τοῦ Οὐίλλιαμ Χάρντυ Μὰκ Νήλ καθηγητοῦ τῆς Ἱστορίας στὸ Πανεπιστήμιο τοῦ Σικάγου

ΠΡΟΛΟΓΟΣ τοῦ Οὐίλλιαμ Χάρντυ Μὰκ Νήλ καθηγητοῦ τῆς Ἱστορίας στὸ Πανεπιστήμιο τοῦ Σικάγου 9 Ὅσο κι ἄν φαίνεται παράδοξο, τὴν ἐμπειρία τῶν γεγονότων ποὺ ἀναφέρει ὁ καθηγητὴς Ἰατρίδης στὸ βιβλίο του αὐτὸ τὴν ἔζησα τουλάχιστον τρεῖς φορές: τὴν πρώτη σὰν αὐτόπτης μάρτυς, τὸ 1944-45, τὴν δεύτερη σὰν συγγραφεὺς καὶ ἱστορικὸς τὸ 1946-47 καὶ σήμερα, γιὰ τρίτη φορά, διαβάζοντας τὸ βιβλίο του. Κάθε μιὰ ἀπὸ τὶς τρεῖς αὐτὲς ἐμπειρίες μου εἶχε τὴν δική της ἀξία. Σὰν αὐτόπτης μάρτυς εἶδα κι ἄκουσα ἕνα μικρὸ μόνο μέρος τῶν ὅσων συνέβησαν στὴν Ἀθήνα κατὰ τὴν διάρκεια τοῦ κινήματος τοῦ Δεκεμβρίου τοῦ 1944. Μερικὰ γεγονότα μεγίστης σημασίας ὅπως τὸ συλλαλητήριο στὴν πλατεῖα Συντάγματος, τὴν 3η Δεκεμβρίου, ποὺ ἀπετέλεσε τὴν θρυαλλίδα σκληρῶν μαχῶν μοῦ ἔδωσαν τὴν ἐντύπωση μιᾶς σειρᾶς, κατὰ τὸ πλεῖστον ἀσχέτων μεταξύ τους, συγκρούσεων ἐναλλασσομένων μὲ περιόδους ἡσυχίας, κατὰ τὴν διάρκεια τῶν ὁποίων τίποτα δὲν συνέβαινε, τουλάχιστον ἀπὸ ὅ,τι μποροῦσα νὰ ξέρω. Σὲ παρόμοιες στιγμὲς κρίσεως τὰ συνήθη μέσα ἐπικοινωνίας ἀχρηστεύονται καὶ ἕνας αὐτόπτης μάρτυς, ἂν ἀναλογισθῆ τὶς συνθῆκες ποὺ ἐπικρατοῦν, θὰ ἀντιληφθῆ ὅτι ἐλάχιστα πράγματα ἀντιλαμβάνεται γιὰ τὸ τί συμβαίνει γύρω του. Ἀλλὰ στὴν ἴδια περίπου θέση βρίσκονται ὅλοι σχεδόν, ἀκόμη καὶ ἀνώτεροι στρατιωτικοὶ διοικητές. Κι αὐτὸ διότι, κι ἂν ἀκόμη μιὰ διοίκηση καὶ τὰ μέσα ἐπικοινωνίας ποὺ διαθέτει λειτουργοῦν ὁμαλά, αὐτὸ σημαίνει ὅτι λειτουργοῦν μὲ τὰ συνηθισμένα κανάλια ἐπικοινωνίας ποὺ συνδέουν τὶς διοικήσεις καὶ τὰ τμήματά τους κατὰ μῆκος τοῦ ἄξονος τῆς ἱεραρχίας. Ἡ σύγχυση, ὅμως, ποὺ ἐπικρατεῖ «ἐκεῖ πέρα», ὅπου ὠργιejegersi001s018.indd 9 10/1/13 10:23:50 AM

σμένες, τρομαγμένες ἀνθρώπινες ὑπάρξεις καταφεύγουν σὲ πράξεις ἀπελπισίας, ἐκεῖ ὅπου μεμονωμένα ἄτομα ἢ ὠργανωμένες ὁμάδες καταφεύγουν στὴν χρήση τῶν ὅπλων «παρακινούμενες ἀπὸ τὸν φόβο ἢ τὴν ὀργή», ἐκεῖ ὅπου ἀπομεμονωμένοι ἐκπρόσωποι τῆς ἐξουσίας ἀστυνομικοί, φρουροὶ ἢ δημόσιοι ὑπάλληλοι ἐγκαταλείπουν τὴν θέση τους χωρὶς νὰ ἐνημερώσουν τὴν ἀνώτερή τους ἀρχή, αὐτὸ τὸ «ἐκεῖ πέρα», ὅπου συμβαίνουν ὅλα τὰ ἀπροσδόκητα, εἶναι ἐξ ὁρισμοῦ ἀπροσπέλαστο σὲ ὁποιοδήποτε σύστημα συλλογῆς πληροφοριῶν. Ἀκόμη καὶ ἂν ὑπάρχουν παντοῦ πράκτορες (κάτι ποὺ εἶναι ἀπίθανο νὰ συμβῆ), δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ μεταδώσουν τὶς πληροφορίες τους παρὰ μόνον ἀφοῦ συμβοῦν τὰ γεγονότα, ὁπότε καὶ ἂν ἀκόμη οἱ πληροφο ρίες αὐτὲς εἶναι ἀκριβεῖς (κάτι ἐπίσης ἀπίθανο) δὲν χρησιμεύουν παρὰ μόνον γιὰ νὰ ὁλοκληρωθῆ, ἐκ τῶν ὑστέρων, ἡ εἰκόνα τῶν γεγονότων. Ἔτσι ἡ ἐμπειρία μου σὰν αὐτόπτου μάρτυρος, ἂν κι ἄφησε ζωηρὲς εἰκόνες χαραγμένες βαθειὰ μέσα στὴν μνήμη μου, συνέβαλε στὴν δημιουργία μιᾶς χαώδους ἀντιλήψεως γιὰ τὸ τί ἀκριβῶς συνέβη. Ἡ σύγχυση αὐτή, ἡ ἀβεβαιότης ποὺ γνώρισαν πολλοὶ αὐτόπτες παρατηρητὲς τοὺς