματα «επίτασης» 4.5.1.3 Ρήματα «αποτροπής» 4.5.1.4 Τροπικά βοηθητικά ρήματα 4.5.2 Επιρρήματα 4.5.3 Επίθετα 4.5.3.1 Επίθετα στο θετικό βαθμό 4.5.3.2 Επίθετα στο συγκριτικό βαθμό 4.5.4 Προθέσεις, Μόρια, Ονόματα 4.6 Η διπλή γλώσσα στη διαφήμιση είναι όργανο δράσης της ιδεολογίας 5. Επίλογος 6. Βιβλιογραφία Παράρτημα 6

Πρόλογος Η παρούσα διπλωματική εργασία με τίτλο «Μια λεξικολογική προσέγγιση του διαφημιστικού λόγου στα Νέα Ελληνικά» εκπονήθηκε στα πλαίσια του Μεταπτυχιακού Προγράμματος «Συγκριτική Γλωσσολογία και Γλωσσική Ποικιλία» που διεξάγεται από το τμήμα Φιλολογίας, κατεύθυνση Γλωσσολογίας, της σχολής Ανθρωπιστικών και Κοινωνικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Πατρών και αποτελεί μέρος των απαιτήσεων για την απόκτηση του Μεταπτυχιακού Διπλώματος Ειδίκευσης στη Συγκριτική Γλωσσολογία και Γλωσσική Ποικιλία. Θα ήθελα να εκφράσω τις θερμές μου ευχαριστίες στον καθηγητή κ. Ξυδόπουλο Γεώργιο, για τη βοήθεια που μου παρείχε τόσο κατά την επιλογή του θέματος της εργασίας, όσο και για τις οδηγίες που μου έδωσε για να την πραγματοποιήσω. Επίσης θα ήθελα να ευχαριστήσω τους γονείς μου, για τη συμπαράσταση που παρείχαν καθ όλη τη διάρκεια της πραγματοποίησης της εργασίας αυτής καθώς και τον καθηγητή κ. Αρχάκη Αργύρη για την παροχή βιβλιογραφικού υλικού. 7

1. Εισαγωγή Στην εργασία αυτή μελετώ τη γλώσσα που χρησιμοποιείται στο διαφημιστικό λόγο και ειδικότερα τη γλώσσα των διαφημιστικών μηνυμάτων που περιέχονται στα περιοδικά, όπου ο άνθρωπος, απόλυτα συνειδητά, χρησιμοποιεί τη γλώσσα ως όπλο-εργαλείο προκειμένου να επιτύχει ένα αποτέλεσμα που είναι η πώληση του διαφημιζόμενου προϊόντος. Αυτή η εσκεμμένη χρήση της γλώσσας ονομάζεται «διπλή γλώσσα» της επικοινωνίας και κύριος στόχος της έρευνάς μου είναι αφενός να δείξω ότι τα πέντε είδη διπλής γλώσσας (ευφημισμοί, τεχνικοί-επιστημονικοί όροι, στοιχεία ξύλινης γλώσσας, στοιχεία ρητορισμού-βερμπαλισμού, και λέξεις-νυφίτσες) χρησιμοποιούνται στα διαφημιστικά μηνύματα και αφετέρου ότι εκπληρώνουν το στόχο της διπλής γλώσσας της επικοινωνίας που είναι η παραπληροφόρηση και η παραπλάνηση του κοινού. Δηλαδή να αποδειχθεί ότι οι διαφημιστές προκειμένου να πουλήσουν τα προϊόντα τους χρησιμοποιούν τέτοιου είδους γλωσσικά μέσα που έχουν ως στόχο να εξαπατήσουν το κοινό. Στο 1 ο κεφάλαιο αναφέρομαι στον ορισμό της έννοιας «διπλή γλώσσα», στα είδη της διπλής γλώσσας όπου υιοθετώ την άποψη του Ξυδόπουλου (υπό δημοσίευση) ότι οι λέξειςνυφίτσες συνιστούν ξεχωριστό είδος διπλής γλώσσας και τέλος αναφέρω τους τομείς της καθημερινότητας στους οποίους γίνεται χρήση της. Στο 2 ο κεφάλαιο ορίζω την έννοια διαφήμιση, αναφέρομαι στα είδη της καθώς και στη δομή του διαφημιστικού μηνύματος, όπου σε αυτό το σημείο κάνω και μια ενδεικτική αναφορά στο σλόγκαν. Στη συνέχεια αναφέρομαι στις έρευνες που έχουν πραγματοποιηθεί μέχρι τώρα πάνω στη γλώσσα της διαφήμισης καθώς και στις παρατηρήσεις που αναφέρουν ότι γίνεται χρήση στοιχείων διπλής γλώσσας στη διαφήμιση και καταλήγω στο συμπέρασμα ότι η διπλή γλώσσα είναι γλώσσα ισχύος, σύμφωνα με την προσέγγιση του Fairclough. Στο 3 ο κεφάλαιο προσδιορίζεται ακριβώς το αντικείμενο της έρευνας, δίνονται πληροφορίες για τον τρόπο συλλογής του υλικού καθώς και παρουσιάζονται και περιγράφονται τα δεδομένα που προέκυψαν από την έρευνα. Τέλος στο 4 ο κεφάλαιο πραγματοποιείται η ανάλυση των δεδομένων που προέκυψαν από τη συλλογή υλικού και στο 5 ο κεφάλαιο παρατίθενται τα συμπεράσματα της παρούσας έρευνας. 8

Στο παράρτημα παραθέτω τις διαφημίσεις με αύξοντα αριθμό και τα δεδομένα όπως προέκυψαν κατά τη συλλογή του υλικού κατανεμημένα στα πέντε είδη διπλής γλώσσας. 1.1 Η επικοινωνιακή διάσταση της γλώσσας Σύμφωνα με τον Μπαγιόνα (1995: 79), «η γλώσσα μπορεί να αναφέρεται στους ισχύοντες κώδικες γλωσσικής επικοινωνίας, στη γλώσσα με την κοινωνική ή εξατομικευμένη μορφή της, αλλά και σε κινήσεις και συστήματα σημείων κάθε κατηγορίας με τα οποία ο άνθρωπος εκφράζει τη σκέψη του, επικοινωνεί με τους συνανθρώπους του στο πλαίσιο μιας κοινωνικής ομάδας». Ο Χαραλαμπάκης από την άλλη (1995: 109) παραθέτει την άποψη του Herder (1772 Abhandlung ϋber den Ursprung der Sprache) ότι «η γλώσσα είναι το όργανο, το περιεχόμενο και η μορφή της ανθρώπινης σκέψης την οποία και οριοθετεί», άποψη που επικρατούσε την περίοδο 15 ο -18 ο αιώνα. Από τα παραπάνω είναι φανερή η σχέση που υπάρχει ανάμεσα σε γλώσσα και κοινωνία. Αυτή η σχέση είναι αμφίδρομη, κάτι το οποίο υποστηρίζεται κυρίως από το χώρο της κοινωνιογλωσσολογίας (Αρχάκης & Κονδύλη 2002: 13). Τα τελευταία χρόνια το ενδιαφέρον είναι έντονο σε αυτό το πεδίο σύνδεσης γλώσσας - κοινωνίας, ώστε ακόμη και για τους ιστορικούς γλωσσολόγους η γλώσσα αποτελεί μια συστατική διάσταση της κοινωνίας, όπως αναφέρουν οι Αρχάκης & Κονδύλη (2002: 23). Οι Sapir & Whorf θεωρούν ότι η γλώσσα είναι φορέας κοσμοθεωρίας, αφού μπορεί να κατευθύνει τη σκέψη των μελών μιας γλωσσικής κοινότητας να αντιληφθούν τον κόσμο με ένα συγκεκριμένο τρόπο με αποτέλεσμα να μπορεί να επηρεάσει ακόμα και την κοινωνική δομή (βλέπε σχετικά Αρχάκης & Κονδύλη 2002: 35-43). Κάτι ανάλογο επισημαίνει και ο Fairclough (1989), ο οποίος θεωρεί ότι η γλώσσα είναι το όργανο με το οποίο αναπαράγεται η ιδεολογία και συνεπώς διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στον τρόπο κατανομής της ισχύος μέσα σε μια κοινωνία, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει η Ευθυμίου (2006). Έτσι οι άνθρωποι πείθονται με τη θέληση τους να κάνουν πράγματα που σε άλλη περίπτωση θα εξαναγκάζονταν να τα κάνουν διότι θα ήταν αντίθετα με το συμφέρον τους, σύμφωνα με τον Fairclough (όπως αναφέρει ο Graddol 2001: 74). Ο Lutz στη συνέχεια (1989: 11-13) θεωρεί ότι η γλώσσα είναι ένα εργαλείο που εφηύρε ο άνθρωπος με σκοπό να το χρησιμοποιήσει, να επιτύχει κάποιο στόχο. Κατά καιρούς επινοούσε διάφορα αντικείμενα όπως για παράδειγμα το μαχαίρι, το κατσαβίδι, το κομπιούτερ 9

για να κάνει κάτι, να επιτύχει κάτι, να διευκολύνει τη ζωή του: να κόψει το κρέας ή να κρατήσει λίστες με τα ονόματα των ανθρώπων που του χρωστούσαν λεφτά. Έτσι και η γλώσσα επινοήθηκε για να εξυπηρετήσει ανάγκες, όπως για παράδειγμα να γραφτεί η ιστορία ενός έθνους ή ακόμα και ένα κείμενο που να αντιτίθεται στα πυρηνικά όπλα. Ο Lutz επίσης (1996: 5-6) χαρακτηρίζει με γλαφυρό ύφος τη γλώσσα ως «κόλλα», η οποία φέρνει σε επαφή τους ανθρώπους όχι μόνο μιας χώρας αλλά και τους ανθρώπους σε ολόκληρο τον κόσμο. Αυτό αποτυπώνει συγχρόνως την ανάγκη αλλά και την αναγκαιότητα για επικοινωνία μεταξύ των ανθρώπων με τη χρήση της οποίας προήχθη η ανθρώπινη κοινωνία και ο ανθρώπινος πολιτισμός. Επειδή η γλώσσα είναι κάτι που αποκτάται με φυσικό τρόπο και χωρίς πολλή προσπάθεια, κατά κάποιο τρόπο αγνοούμε την αξία και τη σημασία της, η οποία είναι εφάμιλλη με την ανάγκη μας να αναπνέουμε. Αυτό που πρέπει να προσέχουμε σύμφωνα με τον Lutz είναι η ποιότητα της γλώσσας που χρησιμοποιούμε αντίστοιχα όπως προσέχουμε τί είδους αέρα εισπνέουμε. Και αυτό δεν έχει να κάνει με τη χρήσης μιας πιο επίσημης γλώσσας, αλλά με την ευθύτητα και την καθαρότητα που θα πρέπει να διακρίνει το λόγο μας. Αυτό είναι και το σημείο που θα επικεντρωθούμε στην παρούσα μελέτη. Πώς δηλαδή η γλώσσα ως εργαλείο μπορεί να χρησιμοποιηθεί από διάφορους φορείς για να επιτύχει ένα σκοπό και με ποιό τρόπο. Γιατί η γλώσσα όπως έλεγε και ο Πλάτωνας δεν είναι παρά μια επένδυση της σκέψης ή του λόγου και η γλωσσική έκφραση μπορεί να αλλάζει όπως το σώμα μπορεί να καλύπτεται με διάφορα ενδύματα (Μπαγιόνας 1995: 82) και ταυτόχρονα μέσω αυτής μιλάμε για το παρελθόν, ζούμε το παρόν και σχεδιάζουμε το μέλλον όπως τονίζει και ο Κούβελας (1995). 1.2 Η «διπλή γλώσσα» της επικοινωνίας Όπως προκύπτει από τα παραπάνω, αφενός μεν ο άνθρωπος χρησιμοποιεί τη γλώσσα με διάφορους δημιουργικούς τρόπους προκειμένου να επιτύχει τον εκάστοτε στόχο του και το επιτυγχάνει δρώντας σχεδόν καταλυτικά σε αυτή και δημιουργώντας μια άλλη, μια διαφορετική όψη της γλώσσας πράγμα το οποίο αποτυπώνεται και στο διαφορετικό τρόπο παρουσίασης της πραγματικότητας από τον ίδιο και αφετέρου κάτι τέτοιο φανερώνει και την ισχύ που κατέχει η γλώσσα ως εργαλείο ώστε να επηρεάζει την κοινωνία και τη δομή της. Η ισχύς της γλώσσας σύμφωνα με τον Fairclough (1989: 43-76) μπορεί να είναι «μέσα» (in) σε αυτή, δηλαδή πώς ένα άτομο μπορεί να ελέγξει το λόγο μέσα από συγκεκριμένες ενέργειες όπως τις διακοπές, ερωτήσεις κ.λπ. ή «πίσω» (behind) από αυτή όπως για παράδειγμα 10

