Современи концепции на финансискиот менаџмент при управување со ризикот во банкарските институции

Универзитет Св. Климент Охридски Битола Економски факултет Прилеп Современи концепции на финансискиот менаџмент при управување со ризикот во банкарските институции - Магистерски труд Кандидат, Биљана Иваноска Трајкоска Ментор, Проф. д-р Гордана Дос.бр.43/09, СФР Прилеп, 2015год. 1

Содржина Воведни напомени, цели и методологија на истражувањето... 2 1. Финансискиот менаџмент во банкарските институции... 6 1.1 Управување со капиталот...8 1.2 Релација меѓу капиталот и ризикот... 11 2. Управување со ризиците во банкарските институции... 15 2.1 Управување со кредитниот ризик... 23 2.2 Политика на управување со ликвидносниот ризик... 40 2.3 Пристапи во управувањето со оперативниот ризик... 55 3. Процес на операционализација и политики при одобрување кредити на деловните субјекти... 83 3.1 Одлучување врз основа на финансиската анализа... 83 3.2 Критериуми за оценка на кредитната способност... 86 3.3 Политики и процедури за заштита од проблематични кредити... 95 Заклучок... 101 Библиографија... 107 2

Воведни напомени, цели и методологија на истражувањето Современото банкарско работење е секојдневно изложено на постојните и нови ризици. Ризите, како можност за апсолутна или релативна загуба во однос на очекувањата, при работењето на банката се карактеристика на секое банкарско функционирање. Со самото освојување нови инструменти, нови финансиски производи, техники и стратегии во финансиското работење можноста за појава на ризик постојано е присутна. Во овој магистерски труд вниманието е насочено кон ризикот на којшто банките се изложени во своето работење, бидејќи менаџментот треба да има јасна претстава за ризичните вложувања и пласмани. При извршување на својата дејност банкарските институции стануваат посредници меѓу депонентите и кредитокорисниците. На депонентите банката им исплаќа камата. Вештината и умешноста за управување со паричниот потенцијал банката ја наплатува од корисниците на кредитите во вид на камата, што е поголема од исплатената камата на депонентите. На тој начин банката го организира паричниот циклус во којшто ги продава туѓите пари по повисока цена од набавната, остварувајќи приходи што придонесуваат за раст на сопствениот капитал. Секој бизнис што се стреми кон оптимална профитабилна дејност, на пример банкарскиот сектор, се соочува со макроекономски (т.е. инфлација или рецесија) и микроекономски ризици (нови конкурентни бизниси). Од крајот на седумдесеттите години на минатиот век, па се до денес улогата на банките во финансискиот сектор доживува значителни промени. Управувањето со банкарските ризици го вклучува откривањето на клучните финансиски ризици, преземањето соодветни мерки за нивно намалување или зголемување на изложеноста на банката, како и изнаоѓање најсоодветни методи за надзор и управување со ризичните фактори во реално време. Управувањето со ризиците игра централна улога за успешноста на работењето на банката. Системот за управување со ризиците и неговата опфатеност треба да одговара на природата, големината и сложеноста на финансиските активности коишто ги врши банката. Ризикот се дефинира како промена или девијација од стандардниот нето прилив на девизи во една фирма или, пак, ако станува збор за голема компанија, определен сектор или подружница. Во одделна банкарска куќа, што се стреми кон остварување максимален профит, сектор може да претставува една нејзина филијала или оддел. Степенот на ризик може да се определи и врз основа на 3