ὡδήγησε στὴν ἀποδοχὴ τῆς ἐπίσημης γραμμῆς τῆς μιᾶς ἢ τῆς ἄλλης προπαγάνδας. Θὰ μποροῦσε κανεὶς νὰ πιστέψη ὅτι οἱ Ἕλληνες κομμουνισταὶ ὠργάνωσαν τὸ κίνημα εὐθὺς ὡς διεπίστωσαν πόσον μικρὸς ἦταν ὁ ἀριθμὸς τῶν συμμαχικῶν στρατευμάτων ποὺ εἶχαν ἀποβιβασθῆ στὴν Ἑλλάδα ἢ θὰ μποροῦσε νὰ ἀποδεχθῆ τὴν ἑρμηνεία τοῦ ΕΑΜ ὅτι οἱ Βρεταννοὶ μὲ τοὺς Ἕλληνες μοναρχοφασίστες συνωμοτοῦσαν γιὰ τὸν ἀφοπλισμὸ τῶν μαχητῶν τοῦ ΕΛΑΣ, θέλοντας νὰ ἐγκαθιδρύσουν ἕνα ἀντιδημοκρατικὸ καθεστώς. Ἀλλὰ κανεὶς δὲν εἶχε τὶς πληροφορίες ἐκεῖνες ποὺ θὰ τοῦ ἐπέτρεπαν νὰ ἀποδείξη τὸν ἕναν ἢ τὸν ἄλλον ἰσχυρισμό. Ἡ πίστη καὶ ὁ φανατισμὸς ἔπαιρναν τὴν θέση τῆς ἀλήθειας, ποὺ κατὰ μιὰ δραματικὴ συγκυρία εἶναι τὸ πρῶτο θῦμα κάθε πολέμου. Ἡ δεύτερη ἐμπειρία μου ἐπάνω στὰ γεγονότα αὐτὰ προέκυψε ὅταν προσπάθησα νὰ δώσω μιὰ πιὸ ὡλοκληρωμένη εἰκόνα, συγκεντρώνοντας ντοκουμέντα, καὶ μιλώντας μὲ ἄτομα ποὺ εἶχαν διαδραματίσει πρωτεύοντα ρόλο. Μπόρεσα ἔτσι νὰ ἀναπαραστήσω τὴν ἀλληλουχία τῶν γεγονότων καὶ τὴν ἐξέλιξή τους. Ἦταν μιὰ προσπάθεια ποὺ ἀνέλαβα τὸ 1946, ὅταν ἔγραψα τὸ πρῶτο βιβλίο μου, «Τὸ ἑλληνικὸ δίλημμα: ὁ πόλεμος καὶ οἱ συνέπειες». Γράφοντας τὸ βιβλίο μου ἐκεῖνο, ἀντελήφθηκα σαφῶς ἕνα πρᾶγμα: ὅτι οὔτε οἱ κομμουνισταὶ οὔτε οἱ Βρεταννοὶ εἶχαν προσχεδιάσει τὶς μάχες τοῦ Δεκεμβρίου. Ἡ στοιχειώδης ἀντίληψη τὸ πόσον ἀπροετοίμαστες ἦταν κι οἱ δυὸ παρατάξεις γιὰ τὶς ἐχθροπραξίες ποὺ ἐπηκολούθησαν ἐφαίνετο σὰν ἐπαρκὴς ἀπόδειξις. Ἐργάσθηκα 10 ejegersi001s018.indd 10

11 πρὸς αὐτὴ τὴν κατεύθυνση, συνθέτοντας τὰ στοιχεῖα ποὺ εἶχα, συγκρίνοντάς τα μὲ τὶς προσωπικὲς ἐμπειρίες μου ἀπὸ τὴν δραματικὴ ἐκείνη περίοδο καὶ τοποθετώντας τα μέσα στὸ εὐρύχωρο πλαίσιο τῶν γεγονότων, πρᾶγμα ποὺ μοῦ ἔδωσε μιὰ καινούργια ἐμπειρία, τὸ ἴδιο ἔντονη ἂν καὶ διαφορετικὴ στὴν φύση της μὲ ἐκείνη ποὺ εἶχα ἀποκτήσει σὰν αὐτόπτης μάρτυρας. Ἐν τούτοις σημαντικὲς διαστάσεις τοῦ προβλήματος μοῦ ἦταν ἀκόμη ἄγνωστες τὸ 1946-47. Ἰδιαίτερα δὲν ἐγνώριζα τὴν συμφωνία ποὺ εἶχαν κλείσει οἱ Τσῶρτσιλ καὶ Στάλιν, στὶς ἀρχὲς Ὀκτωβρίου 1944, στὴν Μόσχα, μιὰ συμφωνία ποὺ τοποθετοῦσε τὴν Ἑλλάδα στὴν ἀγγλικὴ σφαῖρα ἐπιρροῆς. Μόνον ὅταν ἐπληροφορήθηκα τοὺς ὅρους τῆς συμφωνίας ἐκείνης μπόρεσα νὰ ἐξηγήσω τὰ αἴτια τῆς παθητικῆς στάσης τῶν Ρώσων καὶ τὴν ἐπιθετικότητα τῶν Βρεταννῶν. Στὰ χρόνια ποὺ ἐπακολούθησαν ἦρθαν στὴν δημοσιότητα καὶ ἄλλα στοιχεῖα, γρήγορα ὅμως ἐγκατέλειψα κάθε προσπάθεια συστηματικῆς συγκεντρώσεώς τους καὶ δὲν ηὗρα ποτὲ τὸν καιρὸ νὰ ἐλέγξω τὶς προηγούμενες διαπιστώσεις μου. Ἄρχισα, λοιπόν, νὰ διαβάζω τὸ βιβλίο τοῦ καθηγητοῦ Ἰατρίδη μὲ μεγάλο ἐνδιαφέρον κι ἀνυπομονησία γιὰ νὰ πληροφορηθῶ τὰ καινούργια στοιχεῖα ποὺ εἶχαν προκύψει, στοιχεῖα ποὺ ὁ συγγραφεὺς μὲ ἐπίμοχθη μεθοδικότητα συνεδύασε μὲ τὰ ἤδη γνωστά, γιὰ νὰ δώση μιὰ ἀντικειμενικὴ καὶ ὡλοκληρωμένη εἰκόνα τῶν γεγονότων. Ἀποσπάσματα διαταγῶν καὶ μηνυμάτων, ποὺ βρέθηκαν στὰ κομμουνιστικὰ ἀρχεῖα, ἀποδεικνύουν πόσον διστακτικοὶ καὶ ἀβέβαιοι ἦταν οἱ ἡγέτες τοῦ κόμματος βλέποντας τὴν κρίσι νὰ πλησιάζη. Ἀλλὰ σήμερα, μετὰ τὴν δημοσίευση ζωτικῆς σημασίας μηνυμάτων ποὺ εἶχε ἀποστείλει τότε ὁ Τσῶρτσιλ, καθὼς καὶ τῶν ἀπομνημονευμάτων τῶν Μακμίλλαν, Ἦντεν, καὶ Λῆπερ, εἶναι δυνατὸν νὰ δῆ κανεὶς τὴν ἐποχὴ ἐκείνη καὶ ἀπὸ τὴν ἀγγλικὴ σκοπιά. Γενικά, τὸ ἀποτέλεσμα τῶν νέων στοιχείων ποὺ προέκυψαν εἶναι ἡ ἐπιβεβαίωση τοῦ συμπεράσματος στὸ ὁποῖον εἶχα καταλήξει πολλὰ χρόνια πρίν: ὅτι καμμία ἀπὸ τὶς δύο παρατάξεις δὲν περίμενε, οὔτε ἦταν προετοιμασμένη γιὰ τὴν σύρραξη ποὺ ἐπηκολούθησε. Ἡ ἀποκάλυψη στοιχείων γιὰ τὴν ὑποστήριξη συμπερασμάτων ποὺ ἔχουν συναχθῆ ὡς ἐπὶ τὸ πλεῖστον κατὰ τρόπον ὑποθετικὸ εἶναι, πάντοτε, κάτι ποὺ προκαλεῖ ἱκανοποίηση. Μιὰ τέτοια ἱκανοποίηση μοῦ ἔδωσε τὸ βιβλίο τοῦ καθηγητοῦ Ἰατρίδη, ἱκανοποίηση τὸ ἴδιο ἔντονη, ἂν καὶ διαφορετικὴ στὴν φύση της, μὲ τὰ συναισθήματα ποὺ μοῦ εἶχαν προκαλέσει οἱ δύο προηγούμενες ἐμπειρίες μου ἐπάνω στὰ ἴδια γεγονότα. Ἄλλοι ἀναγνῶστες δὲν θὰ ἔχουν, βεβαίως, τὴν ἴδια σχέση μὲ τὴν ἐργασία τοῦ κ. Ἰατρίδη. Θὰ εὕρουν, ἐν τούτοις, μιὰ προσεκτικὴ καὶ ἀντικειμενικὴ μελέτη ἑνὸς ἐπεισοδίου τῆς σύγχρονης ἱστορίας, περιωρισμένου αὐτοῦ καθ ἑαυτοῦ, χαρακτηριστιejegersi001s018.indd 11

κοῦ, ὅμως, τοῦ τρόπου μὲ τὸν ὁποῖον ἀμοιβαῖες παρανοήσεις καὶ κακοὶ ὑπολογισμοὶ ὁδηγοῦν σὲ καταστάσεις ποὺ κανεὶς δὲν ἤθελε καὶ κανεὶς δὲν εἶχε προβλέψει. Ἡ πολιτική, καὶ ἡ ζωὴ γενικώτερα, εἶναι κάπως ἔτσι. Ἐδῶ ἔχουμε ἕνα τέτοιο παράδειγμα γραμμένο προσεκτικὰ καὶ μὲ ἀνάλυση σὲ βάθος. Ἐκεῖνος ποὺ θὰ θελήση νὰ πληροφορηθῆ τί συνέβη στὴν Ἀθήνα τὸ φθινόπωρο τοῦ 1944 μπορεῖ νὰ τὸ εὕρη στὶς σελίδες ποὺ ἀκολουθοῦν ὄχι τὰ πάντα, βεβαίως, ἀλλὰ τὶς πολιτικοδιπλωματικὲς ἐνέργειες καὶ ἀντενέργειες, καὶ τὰ κίνητρα, καθὼς καὶ τοὺς ὑπολογισμοὺς τῶν περισσοτέρων ἀπὸ τοὺς κυρίους πρωταγωνιστὲς τῶν γεγονότων, ὅπως μᾶς ἐπιτρέπουν νὰ γνωρίζουμε τὰ ντοκουμέντα ποὺ εἶναι, μέχρι σήμερα τουλάχιστον, στὴν διάθεσή μας. Ὡρισμένα σημαντικὰ στοιχεῖα παραμένουν μυστηριώδη. Ὁ ρόλος, ἂν ὑπῆρξε κάτι τέτοιο, τοῦ Τίτο καὶ τῶν Γιουγκοσλάβων ἀνταρτῶν πρέπει νὰ παρακαμφθῆ. Οἱ ἀποφάσεις τοῦ Ἑλληνικοῦ Κομμουνιστικοῦ Κόμματος, μετὰ τὴν 3η Δεκεμβρίου τοῦ 1944, δὲν εἶναι σαφῶς γνωστές. Τὸ ἴδιο οἱ σχέσεις μεταξὺ τῶν διαφόρων πολιτικῶν ὁμάδων ποὺ συναποτελοῦσαν τὸν συνασπισμὸ τοῦ ΕΑΜ δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ ἀναπαρασταθοῦν ἀπὸ τὰ στοιχεῖα ποὺ φέρνει ὁ καθηγητὴς Ἰατρίδης. Ἀπὸ τὴν ἄλλη μεριά, ὅμως, εἶχε τὴν δυνατότητα νὰ μελετήση τὸ προσωπικὸ καὶ ἐπίσημο ἀρχεῖο τοῦ Μακβῆ, πρεσβευτοῦ τῶν Ἡνωμένων Πολιτειῶν στὴν Ἑλλάδα. Συνεπῶς, τὸ βιβλίο αὐτὸ εἶναι μιὰ εἰσφορὰ στὰ ὑπάρχοντα στοιχεῖα, ποὺ θὰ ἐπιτρέψουν στοὺς ἱστορικοὺς νὰ ἀνασυνθέσουν τὰ γεγονότα τῆς ταραχώδους ἐκείνης ἐποχῆς. Βεβαίως, ἀπὸ τὰ ἔγγραφα τοῦ Μακβῆ δὲν προκύπτουν νέες ἐκπληκτικὲς ἀποκαλύψεις, εἶναι ἐν