είναι ο λόγος που χρησιμοποιούν τα Μ.Μ.Ε. με λανθάνουσες σχέσεις ισχύος (hidden relations of power), όπου οι παραγωγοί (producers) καθορίζουν τί και πώς θα παρουσιαστεί στο καταναλωτικό κοινό και στην ουσία θα αποφασίσουν τι θα συμπεριληφθεί και τι όχι προκειμένου να έχουν το επιθυμητό αποτέλεσμα. Στην παρούσα εργασία θα κάνουμε λόγο για τη «διπλή γλώσσα» (doublespeak) της επικοινωνίας, η οποία δεν είναι ένα ολίσθημα της γλώσσας ή τρόπος χρήσης της γλώσσας από άγνοια αλλά αντίθετα μια απόλυτα συνειδητή και εσκεμμένη χρήση της γλώσσας από τον άνθρωπο ως όπλο-εργαλείο, για να επιτευχθεί ένα αποτέλεσμα. Όπως επισημαίνει άλλωστε και ο Orwell η γλώσσα είναι το μεγαλύτερο όπλο επίδειξης δύναμης (βλέπε σχετικά Lutz 1989: 12-13). Σύμφωνα με τον Ξυδόπουλο (2005: 775) η «διπλή γλώσσα» (doublespeak) εξυπηρετεί ανάγκες επικοινωνίας απόψεων, ιδεών, αλλά και προώθησης προϊόντων κάτι το οποίο θα μας απασχολήσει στην παρούσα εργασία. Αυτή η χρήση της γλώσσας -σύμφωνα με τον ίδιοπροκαλεί σύγχυση, απάμβλυνση ή όξυνση των αρνητικών συναισθημάτων στο κοινό για το οποίο προορίζεται το μήνυμα. 1.2.1 Ορισμός της «διπλής γλώσσας» Ο Lutz (1989 & 1996) είναι ένας από εκείνους που ασχολούνται εκτενέστερα με το θέμα της «διπλής γλώσσας». Σύμφωνα με τον ίδιο «διπλή γλώσσα» είναι η γλώσσα που κάνει το κακό να φαίνεται καλό, το αρνητικό να φαίνεται θετικό, το δυσάρεστο ευχάριστο ή τουλάχιστον ανεκτό. Η «διπλή γλώσσα» απαλλάσσει κάποιον από την ευθύνη των λεγομένων του και επιπλέον βοηθά όποιον επιθυμεί να διαστρεβλώσει την πραγματική σημασία των πραγμάτων (Lutz 1989: 1, Lutz 1996: 4, Ξυδόπουλος 2005: 775). Επιπλέον παραπλανά, διαστρεβλώνει την πραγματικότητα, αποφεύγει ή μετατοπίζει την ευθύνη, περιορίζει αλλοιώνει και σχεδόν αποτρέπει τη σκέψη με αποτέλεσμα να δημιουργεί δυσαρμονία ανάμεσα στην πραγματικότητα και σε αυτό που λέγεται ή δεν λέγεται (όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Damron, M. 1998 στην ιστοσελίδα http://www.damronplanet.com/doublespeak). Αυτού του είδους τη γλώσσα επιλέγουν φορείς όπως η κυβέρνηση και πιο συγκεκριμένα οι πολιτικοί, οι στρατιωτικές αρχές και κάθε μορφής επιχείρηση σε ολόκληρο τον κόσμο για να έρθουν σε επαφή με το κοινό τους, να «επικοινωνήσουν», δηλαδή όπως φάνηκε από τα παραπάνω να το παραπλανήσουν (βλέπε Ξυδόπουλος 2005: 775). 11

1.2.2 Ιστορία της «διπλής γλώσσας» Ο όρος «διπλή γλώσσα» (doublespeak) δημιουργήθηκε τη δεκαετία του 1950. Στην αγγλική γλώσσα δεν υπήρχαν ουσιαστικά με δεύτερο συνθετικό το -speak, έως ότου τα δημιούργησε ο Orwell στο βιβλίο του «Ninety Eighty-Four» χρησιμοποιώντας τους όρους «διπλή σκέψη» (doublethink) και «νεόγλωσσα» (newspeak), όπως αναφέρεται στον Ξυδόπουλο (2005: 775). Η έννοια όμως και οι ιδιότητες της «διπλής γλώσσας» (doublespeak) δείχνουν ότι μπορούμε να την παρομοιάσουμε με τις έννοιες «διπλή σκέψη» (doublethink) και «νεόγλωσσα» (newspeak) που δημιουργήθηκαν από τον George Orwell. Ως «διπλή σκέψη» (doublethink) ορίζει τη δύναμη ενός προσώπου να κρατήσει δύο αντιτιθέμενες απόψεις στο μυαλό του συγχρόνως, πιστεύοντας πλήρως και στις δύο ιδέες δηλαδή η ικανότητά του να απορρίπτει την αντικειμενική πραγματικότητα χρησιμοποιώντας για το σκοπό αυτό ψευδή γεγονότα τα οποία λέει και στα οποία πιστεύει. Η «νεόγλωσσα» (newspeak) ήταν η επίσημη γλώσσα που χρησιμοποιήθηκε για να εκφράσει τις ιδέες της «διπλής σκέψης» (doublethink) και κατασκευάστηκε σκόπιμα για πολιτικούς λόγους. Οι όροι αυτοί πάντοτε υπονοούν κάτι το πολιτικό ενώ ταυτόχρονα επιβάλουν σε αυτόν που τις χρησιμοποιεί μια συγκεκριμένη νοητική προδιάθεση απέναντι στα γεγονότα. Η γένεση αυτού του όρου προήλθε από το προηγούμενο δοκίμιό του Politics and the English Language, στο οποίο θρηνεί την ποιότητα της αγγλικής γλώσσας αναφέροντας παραδείγματα μεταφορών, ρητορικής και λέξεων χωρίς νόημα που συμβάλλουν σε συγκεχυμένες ιδέες και απόψεις (βλέπε σχετικά Lutz 1989: 8-9). Κατά συνέπεια ο Orwell με τη χρήση της νεόγλωσσας (newspeak) προσπαθεί να περιγράψει την πρόθεση και την σκοπιμότητα που έχουν αυτοί που τη χρησιμοποιούν. 