различните финансиски производи. Меѓутоа, стремежот на банката, во целина, е да ја зголеми вредноста на сопствениот капитал, пред сé, преку овозможување максимална добивка за своите акционери, а во согласност со степенот на преземениот ризик. Според тоа, банкарскиот бизнис не се разликува од останатите бизниси, но кај него профитабилноста најмногу зависи од начинот на управување со преземените ризици. Големите светски банки се фокусираат на управување со ризиците според банкарските принципи и пазарните начела, но и на советувањата од своите корпорациски клиенти во врска со начините и методите за управување со ризиците. Управувањето со ризиците се јавува како основна дејност во работењето на банките. Тоа е така зашто во екстремни ситуации неправилното управување со ризиците може да предизвика несолвентно работење, а тоа се дефинира како негативна нето вредност, односно поголеми долгови, отколку приливи. Интензитетот на ризикот честопати е непредвидлив. Предвидувањето на ризикот претставува проценка на идните настани. Непредвидените промени и непредвидените настани вообичаено предизвикуваат неизвесност и несигурност. Ризикот може да биде материјален и нематеријален. Под материјален ризик се подразбира загуба или оштетување на некој предмет, односно материјални работи. Нематеријалниот ризик значи губење на рејтингот, а тоа може да има големи последици врз успехот на банката во иднина. Оттука може да се заклучи дека ризикот се состои од две компоненти: неизвесност и изложеност на неизвесност. Неизвесноста е ситуација кога не се знае дали некоја претпоставка е вистинита или не. Во современите услови на работење постојат голем број поделби и видови на ризиците со коишто се среќава менаџментот при банкaрското работење. Покрај големиот број ризици со коишто се соочува банката, во центарот на вниманието за менаџментот се кредитниот, оперативниот, ликвидносниот, пазарниот, валутниот ризик, но во овој магистерски труд вниманието е насочено кон кредитниот ризик, ликвидносниот ризик и оперативниот ризик. Постапката околу детектирањето на ризикот се врши на следниов начин: менаџментот, откако ќе потврди дека постои ризик во банкарското работење, преминува кон процесот на управување со ризиците, и тоа најнапред прави проценка на ризикот, а потоа следи анализа, известување за постоењето на ризикот, негово регулирање и, на крај, надгледување и контрола на процесот за управување со ризикот. 4

Содржината на овој магистерски труд е поделена на три дела при што секој дел претставува одделна целина. Во првиот дел од магистерскиот труд, под наслов Финансискиот менаџмент во банкарските институции, е анализирана улогата и значењето на финансискиот менаџмент во банкарските институции. Притоа, посебно внимание е посветено на управувањето со капиталот. Имено, капиталот е еден од клучните фактори што треба да биде земен предвид при проценката на сигурноста и финансиската стабилност на банкарските институции. Основен инструмент за заштита на банкарските институции од ризиците на коишто се изложени претставува соодветната капитална структура. Управувањето со капиталот треба да овозможи усогласување на долгорочната сигурност и стабилност на банкарските институции со приносите од вложувањата што ги очекуваат акционерите. Во овој дел се разработени и релациите меѓу капиталот и ризикот. Менаџментот на банкарските институции донесува посебна стратегија за управување со ризикот во којашто детално се утврдуваат целите на економскиот капитал и политиката на менаџирање со ризикот. Во вториот дел, под наслов Управување со ризиците во банкарските институции, акцентот е ставен врз управувањето со одделните ризици со коишто се соочуваат банкарските институции при реализацијата на нивните тековни, развојни и стратегиски цели. Притоа, најнапред, предмет на анализа е управувањето со кредитниот ризик. Кредитниот ризик го претставува ризикот од ненавремено извршување на обврските од страна на деловните субјекти. Токму затоа, банките треба да поседуваат систем за управување со кредитниот ризик, што треба да ги содржи следниве елементи: политики за управување со ризиците, организациска структура, информациски систем и систем на интерна контрола и ревизија. Исто така, во овој дел е разработена и политиката на управување со ликвидносниот ризик, односно ризикот што се јавува кога банките не можат да обезбедат доволно средства за да ги исплатат обврските во моментот на нивното втасување. На крајот од овој дел се обработени и политиките за управување со оперативниот ризик, што се јавува како резултат на непрофесионалното извршување на трансакциите, системските грешки и злоупотребите од страна на вработените. Третиот дел од магистерскиот труд, под наслов Процес на операционализација и политики при одобрување кредити на деловните субјекти, се однесува, пред сé, на процедурите и политиките во процесот на одобрување кредити на деловните субјекти. 5