τούτοις ἐξαιρετικὰ ἐνδιαφέροντα ἰδίως ἔχοντας ὑπ ὄψιν τοῦ τί συνέβη ἀργότερα, ὅπως ἐνδιαφέρουσα εἶναι καὶ ἡ διαπίστωση ὅτι ὁ Ἀμερικανὸς πρεσβευτὴς συνιστοῦσε, ἀπὸ τότε, στὴν Οὐάσιγκτων νὰ ἀναλάβη πιὸ ἐνεργὸ ρόλο στὶς ἑλληνικὲς ὑποθέσεις. Μιὰ τέτοια εἰσήγηση κάτω ἀπὸ ἐντελῶς διαφορετικὲς συνθήκες ὡδήγησε, σὲ διάστημα μικρότερο ἀπὸ δυὸ χρόνια, στὴν πρώτη προσπάθεια τῆς Ἀμερικῆς νὰ «ἐξοστρακίση» τὸν κομμουνισμὸ μὲ τὴν ἀποστολὴ βοηθείας στὴν Ἑλλάδα, σὲ κλίμακα ποὺ θὰ φαινότανε ἀδια νόητη τὸ 1944. Ἔτσι, τὸ 1947, οἱ Ἡνωμένες Πολιτεῖες ἀνέλαβαν τὸν ρόλο ποὺ εἶχε δια δραματίσει ἡ Μεγάλη Βρεταννία τὸ 1944-45. Ἀποκαλύπτοντας τὶς πρῶτες παρορμήσεις ποὺ ὡδήγησαν στὴν ἐναλλαγὴ αὐτὴ τῶν ρόλων, τὸ βιβλίο τοῦ καθηγητοῦ Ἰατρίδη συμβάλλει κατὰ τρόπον ἀξιοθαύμαστο στὰ ὅσα εἶναι γνωστὰ καὶ εἶναι δυνατὸν νὰ ἐκτιμηθοῦν γιὰ τὸ κίνημα στὴν Ἀθήνα καὶ τὴν εὐρύτερη ἱστορικὴ σημασία. 28 Σεπτεμβρίου 1970. Οὐίλλιαμ Χάρντυ Μὰκ Νήλ 12 ejegersi001s018.indd 12

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Τὶς πρῶτες ἑσπερινὲς ὧρες τῆς 17ης Ὀκτωβρίου τοῦ 1944 μιὰ ἐντυπωσιακὴ σὲ ὄγκο ἀρμάδα συμμαχικῶν πολεμικῶν, ποὺ συγκεντρωνότανε ἐπὶ ἡμέρες ἀνοικτά του Πόρου, κατέπλεε ὑπερήφανα στὸν Φαληρικὸ ὅρμο. Μὲ μοναδικὴ ἐξαίρεση μερικὲς δύσκολες στιγμὲς κατὰ τὸν διάπλουν μεταξὺ τῶν ἐχθρικῶν ναρκοπεδίων, ἡ ἐπιχείρηση «Μάννα» ἡ ἐπιστροφὴ τῆς ἑλληνικῆς κυβερνήσεως στὴν Ἀθήνα ἐπραγματοποιήθηκε χωρὶς ἐπεισόδια. Στὸ ἔνδοξο καταδρομικὸ «Ἀβέρωφ» ὁ πρωθυπουργὸς Γεώργιος Παπανδρέου καὶ τὰ μέλη τῆς κυβερνήσεώς του, ποὺ εἶχε σχηματισθῆ πρόσφατα, περίμεναν μὲ ἀγωνία τὴν στιγμὴ ποὺ θὰ ἔσμιγαν μὲ τοὺς ταλαιπωρημένους ἀπ τὰ δεινὰ τῆς κατοχῆς ἀλλὰ κι ἐνθουσιώδεις συμπατριῶτες τους, γιὰ νὰ πανηγυρίσουν τὴν ἀπελευθέρωση τῆς χώρας τους καὶ τὴν νίκη τῶν συμμάχων. Τὸ θέαμα τῆς Ἀκροπόλεως, μέσα στὸ ἡμίφως τοῦ δειλινοῦ, ἔσβησε γιὰ λίγο τὶς τρομερὲς ἀναμνήσεις τοῦ πολέμου καὶ τὶς ἀνησυχίες γιὰ τὸ μέλλον. Κι ὅμως, παρὰ τὴν ἀνυπομονησία ποὺ ἔνοιωθαν, καὶ τὴν λαχτάρα τους νὰ ἀποβιβασθοῦν, ἦταν ἀποφασισμένοι νὰ δώσουν τὴν ἐπίσημη ἀπελευθέρωση στὴν ἀρχαία πρωτεύουσα, κάτω ἀπὸ τὶς πιὸ εὐοίωνες προϋποθέσεις, καὶ νὰ μὴν ἐπιτρέψουν παληὲς προλήψεις, ριζωμένες στὴν ἱστορία τῆς φυλῆς, νὰ ἐπισκιάσουν τὸν ἑορτασμὸ τῆς ἀπελευθερώσεως. Ἔτσι, ἡ ἀποβίβαση, ποὺ εἶχε ὁρισθῆ ἀπὸ τὶς ἀγγλικὲς ἀρχὲς γιὰ τὴν Τρίτη, 17 Ὀκτωβρίου, καθυστέρησε μέχρι τὸ πρωὶ τῆς ἑπομένης: Οἱ Ἕλληνες ὑπουργοὶ δὲν λησμονοῦσαν πὼς μιὰ Τρίτη ἡ Κωνσταντινούπολη εἶχε πέσει στὰ χέρια τῶν Ὀθωμανῶν. Παρ ὅλα ὅμως τὰ προληπτικὰ μέτρα ποὺ ἐλήφθησαν, καὶ τὸν προσεκτικὸ προγραμματισμό, ἡ κυβέρνηση Παπανδρέου ἐπρόκειτο νὰ ἀντιμετωπίση προβλήματα τόσο συγκλονιστικά, ποὺ μέσα σὲ ἓξ ἑβδομάδες ἐπρόκειτο νὰ μεταβάλουν τὴν Ἀθήνα σὲ πεδίο σκληρῶν μαχῶν. Ὁ «Δεύτερος Γῦρος», ὅπως ἔχουν ἀποκληθῆ τὰ γεγονότα τοῦ Δεκεμβρίου τοῦ 1944, συνεκλόνισαν τόσο βαθειὰ τὴν κιόλας κατερειπωμένη, ἀπὸ τὸν πόλεμο, χώρα, ποὺ τίποτα δὲν μπορεῖ νὰ συγκριθῆ μαζί του. Σκοπὸς τῆς μελέτης αὐτῆς εἶναι νὰ μελετηθοῦν τὰ ἄμεσα αἴτια αὐτοῦ του «Δευτέρου Γύρου» καὶ 13 ejegersi001s018.indd 13