1.2.3 Στόχοι της «διπλής γλώσσας» Η «διπλή γλώσσα» δεν είναι αποτέλεσμα ασυνείδητης σκέψης αλλά αντίθετα αποτελεί προϊόν συνειδητής, προσχεδιασμένης και κατασκευασμένης σκέψης όπως χαρακτηριστικά επισημαίνει ο Lutz. Αυτή η ενέργεια δίνει έμφαση στον γεγονός της επικοινωνίας κάτι που στην πραγματικότητα δεν συμβαίνει. Πρόκειται για γλώσσα που στόχο έχει να παραπληροφορήσει και να παραπλανήσει διαστρεβλώνοντας την πραγματικότητα ενώ συγχρόνως μπορεί και αποποιείται των ευθυνών που συνεπάγονται, αφού δεν διατυπώνει ρητά και ξεκάθαρα το οτιδήποτε. Πρόκειται συνεπώς για μια γλώσσα που προσποιείται ότι συμβάλλει στην αληθινή 12

επικοινωνία, κάτι που δεν συμβαίνει στην πραγματικότητα αφού περιορίζει, αλλοιώνει και κρύβει την αλήθεια των πραγμάτων και των γεγονότων (βλέπε σχετικά Lutz 1989: 18-21). 1.2.4 Τα αποτελέσματα της «διπλής γλώσσας» Σύμφωνα με τον Lutz (όπως αναφέρεται από Damron 1998 στην ιστοσελίδα http://www.damronplanet.com/doublespeak/whatsthebigdeal.htm), η «διπλή γλώσσα» εμπεριέχει δολιότητα η οποία μολύνει και καταστρέφει τη λειτουργία της γλώσσας που έχει να κάνει με την ουσιαστική επικοινωνία των ανθρώπων. Στην πραγματικότητα αλλοιώνει την σκέψη με το να μας δίνει παραπλανητικές πληροφορίες, φθείρει την εμπιστοσύνη διότι τη «διπλή γλώσσα» τη λαμβάνουμε από πλευρές όπως η κυβέρνηση, η εκπαίδευση, η διαφημιστική βιομηχανία, τα ΜΜΕ με αποτέλεσμα να είμαστε πλέον δύσπιστοι και κυνικοί κάποιες φορές απέναντι σε αυτά τα όργανα και συνεπώς καταστρέφει την επικοινωνία από τη στιγμή που δεν μπορούμε πλέον να διεξάγουμε μία καθαρή, αληθινή και ειλικρινή συζήτηση. Η «διπλή γλώσσα» κρύβει την αλήθεια, παραπλανά τους δέκτες του μηνύματος και αποτελεί εμπόδιο στην αληθινή επικοινωνία. 1.3 Είδη «διπλής γλώσσας» Η δυνατότητα να εκφραστούν ή να γραφτούν δύο ή περισσότερες αντιφατικές ιδέες από κάποιον που γνωρίζει συνειδητά αυτήν την αντίφαση, συνιστά τη «διπλή γλώσσα» της επικοινωνίας και αυτό οδηγεί στην εξαπάτηση. Σύμφωνα με τον Lutz (1989: 2), υπάρχουν τέσσερις κατηγορίες «διπλής γλώσσας»: (1)οι ευφημισμοί (euphemisms), (2)οι τεχνικοί ή επιστημονικοί όροι (jargon), (3)τα στοιχεία ξύλινης γλώσσας (gobbledygook or bureaucratese) και (4)τα στοιχεία ρητορισμού-βερμπαλισμού (inflated language). Αυτά τα γλωσσικά στοιχεία μπορούν να αποτελέσουν περιπτώσεις «διπλής γλώσσας» μόνο όταν χρησιμοποιούνται με σκοπό την παραπληροφόρηση, ενώ σε άλλες περιπτώσεις χρησιμοποιούνται αυτόνομα εξυπηρετώντας την επικοινωνιακή τους αποστολή όπως για παράδειγμα η χρήση τεχνικής ορολογίας από μια επαγγελματική ομάδα που βοηθά στην μεταξύ τους συνεννόηση, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Ξυδόπουλος (2005: 776). Επίσης ο Lutz (1989: 83-85) αναφέρει ότι υπάρχει μια κατηγορία στοιχείων που ονομάζονται weasel words, δηλαδή «λέξεις-νυφίτσες» 1, οι οποίες φαίνεται να δίνουν μια 1 Ο Ξυδόπουλος στο άρθρο του «Οι λέξεις-νυφίτσες στην υπηρεσία της διαφήμισης» (υπό δημοσίευση), αποδίδει τον όρο weasel words με το παραθετικό σύνθετο «λέξεις-νυφίτσες». 13