14 νὰ ἀναλυθοῦν αἱ ἀντιδράσεις τῶν συμμάχων ἀπέναντι στὴν ἑλληνικὴ κρίση κάτω ἀπὸ τὸ φῶς ντοκουμενταρισμένων στοιχείων ποὺ ἦρθαν πρόσφατα στὴν δημοσιότητα. Τὸ ὑλικὸ τῶν ἑλληνικῶν ἀρχείων, γιὰ τὴν περίοδο 1944-45, εἶναι, εὐνόητα, πενιχρό, διασκορπισμένο καὶ γενικὰ ἀπροσπέλαστο. Ἡ μελέτη, κατόπιν εἰδικῆς ἀδείας, τῶν ἀρχείων τοῦ ὑπουργείου Ἐξωτερικῶν ἔρριξε λιγοστὸ φῶς στὴν τόσο ἐπώδυνη μεταβατικὴ περίοδο ἀπὸ τὴν κατοχὴ καὶ τὴν ἐξορία στὴν ἀπελευθέρωση. Μιὰ μακροσκελὴς μελέτη τῶν παρασκηνίων τῆς δεκεμβριανῆς κρίσης, ποὺ ἐδημοσίευσε τὸ 1968 σὲ συνέχειες στὸν «Ἐλεύθερο Κόσμο» ὁ Κ. Βοβολίνης, τότε ὑφυπουργὸς στὴν κυβέρνηση τοῦ συνταγματάρχη Γεωργίου Παπαδοπούλου, ἐπιτρέπει μιὰ φευγαλέα μόνον ματιὰ στὰ ἀρχεῖα τῶν διαφόρων ὑπηρεσιῶν ἀσφαλείας τῆς ἑλληνικῆς κυβερνήσεως, ποὺ εἶναι ἀπλησίαστα κατ ἄλλον τρόπο. Τὰ πολυάριθμα δημοσιεύματα τοῦ ἐκ τῶν ἡγετῶν τῆς ἀντιστάσεως Κομνηνοῦ Πυρομάγλου συμβάλλουν σημαντικὰ στὴν ἀνάλυση τῆς πολιτικῆς πραγματικότητας κατὰ τὴν διάρκεια τῆς ἐχθρικῆς κατοχῆς καὶ βοηθοῦν ἀμέσως ἢ ἐμμέσως στὴν ἑρμηνεία τῶν αἰτίων ποὺ ὡδήγησαν στὴν ἄνοδο τῆς δημοκρατικῆς ἀριστερᾶς. Τὰ τηλεγραφήματα, ἐπίσης, τῆς Κεντρικῆς Ἐπιτροπῆς τοῦ Κομμουνιστικοῦ Κόμματος, τῶν τελευταίων ἑβδομάδων πρὸ τοῦ Δεκεμβρίου τοῦ 1944, ποὺ περιῆλθαν στὴν Βρεταννικὴ Ὑπηρεσία Ἀντικατασκοπείας εἶναι πολὺ πιὸ ἀποκαλυπτικὰ πάνω στὸ ἐπίμαχο θέμα τῶν διαθέσεων καὶ τῶν ἐνεργειῶν τῶν κομμουνιστῶν στὶς παραμονὲς τῆς συρράξεως. Ἀλλὰ καὶ ὁ «Ριζοσπάστης», τὸ ἐπίσημο δημοσιογραφικὸ ὄργανο τοῦ κόμματος, ἀξίζει νὰ μελετηθῆ μὲ περισσότερη προσοχὴ ἀπὸ ὅ,τι μέχρι σήμερα. Ἀλλὰ ἐνῶ τὰ ἑλληνικὰ ἀρχεῖα ἀπέχουν πολὺ ἀπὸ τοῦ νὰ εἶναι πλήρη, ἄλλες δυτικὲς πηγὲς ἔρχονται, σήμερα, νὰ συμπληρώσουν, κατὰ μέγα μέρος, τὰ κενά. Μεταξὺ αὐτῶν θὰ πρέπη νὰ ἀναφερθοῦν τὰ ἀρχεῖα τοῦ Στέητ Ντηπάρτμεντ, δημοσιευμένα καὶ μή, τὰ ἔγγραφα τοῦ Προέδρου Φραγκλίνου Ροῦσβελτ καὶ τοῦ Χάρρυ Χόπκινς, ποὺ συμπεριλαμβάνουν μακροσκελεῖς ἀναφορὲς διπλωματῶν καὶ διαφόρων κατηγοριῶν πρακτόρων, πολὺ καλύτερα πληροφορημένων καὶ πολὺ λιγώτερο ἀφελῶν, ἀπ ὅ,τι γενικὰ ἐπιστεύετο, σχετικὰ μὲ τὰ βαλκανικὰ προβλήματα κατὰ τὴν διάρκεια τοῦ πολέμου. Αὐτὸ ἰσχύει ἰδιαίτερα προκειμένου γιὰ τὰ πολυάριθμα τηλεγραφήματα καὶ ἀναφορὲς τοῦ πρεσβευτοῦ Μακβῆ καὶ τὶς ἐπιστολές του πρὸς τὸν Πρόεδρο. Τὸ ἀδημοσίευτο ἡμερολόγιο τοῦ Μακβῆ, γιὰ τὴν κρίσιμη περίοδο 1939-45, εἶναι ἕνα πραγματικὸ χρυσωρυχεῖο πληροφοριῶν καὶ σχολίων γιὰ ἐκεῖνον ποὺ θὰ ἤθελε νὰ μελετήση τὰ ἑλληνικὰ ζητήματα, τὶς ἑλληνοαμερικανικὲς σχέσεις, τὴν ἀγγλοαμερικανικὴ συνεργασία κατὰ τὴν διάρκειαν τοῦ πολέμου καὶ τὴν ἀμερικανικὴ διπλωματία. Τὸ ἀρχεῖο του δίνει τὶς προοπτικὲς ἑνός, ἐπισήμως οὐδετέρου ἂν καὶ ἰδιαίτερα ἐνδιαφερομένου, παρατηρητῆ μὲ ἐξαιρετικὰ ἀνεπτυγμένον αἰσθητήριο στὰ ποejegersi001s018.indd 14

15 λιτικὰ ζητήματα, ποὺ ἔμαθε νὰ γνωρίζη τὴν Ἑλλάδα τόσο καλὰ ὅσο ἐλάχιστοι ξένοι. Ἀκόμη, ἐφ ὅσον τὰ ἀσφαλῶς ἀποκαλυπτικὰ ἀρχεῖα τοῦ Φόρεϊν Ὄφφις δὲν ἔχουν ἀκόμη δημοσιευθῆ, ἡ ἀμερικανικὴ διπλωματικὴ ἀλληλογραφία καὶ μιὰ κριτικὴ ἀνάλυση τῆς βρεταννικῆς πολιτικῆς ἐπιτρέπουν μιὰ πολὺ χρήσιμη ἂν καὶ ὄχι πάντοτε ἔγκυρη διείσδυση στοὺς σκοποὺς καὶ στὴν τακτικὴ τῶν Ἄγγλων στὴν Ἑλλάδα. Τὰ ὀγκώδη ἀρχεῖα τοῦ Γραφείου Στρατηγικῶν Ὑπηρεσιῶν περιέχουν πολύτιμες πληροφορίες γιὰ τὶς συνθῆκες καὶ τὶς ἐπιχειρήσεις στὴν Ἑλλάδα, ἂν καὶ οἱ κανονισμοὶ ποὺ ἀφοροῦν τὴν χρησιμοποίηση τοῦ ὑλικοῦ αὐτοῦ δημιουργοῦν ὡρισμένα προβλήματα γιὰ τὸν ἐρευνητή. Ἡ βρεταννικὴ ἄποψη βρίσκεται, κυρίως, στὰ ἀπομνημονεύματα τοῦ Ἄντονυ Ἦντεν καὶ τοῦ Χάρολντ Μακμίλλαν καί, μαζὶ μὲ τὶς ἀφηγήσεις τοῦ πρεσβευτοῦ Ρέτζιναλντ Λῆπερ, καὶ τῶν μελῶν τῆς βρεταννικῆς στρατιωτικῆς ἀποστολῆς Κρὶς Γουντχάουζ καὶ Ε. Μάγιερς, δίνουν πολύτιμες λεπτομέρειες καὶ μιὰ σὲ βάθος ἀνάλυση τοῦ βρεταννικοῦ ρόλου στὴν ἀντιμετώπιση τοῦ ἑλληνικοῦ προβλήματος κατὰ τὴν πολεμικὴ καὶ μεταπολεμικὴ περίοδο. Συμπληρώνουν καί, σὲ μερικὰ σημεῖα ἀμφισβητοῦν, τὴν τόσο γνωστὴ ἐξιστόρηση τῆς περιόδου ἐκείνης ἀπὸ τὸν Οὐίνστον Τσῶρτσιλ. Ἐπίσης, «Ἡ βρεταννικὴ ἐξωτερικὴ πολιτικὴ κατὰ τὸν 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο», τὸ γνωστὸ ἀξιόλογο ἔργο τοῦ Λιούελιν Γούντγουαρντ, περιέχει μιὰ χρήσιμη σύνοψη τῆς στάσεως τῶν Ἄγγλων κατὰ τὰ γεγονότα τῆς περιόδου ἐκείνης. Τέλος, ἂν καὶ τὰ ἀρχεῖα τοῦ Κρεμλίνου ἐξακολουθοῦν νὰ ἀποτελοῦν τὸ ἀνεκπλήρωτο ὄνειρο κάθε ἐρευνητοῦ, οἱ ἑρμηνεῖες τῆς σοβιετικῆς πολιτικῆς κατὰ τὸ 1944-45 φαίνεται νὰ ἔχουν ἀναθεωρηθῆ σοβαρὰ σὲ σύγκριση μὲ τὶς ἀντιλήψεις ποὺ ἐπικρατοῦσαν κατὰ τὴν διάρκεια τῶν πλέον παγερῶν ἡμερῶν τοῦ ψυχροῦ πολέμου, πρᾶγμα ποὺ ἐπιβάλλει μιὰ ἐπανεκτίμηση τῶν ἀπόψεων σχετικὰ μὲ τὴν ἀνάμειξη τῆς Μόσχας στὴν ἑλληνικὴ σκηνή. Σὰν μιὰ κρίσιμη περίοδος τῆς πρόσφατης ἑλληνικῆς ἱστορίας, ὁ Δεύτερος Γῦρος ἐπιβάλλει μιὰ ντοκουμενταρισμένη καὶ πλήρη ἀνάλυση, ἐὰν θέλουμε τὰ προβλήματα τῶν πρώτων μεταπολεμικῶν ἐτῶν νὰ ἑρμηνευθοῦν ἀντικειμενικά, ἀντὶ νὰ χρησιμοποιοῦνται σὰν πυρομαχικὰ στὴν διαιώνιση πολιτικῶν διενέξεων. Ἐν τούτοις, ἡ σημασία τῶν αἱματηρῶν γεγονότων ἐκτείνεται πολὺ πέραν τῶν λίγων ἑβδομάδων τοῦ χειμῶνα τοῦ 1944-45 ποὺ συνεκλόνισαν τὴν Ἀθήνα. Οἱ τρομερὲς συγκρούσεις στὴν ἑλληνικὴ πρωτεύουσα, ἡ μοναδικὴ περίπτωση κατὰ τὴν ὁποίαν μία ἀντιστασιακὴ δύναμη ἦρθε σὲ σύγκρουση μὲ συμμαχικὰ στρατεύματα, κατέδειξαν τὴν ἀπόφαση τῶν Βρεταννῶν νὰ κρατήσουν τὸ νοτιώτατο, τουλάχιστον, ἄκρο τῆς Ἀνατολικῆς Εὐρώπης ἔξω ἀπὸ τὸν ἔλεγχο τῆς μαχητικῆς ἀριστερᾶς καί, κατ ἐπέκταση, ἐκτὸς τῆς μεταπολεμικῆς σοβιετικῆς σφαίρας ἐπικυριαρχίας. Τὴν ἐποχὴ ἐκείνη ἡ ἀμερικανικὴ κυβέρνηση εἶχε τὴν τάση νὰ ἀντιμετωπίζη τὶς φιλοδοξίες τῶν δύο κυριωτέejegersi001s018.indd 15