υπόσχεση για ένα προϊόν αλλά στην πραγματικότητα δε δίνουν καμία υπόσχεση γιαυτό. Οι λέξεις-νυφίτσες (weasel words) πήραν το όνομά τους από τον τρόπο που οι νυφίτσες τρώνε το περιεχόμενο των αυγών αφήνοντας ανέπαφο το κέλυφος (βλέπε σχετικά Lutz 1989: 85, Ξυδόπουλος υπό δημοσίευση). Ωστόσο στη βιβλιογραφία παρατηρείται μια γενίκευση του όρου «λέξεις-νυφίτσες», αφού πολλοί συγγραφείς ή δημοσιογράφοι που ασχολούνται με θέματα επικοινωνίας με τον όρο αυτό αναφέρονται σε περιπτώσεις της διπλής γλώσσας, όπου μια λέξη αντικαθίσταται από μια άλλη με σκοπό την εξασθένηση αυτού που πραγματικά σημαίνει και με αποτέλεσμα την παραπληροφόρηση και εξαπάτηση του κοινού (βλέπε σχετικά Ξυδόπουλος υπό δημοσίευση). Ο Ξυδόπουλος όμως (υπό δημοσίευση) θεωρεί τις λέξεις-νυφίτσες ως ξεχωριστή περίπτωση διπλής γλώσσας αφού τα είδη της διπλής γλώσσας καθώς και οι λέξεις-νυφίτσες είναι αποτελέσματα ανθρώπινης παρέμβασης και έχουν στόχο την παραπλάνηση και την εξαπάτηση του καταναλωτικού κοινού. Επομένως θεωρώ πέντε τα είδη διπλής γλώσσας που αναλύονται ως εξής: 1.3.1 Ευφημισμοί Οι ευφημισμοί (euphemisms) είναι λέξεις που προσπαθούν να μαλακώσουν, να κρύψουν, ή να διαστρεβλώσουν την πραγματικότητα με το να περιγράψουν ένα αντικείμενο από μια καλύτερη και πιο θετική οπτική ώστε να το κάνει λιγότερο εκφοβιστικό και απειλητικό ή λιγότερο δυσάρεστο, όπως χαρακτηριστικά επισημαίνει ο Lutz (βλέπε σχετικά Damron http://www.damronplanet.com/doublespeak/typesofdoublespeak.htm.). Η μεγάλη ηλεκτρονική εγκυκλοπαίδεια Wikipedia (http://en.wikipedia.org/wiki/euphemism) ορίζει ως ευφημισμό μια έκφραση που χρησιμοποιεί ένας ομιλητής με σκοπό να είναι λιγότερο δυσάρεστος ή ενοχλητικός. Επιπλέον για τον Lutz (1989: 2-3), ευφημισμοί είναι οι θετικές λέξεις ή φράσεις που χρησιμοποιούνται με σκοπό να αποφευχθεί η σκληρή, δυσάρεστη και πολλές φορές αηδιαστική άποψη της πραγματικότητας καθώς επίσης και λέξεις ευρύτερης κοινωνικής αποδοχής που χρησιμοποιούνται στη θέση άλλων για θέματα που αποτελούν κοινωνικά ή πολιτιστικά ταμπού. Ο Ξυδόπουλος (2005: 776) ορίζει ως ευφημισμούς «τις λέξεις ή φράσεις που δημιουργούνται με σκοπό να αντικαταστήσουν λέξεις, οι οποίες θεωρούνται είτε μη αποδεκτές (π.χ. λέξεις αργκό), είτε αναφέρονται σε δυσάρεστα γεγονότα ή καταστάσεις». Συνήθως 14

χρησιμοποιούνται σε ζητήματα που έχουν να κάνουν με τον πόλεμο, τις, ασθένειες, το χρήμα, την πολιτική (βλέπε και Pope 1998), όπως για παράδειγμα τυφλός άτομο με προβλήματα όρασης και συνιστούν το κυριότερο είδος «διπλής γλώσσας». Για να εξυπηρετεί ο ευφημισμός τη λειτουργία της «διπλής γλώσσας» θα πρέπει να παραπλανά και να εξαπατά τον αποδέκτη, σύμφωνα με τον Lutz (1989: 3). Σε αυτήν την περίπτωση, όπως αναφέρει και ο Ξυδόπουλος (2005: 776-777), ο σκοπός του χρήστη είναι να αποκρύψει την αλήθεια ή να παραπληροφορήσει και να προκαλέσει επικοινωνιακή σύγχυση, ώστε να αποτρέψει ή έστω να μετριάσει την αντίδραση του αποδέκτη αναφορικά με το αρνητικό γεγονός. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο όρος παράπλευρες απώλειες που χρησιμοποιήθηκε από το Πεντάγωνο στη θέση του όρου θάνατος αμάχων και προκαλεί ασάφεια με αποτέλεσμα να μετριαστούν οι αντιδράσεις της κοινής γνώμης (βλέπε και Τσίτσας 2003). 1.3.2 Τεχνικοί ή Επιστημονικοί Όροι Οι τεχνικοί ή επιστημονικοί όροι (jargon) είναι μια εξειδικευμένη γλώσσα που χρησιμοποιείται από έναν συγκεκριμένο επαγγελματία, έναν έμπορο, ή μια επαγγελματική ομάδα γιατρών, επιστημόνων, δικηγόρων, μηχανικών αυτοκινήτων και συνιστούν ένα σύντομο σύστημα επικοινωνίας το οποίο τους βοηθά να επικοινωνήσουν σύντομα, αποτελεσματικά και ξεκάθαρα. Όταν όμως τέτοιοι όροι χρησιμοποιούνται στην καθημερινή ομιλία έχουν στόχο να εντυπωσιάσουν (βλέπε σχετικά Lutz 1989: 3-5). Σύμφωνα με την Holmes (1992), η τεχνική ή επιστημονική ορολογία έχει να κάνει με το επίπεδο ύφους αφού όλες οι επαγγελματικές ή επιστημονικές δραστηριότητες των ανθρώπων συνδέονται με μια συγκεκριμένη ποικιλία της γλώσσας. Οι Freeborn et al. (1993) αναφέρουν το παράδειγμα των νομικών όρων που εξασφαλίζουν ακρίβεια και σαφήνεια και απαντούν μόνο σε νομικά κείμενα αφού δεν είναι κατανοητοί από το μέσο ομιλητή, όπως για παράδειγμα μίσθιο ακίνητο, μισθωτής ενοικιαστής κ.λπ. (όπως αναφέρεται στο Ξυδόπουλος 2005: 778). Όταν όμως τεχνικοί ή επιστημονικοί όροι χρησιμοποιούνται από ένα μέλος μιας ομάδας απέναντι σε ένα πρόσωπο που βρίσκεται εκτός αυτής της ομάδας για να δώσει έναν αέρα κύρους, αυθεντίας, και γοήτρου τότε αυτό συνιστά περίπτωση χρήσης της «διπλής γλώσσας», όπως εύστοχα επισημαίνει ο Lutz (1989: 4). Επιπρόσθετα ο Ξυδόπουλος (2005: 778-779) αναφέρει ότι κάθε περίπτωση που κάποιος απευθύνεται σε ένα κοινό χρησιμοποιώντας τεχνική ή επιστημονική ορολογία και εκμεταλλευόμενος το γεγονός ότι οι αποδέκτες του μηνύματός 15