ρων συμμάχων της μὲ τὸν ἴδιο, σχεδόν, βαθμὸ ἀποδοκιμασίας. Τὸ γεγονὸς αὐτὸ ἀπετέλεσε, ἀναμφισβήτητα, σημαντικὸ ἂν καὶ συμπληρωματικό παράγοντα, στὸν «Τρίτο Γῦρο», τὸν ἐμφύλιο πόλεμο ποὺ ἐπὶ 4 χρόνια (1946-49) ἀπειλοῦσε τὴν ἀνεξαρτησία τῆς Ἑλλάδος, μεταβάλλοντας τὴν μικρὴ αὐτὴ χώρα σὲ κύριο θέμα τῆς ἐντεινομένης, τότε, διενέξεως μεταξὺ Ἀνατολῆς καὶ Δύσεως. Ἡ δύσκολη θέση τῆς Ἑλλάδος, ποὺ κατετρύχετο ἀπὸ ἕναν ἔντονο φατριασμὸ μὲ διεθνεῖς προεκτάσεις, χρησίμευε σὰν ἰσχυρὸ διεγερτικὸ μιᾶς πολύπλοκης διαδικασίας ἀποφάσεων στὴν Ἀμερική, ποὺ τελικὰ κατέληξε σὲ μιὰ φιλόδοξη καὶ μακρόπνοη ἀπάντηση, μὲ τὴν μορφὴ τοῦ Δόγματος Τροῦμαν. Ἔτσι, ἡ τελείως διαφορετικὴ στάση τῆς Ἀμερικῆς στὴν ἀντιμετώπιση τῶν δύο ἑλληνικῶν «γύρων» δίνει ἔμφαση καὶ δραματικότητα στὶς ἐπαναστατικὲς μεταβολὲς ὅσον ἀφορᾶ τὴν ἀντίληψη καὶ ἐκτίμηση τῶν ἀμερικανικῶν συμφερόντων στὴν Εὐρώπη ἀπὸ τὸ 1944 μέχρι τὸ 1947. Πέραν αὐτῶν, ὅμως, ἡ μεταπελευθερωτικὴ κρίσις τῆς Ἑλλάδος καταδεικνύει τὴν ἀδυναμία πολλῶν χωρῶν νὰ ἐπιστρέψουν στὰ ἴδια πολιτικά, οἰκονομικὰ καὶ κοινωνικὰ θεσμικὰ πλαίσια ποὺ εἶχαν ἐπιβιώσει πρὶν γνωρίσουν, οἱ λαοί τους, τὶς καταστρεπτικὲς συνέπειες τοῦ πολέμου καὶ τῆς μακρόχρονης ἐχθρικῆς κατοχῆς. Γιὰ τὶς χῶρες αὐτὲς δὲν ὑπῆρχε ἐπιστροφὴ στοὺς παληούς, δοκιμασμένους τρόπους ζωῆς. Κι αὐτὸ γιατὶ μιὰ βαθειὰ πολιτικὴ ἀλλαγή, ἂν ὄχι μιὰ κοινωνικὴ ἐπανάσταση, ἀποτελοῦσε ἤδη γεγονὸς τὴν στιγμὴ τῆς ἀπελευθερώσεως. Οἱ δυνάμεις τῆς ἀριστερᾶς ἀπεφάσισαν νὰ καταλάβουν τὸ κέντρο τῆς σκηνῆς παραμερίζοντας τὰ συντρίμματα τῆς παληᾶς κοινωνικῆς τάξεως. Ἡ διαπίστωση τῆς ἐκτάσεως τῆς ἐπικειμένης ἀλλαγῆς ἐξηγεῖ τὴν ἀποφασιστικότητα ποὺ ἐπέδειξε ὁ Τσῶρτσιλ θέλοντας νὰ ἀποτρέψη τὴν καταπόντιση καὶ τῆς Ἑλλάδος. Ἐν τούτοις, ἂν καὶ ἐπεσημάνθη ἡ ἀπειλὴ τῆς ἀλλαγῆς, ὁ βαθμὸς ἐξοντώσεως, ὑλικῆς καὶ ψυχολογικῆς, τῆς παληᾶς κοινωνίας, καθὼς καὶ ἡ μαχητικότητα τῶν νέων δυνάμεων δὲν ἐξετιμήθησαν ἀμέσως καὶ πλήρως. Ὁ «ἀσθενής», ὅπως ἐχαρακτήριζαν ὡρισμένοι Ἄγγλοι διπλωμάτες τὴν Ἑλλάδα, διεπιστώθη ὅτι ἦταν πολὺ πιὸ σοβαρὰ ἀπὸ ὅσο εἶχαν, ἀρχικά, πιστέψει. Πράγματι, ὁ ἀσθενὴς ἦταν, ὅπως ἀπεδείχθη, ἐπιρρεπὴς σὲ πολλὲς σοβαρὲς ἐπιπλοκές, καὶ οἱ προσπά θειες τοῦ Τσῶρτσιλ νὰ ρίχνη ὅλες τὶς εὐθύνες στὴν ἐπιδίωξη τῶν κομμουνιστῶν νὰ καταλάβουν τὴν ἀρχὴ κατόπιν ἐντολῶν τῆς Μόσχας καθόλου δὲν συνέβαλαν στὴν ἀποσαφήνιση τῆς καταστάσεως. Κι ἀκόμη, ὅπως ἀποδεικνύουν οἱ ἀμερικανικὲς ἐπικρίσεις γιὰ τὸν τρόπο μὲ τὸν ὁποῖον διεχειρίζοντο οἱ Ἄγγλοι τὰ ἑλληνικὰ προβλήματα, ὑπῆρχαν σοβαρὲς διαφωνίες ὡς πρὸς τὴν θεραπεία στὴν ὁποίαν ἔπρεπε νὰ ὑποβληθῆ ὁ ἀσθενής. Μιὰ ἐξέταση, χωρὶς πάθη καὶ προκαταλήψεις, τοῦ «Δευτέρου Γύρου» θὰ μποροῦσε νὰ ἐνισχύση τὴν ἄποψη ὅτι ἐνίοτε οἱ ἐπαναστάσεις καθίστανται ἀναπόφευκτες ὄχι τόσο γιατὶ ἔχουν ἐπιδιωχθῆ σκόπιμα, ἀλλὰ διότι οἱ παράγοντες σταθερότητος 16 ejegersi001s018.indd 16

καὶ ἰσορροπίας εἶναι πολὺ ἐξασθενημένοι καί, ταυτόχρονα, πολὺ ἀνελαστικοὶ γιὰ νὰ ἐλέγχουν τὶς αὐξανόμενες πιέσεις γιὰ ἀλλαγή. Κάτω ἀπὸ τέτοιες εὔθραυστες συνθῆκες, συγκρούσεις ποὺ θὰ μποροῦσαν, ἀλλοιῶς, νὰ διευθετηθοῦν εὔκολα, προσλαμβάνουν τρομακτικὴ συμβολικὴ σημασία, χωρὶς νὰ ἀφήνουν περιθώρια γιὰ εἰλικρινεῖς διαπραγματεύσεις καὶ συμβιβασμούς. Μὲ λίγα λόγια, ἡ ἑλληνικὴ ἐμπειρία, ποὺ ἐξετάζεται στὶς σελίδες αὐτές, ἀποτελεῖ μιὰ πολύτιμη μελέτη τῶν αἰτίων τῆς μεγάλης συγκρούσεως ποὺ εἶναι, γενικά, γνωστὴ σὰν ψυχρὸς πόλεμος. Ἀσφαλῶς, ἡ ἱστορία τοῦ «Δευτέρου Γύρου» μπορεῖ νὰ γραφῆ πολὺ λεπτομερέστερα ἀπὸ ὅσο ἐπιχειρεῖται μὲ τὸ βιβλίο αὐτό. Οἱ τρομακτικὲς συμφορὲς τοῦ λαοῦ τῆς Ἀθήνας ποὺ στὴν πλειοψηφία του στάθηκε ἀθῶος κι ἀμέτοχος παρατηρητὴς ἑνὸς ἀγρίου ἀγῶνος γιὰ τὴν κατάκτηση τῆς ἐξουσίας καὶ ἡ ἀγωνία ἑνὸς ὁλοκλήρου ἔθνους, ἐξαντλημένου ἀπὸ τὸν πόλεμο καὶ τὴν ἐχθρικὴ κατοχή, μποροῦν νὰ ξεπηδήσουν μόνον μέσα ἀπὸ προσωπικὲς ἀναμνήσεις καὶ τὶς δημοσιογραφικὲς πληροφορίες ἡμέρα μὲ τὴν ἡμέρα. Μόνον ἔτσι οἱ διπλωματικὲς ἐκθέσεις μποροῦν νὰ προσλάβουν τὴν ἀνθρώπινη διάσταση τὴν ὁποία τόσο συχνὰ στεροῦνται. Ἡ οἰκονομικὴ καταστροφὴ τῆς χώρας τὴν στιγμὴ τῆς ἀπελευθερώσεως, καθὼς καὶ οἱ κοινωνικοψυχολογικὲς ἐπιπτώσεις τοῦ καθεστῶτος τοῦ Μεταξᾶ, καὶ τῶν ἐτῶν τοῦ πολέμου, εἶναι θέματα ποὺ περιμένουν ἀκόμη τὸν ἱστορικὸ ὁ ὁποῖος θὰ τὰ ἐρευνήση. Τὰ κύρια πρόσωπα τοῦ δράματος 1944-45, ὅπως ὁ Γεώργιος Παπανδρέου, ὁ Βασιλεὺς Γεώρ γιος, ὁ ἀρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός, ὁ καθηγητὴς Ἀλέξανδρος Σβῶλος, ὁ Γεώργιος Σιάντος καὶ πολλοὶ ἄλλοι, Ἕλληνες καὶ μή, θὰ πρέπη νὰ μελετηθοῦν μὲ πολὺ μεγαλύτερη προσοχή. Τὸ ἴδιο θὰ πρέπη νὰ λεχθῆ καὶ γιὰ διάφορους ἄλλους παράγοντες, ὅπως ἡ βρεταννικὴ στρατηγικὴ στὰ Βαλκάνια, τὸ κοινωνικὸ καὶ οἰκονομικὸ πρόγραμμα τῆς κυβερνήσεως Παπανδρέου, τὰ συμμαχικὰ προγράμματα βοηθείας, τὶς διαθέσεις τοῦ λαοῦ ἔναντι τῆς μοναρχίας, τὴν φύση καὶ τὴν συνοχὴ τοῦ συνασπισμοῦ τοῦ ΕΑΜ, τὴν ἰσχὺ καὶ τὴν τακτική του Κομμουνιστικοῦ Κόμματος, καὶ τὴν πειθαρχία, καθὼς καὶ τὸν πολιτικὸ δογματισμὸ τοῦ ΕΛΑΣ, ΕΔΕΣ καὶ τῆς Ὀρεινῆς Ταξιαρχίας. Ὁ στόχος τοῦ ἔργου αὐτοῦ περιορίζεται στὴν πολιτικὴ καὶ διπλωματικὴ ἄποψη τῆς κρίσεως, μὲ σύντομες μόνον ἀναφορὲς στὰ ἄλλα θέματα ποὺ ἀνεφέρθησαν. Ἐὰν εἶναι ὀρθό, ὅπως ἔγραψε ὁ Τζὼρτζ Κένναν, ὅτι ἡ διπλωματία, γιὰ νὰ γίνη ἀπόλυτα κατανοητή, πρέπει νὰ ἐξετάζεται καὶ στὴν παραμικρὴ λεπτομέρειά της, εἶναι ἐξ ἴσου ὀρθὸ ὅτι γιὰ τὸν ἴδιο λόγο τὰ λόγια καὶ οἱ σκέψεις τῶν κυρίων πρωταγωνιστῶν πρέπει νὰ καταγράφωνται ὅσο τὸ δυνατὸν ἀκριβέστερα. Κατὰ συνέ πειαν θεώρησα ἀπαραίτητο, στὶς σελίδες ποὺ ἀκολουθοῦν, νὰ χρησιμοποιήσω ἐκτεταμένα ἀποσπάσματα διαλόγων καὶ δηλώσεων, ἐλπίζοντας τὸ ἔργο αὐτὸ νὰ κερδίση σὲ ἀκρίβεια ὅ,τι ἀσφαλῶς θὰ χάση σὲ ἀφηγηματικὸ στύλ. 17 ejegersi001s018.indd 17

ejegersi001s018.indd 18