του δεν γνωρίζουν τη σημασία αυτών των όρων με σκοπό την παραπληροφόρηση, αυτό συνιστά περίπτωση «διπλής γλώσσας». Αντιπροσωπευτικό παράδειγμα η δημιουργία και χρήση του όρου ανοικτός πιστωτικός λογαριασμός αντί της λέξης δάνειο από τις τράπεζες, με σκοπό την προσέλκυση πελατών για το συγκεκριμένο τραπεζικό προϊόν. 1.3.3 Η ξύλινη γλώσσα Ο όρος ξύλινη γλώσσα (gobbledygook or bureaucratese) ακούγεται συχνά στην καθημερινή μας ζωή. Συνήθως αποτελείται από πολλές μεγάλες, περίπλοκες λέξεις, φράσεις ή προτάσεις με σκοπό να προκληθεί σύγχυση στο ακροατήριο και να παρακαμφθεί το πραγματικό ζήτημα της ομιλίας. Πιο απλά «ξύλινη γλώσσα» ορίζουμε την ομιλία που λέει πολλά, αλλά πρακτικά δεν σημαίνει απολύτως τίποτα (Καλιόρης 1991). H ξύλινη γλώσσα της παραδοσιακής κομουνιστικής αριστεράς στην Ελλάδα περιέχει όρους όπως "στρουχτούρα", "προβοκάτσια" και "Oχτώβρης". Προσπαθεί να επιβάλει ιδέες τρομοκρατώντας τον ακροατή με τους πομπώδεις όρους της με αποτέλεσμα να μην αποσαφηνίζεται ποτέ μία έννοια ή ακόμα να ευτελίζεται μια ιδέα (βλέπε σχετικά Μανδραβέλης 2006). Η «ξύλινη γλώσσα αναφέρεται σε έναν άκαμπτο, ξηρό, απαρέγκλιτο και υποταγμένο λόγο» σύμφωνα με τον Μπαμπινιώτη (2000), όπως αναφέρεται στον Ξυδόπουλο (2005: 779). Για τον Lutz (1989: 5-6) η ξύλινη γλώσσα είναι υπερβολή στην έκφραση. Το ιδανικό είναι όλο και μεγαλύτερες λέξεις και μακροσκελείς προτάσεις. Τις περισσότερες φορές αυτό που λέγεται ακούγεται εντυπωσιακό, στην ουσία όμως το περιεχόμενο και η σημασία του δεν δημιουργεί αίσθηση. Συνήθως αυτού του είδους τη γλώσσα χρησιμοποιούν οι κρατικές αρχές διακοσμώντας τη με τεχνικούς ή επιστημονικούς όρους. Στην Ελλάδα για παράδειγμα στη διατύπωση νόμων έχουμε ξύλινη γλώσσα (βλέπε Νικολακόπουλος 1996), όπως διαπιστώθηκε από έρευνα της Εθνικής Σχολής Δημόσιας Διοίκησης σχετικά με τη γλώσσα του κράτους, όπως αναφέρεται στον Ξυδόπουλο (2005: 780 & 800). 1.3.4 Ρητορισμός ή Βερμπαλισμός Τα στοιχεία ρητορισμού ή βερμπαλισμού (inflated language) είναι εντυπωσιακές και ηχηρές λέξεις που χρησιμοποιούνται για να προσδώσουν αίγλη και αξία σε κοινά πράγματα και καθημερινά γεγονότα και σύμφωνα με τον Lutz (1989: 6-7) κάνουν το συνηθισμένο να φαίνεται ασυνήθιστο και εντυπωσιακό και επιπλέον αποδίδουν ιδιαίτερη σπουδαιότητα σε απλά πράγματα με αποτέλεσμα κάποιες φορές να έχουμε ένα αστείο αποτέλεσμα. Χαρακτηριστικό 16

παράδειγμα αποτελεί ο όρος car mechanic (μηχανικός αυτοκινήτων), ο οποίος αποδίδεται κάποιες φορές ως automotive internist (παθολόγος αυτοκινήτων). Αυτού του τύπου τα στοιχεία υπάρχουν στην ονοματολογία προϊόντων ή συστατικών προϊόντων και είναι εύκολο να εντοπιστούν ακόμα και από το μέσο ομιλητή, σύμφωνα με τον Ξυδόπουλο (2005: 782-783). Αυτή η ονοματοδοσία προϊόντων ή στοιχείων που περιέχονται σε αυτά στοχεύουν στην προσέλκυση του καταναλωτικού κοινού με τη μέθοδο του εντυπωσιασμού και της παραπληροφόρησης και επομένως συνιστούν μορφές «διπλής γλώσσας». Χαρακτηριστικά παραδείγματα: πλυντήριο σύστημα οικιακής πλύσης, πλαστικό συνθετικό γυαλί κ.λπ. Η χρήση στοιχείων ρητορισμού ή βερμπαλισμού αναβαθμίζει τα εν λόγω προϊόντα με αποτέλεσμα να παραπληροφορείται το καταναλωτικό κοινό (βλέπε Ξυδόπουλος 2005). 1.3.5 Οι λέξεις-νυφίτσες (weasel words) Σύμφωνα με τον Ξυδόπουλο (υπο δημοσίευση), όπως αναφέρεται στην αυτοβιογραφία του Ρούσβελτ, η πατρότητα του όρου weasel word ανήκει στο χρονογράφο Stewart Chaplin, ο οποίος δημοσίευσε μια ιστορία στο περιοδικό The Century Magazine τον Ιούνιο του 1900 και εξηγεί ότι «οι λέξεις-νυφίτσες είναι λέξεις που ρουφούν τη ζωή άλλων λέξεων που βρίσκονται δίπλα τους, έτσι ακριβώς όπως μια νυφίτσα ρουφά ένα αυγό και αφήνει το τσόφλι του. Αν μετά ζυγιάσει κανείς το αυγό διαπιστώνει ότι είναι ελαφρύ σαν πούπουλο και καθόλου χορταστικό, ωστόσο ένα καλάθι τέτοια αυγά κάνουν εντύπωση και ξεγελούν τον απερίσκεπτο». Οι λέξεις-νυφίτσες χρησιμοποιούνται σε όλα τα πεδία όπου γίνεται χρήση των στοιχείων διπλής γλώσσας και ιδιαίτερα στο πεδίο της διαφήμισης: κατά τη χρήση τους απομυζούν τη σημασιακή ουσία άλλων λέξεων αφήνοντας μόνο το εξωτερικό περίβλημα, δηλαδή το φωνητικό τους τύπο (Ξυδόπουλος υπό δημοσίευση). Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, οι λέξεις-νυφίτσες έχουν ως σκοπό την παραπλάνηση του αποδέκτη διότι φαίνεται να δίνουν μια υπόσχεση, χωρίς να το κάνουν στην πραγματικότητα και αποτελούν αυτόνομη περίπτωση και όχι εναλλακτική ονομασία για τα είδη της διπλής γλώσσας. Επίσης και τα είδη της διπλής γλώσσας: (α)ευφημισμοί, (β)τεχνικοί ή επιστημονικοί όροι, (γ)στοιχεία ξύλινης γλώσσας και (δ)στοιχεία βερμπαλισμού ή ρητορισμού, έχουν στόχο να παραπληροφορήσουν διαστρεβλώνοντας την πραγματικότητα με το να κάνουν το αρνητικό να φαίνεται θετικό ή τουλάχιστον ουδέτερο, με αποτέλεσμα να μην μπορούν να αποδοθούν ευθύνες, αφού δεν διατυπώνεται ξεκάθαρα το οτιδήποτε. Άρα οι λέξεις-νυφίτσες είναι το πέμπτο είδος διπλής γλώσσας της επικοινωνίας στη διαφήμιση. 17

1.3.5.1 «Λέξεις-νυφίτσες»: Κατηγορίες στα ελληνικά Η πιο διαδεδομένη ως προς τη χρήση λέξη-νυφίτσα στη διαφήμιση, σύμφωνα με τον Lutz (1989: 86), είναι το ρήμα «βοηθάω» (help). Η πραγματική σημασία του ρήματος είναι αυτή που δηλώνει και τίποτα παραπάνω ούτε έχει τη σημασία του σταματάω, ούτε εξαλείφω, ούτε τελειώνω κ.λπ. Ο λόγος που κάποιες φορές παίρνει αυτή τη σημασία είναι γιατί το ρήμα «βοηθάω» μπαίνει μπροστά από τέτοια ισχυρά ρήματα με αποτέλεσμα αυτά να υπερισχύουν και να αγνοείται η ύπαρξη του ρήματος «βοηθάω». Υπάρχουν και άλλες πάρα πολλές τέτοιες λέξεις-νυφίτσες που είναι δύσκολο να τις απαριθμήσει κανείς, όπως αναφέρει ο Lutz (1989: 87). Άλλες τέτοιες είναι: το επίρρημα «ουσιαστικά» (virtually), το επίθετο «νέο» (new), η μετοχή «βελτιωμένος» (improved), το ρήμα «ενεργώ» (act) και άλλες. Στα ελληνικά, σύμφωνα με τον Ξυδόπουλο (υπο δημοσίευση), το ρόλο λέξης-νυφίτσας διαδραματίζουν λέξεις από διάφορες γραμματικές κατηγορίες, που είτε εισάγουν μια λέξη (ρήματα), είτε λειτουργούν ως προσδιοριστικά στοιχεία (επίθετα, επίρρημα, προθέσεις, μόρια, ονόματα). Οι κατηγορίες αυτές έχουν ως εξής (βλέπε Ξυδόπουλος υπο δημοσίευση): (1)Ρήματα: σε αυτή την κατηγορία προκύπτουν 4 κατηγορίες: (α)ρήματα «βοήθειας» που δηλώνουν «βοήθεια», όπως για παράδειγμα το ρήμα «βοηθώ» και το συνώνυμό του «συμβάλλω», (β)ρήματα «επίτασης» τα οποία ενισχύουν (είτε θετικά είτε αρνητικά) τη σημασία μιας πράξης, όπως για παράδειγμα τα ρήματα ενισχύω, προσφέρω, χαρίζω, ενεργοποιώ και διεγείρω, (γ)ρήματα «αποτροπής» που δηλώνουν κάποιο βαθμό παρεμπόδισης μιας πράξης, όπως τα περιορίζω, εμποδίζω, μειώνω, ελέγχω, καταπολεμώ και τα (δ)τροπικά βοηθητικά ρήματα, κατηγορία όπου ανήκει το «μπορεί» που είναι πολύσημο και ερμηνεύεται είτε ως «δύναμαι», είτε ως «ενδέχεται» (2)Επιρρήματα: υπάρχουν (α)τροποποιητές ρημάτων που εμφανίζονται αμέσως μετά το ρήμα που τροποποιούν και χωρίζονται σε (i)τροπικά επιρρήματα (όπως για παράδειγμα τα: αποτελεσματικά, καλύτερα, σημαντικά, ενεργά, γρήγορα), (ii)χρονικά επιρρήματα (όπως για παράδειγμα το αμέσως) και (iii)διαβαθμιστικά επιρρήματα (όπως για παράδειγμα τα: σχεδόν, ουσιαστικά) και (β)τροποποιητές επιθέτων ή επιρρημάτων που εμφανίζονται να τροποποιούν επίθετα ή άλλα επιρρήματα και ταξινομούνται σε: (i)τροπικά επιρρήματα (όπως για παράδειγμα τα: κλινικά, δερματολογικά), (ii)ποσοτικά επιρρήματα (όπως για παράδειγμα τα: 18

Χ τοις εκατό, Χ φορές) και (iii)διαβαθμιστικά επιρρήματα (για παράδειγμα το σχεδόν) (3)Επίθετα: προσδίδουν πρόσθετες ιδιότητες, δε συμβάλλουν στη σαφέστερη κατανόηση με αποτέλεσμα να προκαλούν σύγχυση και ασάφεια και χωρίζονται σε: (α)θετικού βαθμού και (β)συγκριτικού (πιο συχνό το επίθετο περισσότερος-ηο) και τέλος (4)Προθέσεις, Μόρια, Ονόματα: (α)προθέσεις (από, έως, μέχρι) που εισάγουν ονοματικές φράσεις ή ποσοτικά επιρρήματα, (β)μόρια (σαν) που δηλώνει παρομοίωση και (γ)ονόματα (επιδόρπιο, υποκατάστατο, ρόφημα και σκόνη) που ακολουθούνται από έναν τροποποιητή με τη μορφή ονοματικής φράσης σε γενική πτώση, όπως για παράδειγμα: σκόνη γάλακτος. Όπως είναι φανερό από τα παραπάνω οι λέξεις-νυφίτσες έχουν ως στόχο να προκαλέσουν ασάφεια στο λόγο και να παραπλανήσουν, χαρακτηριστικό που διαθέτουν και τα στοιχεία της «διπλής γλώσσας» της επικοινωνίας [(1)ευφημισμοί, (2)τεχνικοί-επιστημονικοί όροι, (3)στοιχεία ξύλινης γλώσσας και (4)στοιχεία βερμπαλισμού-ρητορισμού]. Έτσι εντάσσουμε τις λέξεις-νυφίτσες στο πεδίο της διπλής γλώσσας της επικοινωνίας ως το πέμπτο είδος της. 1.4 Ιστορικά ευρήματα «διπλής γλώσσας» Σύμφωνα με τον Lutz (1989: 7-8) και τον Ξυδόπουλο (2005: 783-786), η «διπλή γλώσσα» δεν είναι σημείο των καιρών αλλά διάφορες εκδοχές και παραλλαγές της μπορούμε να βρούμε από το τρίτο κιόλας βιβλίο του Θουκυδίδη που αναφέρεται στην Ιστορία του Πελοποννησιακού Πολέμου. Εκεί γίνεται χρήση ευφημισμών με σκοπό να εξαλειφθεί η αρχική αρνητική σημασία της έκφρασης, όπως για παράδειγμα: τόλμα αλόγιστος (απερίσκεπτη τόλμη) ανδρεία φιλέταιρος (θάρρος του αφοσιωμένου οπαδού). Στη συνέχεια παραδείγματα «διπλής γλώσσας» μπορούν να εντοπιστούν και κατά την Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία (pax romana αντί ρωμαϊκή κατοχή), στο ναζιστικό καθεστώς της Γερμανίας για παράδειγμα Arbeit macht frei (η εργασία απελευθερώνει) εργασία μέχρι θανάτου και τέλος στην Πρώην Σοβιετική Ένωση, αντί της φράσης κομματική εκπαίδευση, ο ευφημισμός vospitanie=ανατροφή. Όλα αυτά τα στοιχεία συγκλίνουν στην άποψη ότι οι άνθρωποι προκειμένου να ωραιοποιήσουν πράξεις και γεγονότα χρησιμοποιούσαν ήδη από πολύ παλιά μια γλώσσα 19

περισσότερο ελαστική και ευέλικτη, με στόχο να αποκρύψουν κάθε τι αρνητικό και να αναδείξουν τη θετική ή τουλάχιστον την ουδέτερη όψη των πραγμάτων. 1.5 Πού χρησιμοποιείται η «διπλή γλώσσα» σήμερα Η «διπλή γλώσσα» όπως προέκυψε από τα παραπάνω θα λέγαμε ότι αποτελεί μια άλλη όψη της «γλώσσας». Επομένως θα μπορούσαμε να πούμε ότι χρησιμοποιείται εκεί που χρησιμοποιείται και η «γλώσσα». Αυτός δε θα ήταν ένας υπερβολικός ισχυρισμός αφού ίχνη της αποτυπώνονται στις μέρες μας σε πολλές εκφάνσεις της καθημερινής ζωής. Στην αρχή η «διπλή γλώσσα», ως «νεόγλωσσα», χρησιμοποιήθηκε από τον Orwell για να ορίσει τη γλώσσα που κατασκευάζεται σκόπιμα για πολιτικούς λόγους. Στη συνέχεια χρησιμοποιήθηκε και από κυβερνητικά, στρατιωτικά και εταιρικά όργανα για πολιτικούς, οικονομικούς αλλά και πολεμικούς λόγους. Σύμφωνα με τον Lutz (1996) «διπλή γλώσσα» (doublespeak) μπορούμε να βρούμε στη νομική γλώσσα, στις κάθε είδους δραστηριότητες των επιχειρήσεων, στον τομέα της οικονομίας και φυσικά στην γλώσσα της κυβέρνησης και της πολιτικής. Όλοι οι παραπάνω τομείς που πλήττονται από την «διπλή γλώσσα» συνδέονται καθημερινά με χιλιάδες από τις δραστηριότητες και καθημερινές μας συνήθειες, επομένως είναι ολοκάθαρο ότι καθημερινά υποβαλλόμαστε σε αυτή. Θα λέγαμε ότι είναι πανταχού παρούσα εφόσον έχει εισβάλλει και μέσα στο σπίτι μας αφού μέσα από την τηλεόραση βομβαρδιζόμαστε καθημερινά από χιλιάδες διαφημιστικά μηνύματα που περιέχουν μορφές της «διπλής γλώσσας». Η παρουσία της είναι φανερή ακόμα και μέσα στο αυτοκίνητο κατά την μετακίνησή μας σε διάφορους προορισμούς, αφού το ραδιόφωνο μας μεταδίδει μηνύματα «διπλής γλώσσας». Στο χώρο εργασίας γινόμαστε καθημερινά αποδέκτες ανακοινώσεων ή μηνυμάτων που χαρακτηρίζονται από στοιχεία «διπλής γλώσσας», όπως για παράδειγμα συγχώνευση εταιρειών ή μετοχών και μείωση προσωπικού αντί για τη λέξη απόλυση. Ακόμα και στο δρόμο ενώ περπατά κανείς παρατηρεί τίτλους και επωνυμίες επιχειρήσεων με στοιχεία «διπλής γλώσσας». Επίσης στα καταστήματα αν ανατρέξει κανείς στις ετικέτες των προϊόντων μπορεί να βρει τέτοια στοιχεία, όπως για παράδειγμα όταν σε κάποια προϊόντα αναγράφεται ότι έχει χρησιμοποιηθεί λεμόνι, ενώ στην πραγματικότητα έχουν χρησιμοποιηθεί υποκατάστατά του (κιτρικό οξύ), όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Lutz (1989: 33-37). 20