Одобрувањето кредити на деловните субјекти претставува една од најважните и најризичните услуги на банките. Имено, овие кредити вообичаено се одобруваат во големи износи, така што ја зголемуваат изложеноста на банката на кредитниот ризик. Затоа, кредитната анализа, особено при кредитирањето на деловните субјекти, е сложена и бара голема внимателност од страна на банкарските институции коишто треба да решаваат врз основа на резултатите од темелна анализа. Во овој дел, исто така, е направен осврт и врз политиките и процедурите за заштита од проблематични кредити. 6

1. Финансискиот менаџмент во банкарските институции Законот за банки ги дефинира сите активности што банките можат да ги извршуваат. Финансискиот менаџмент во банката може да извршува традиционални банкарски работи, и тоа се: депозитни активности земање депозити, кредитни активности давање и земање кредити, девизни и девизно валутни активности, емисиони активности издавање картички, депо активности чување средства и управување со нив, гаранциски работи издавање гаранции, авали и сл., работи со платнит промет. Покрај овие традиционални банкарски работи, постојат и нетрадиционални банкарски работи, како што се, на пример: дилерско - брокерски работи посредување на пазарот, купување, продавање и наплата на побарувањата, застапување за поголема сигурност, давање други финансиски услуги. Усогласувањето на обемот на овие банкарски активности е една од битните функции на финансискиот менаџмент. Во согласност со пропишаните критериуми, банките коишто во своето работење се склони кон ризици ќе мораат да располагаат со поголем капитал за да обезбедат сигурност во работењето и да се заштитат доверителите. Кога станува збор за ризиците треба посебно да се обрне внимание на управувањето со нив и постојана едукација на субјектите, чија активност е управување со ризиците. Ризикот може да биде помалку или повеќе забележителен, но во секој случај постојано е присутен. Во денешни услови ризикот не може да се отстрани, но може да се контролира. Процедурата за идентификување, мерење и проценување на ризиците, а особено управувањето со нив го утврдува банката во склоп на прописите, стандардите и правилата за банкарско работење. Една од активностите на финансискиот менаџмент е управувањето на банкарската тајна. Со банкарската тајна се заштитени личните податоците на субјектите кои се клиенти на банката. Под лични податоци се подразбираат: финансиската состојба 7

на клиентот и трансакциите, неговата сопственост, клиентите со кои тој соработува, износот и прометот на сметките и др. Податоците што се однесуваат на навременото измирување на обврските на клиентот кон банката не се сметаат за банкарска тајна. Во современите услови за успешно работење на банката е потребно успешно управување со ризикот од страна на финансискиот менаџмент во конкретната банка. Управувањето со ризикот ја зазема главната улога во функционирањето на менаџментот, бидејќи изложеноста на ризик доведува до финансиски загуби за банката. Интензивирањето на растот на електронското работење и процесот на глобализација на финансиските активности, главно, придонесоа за усложнување на постапката за добивање релевантни информации, а тоа доведува до формирање нестабилна подлога и зголемување на финансискиот ризик. Финансиските институции (како што се банките, инвестициските фондови, осигурителните компании и брокерските фирми) сѐ повеќе се изложени на ризикот, а во истовреме и сѐ повеќе инвестираат голем број средства за да го зголемат контролирањето и управувањето со ризиците, односно да ја минимизираат изложеноста на загуби. 8

1.1 Управување со капиталот Банката е правно лице чија што основна дејност е прибирање депозити и нивно целосно или делумно пласирање во кредити и други инвестиции во нејзина корист. Капиталот на банките се наоѓа во пасивата на билансот на состојба и претставува најстабилен дел од финансиските ресурси на банката. Поточно капиталот во банките претставува недепозитен извор на средства што трајно е вложен во банката, за разлика од другите депозитни и недепозитни извори на средства, како неопходен услов за нејзино основање и успешно работење. Капиталот се квантифицира како нето актива на банката што е еднаква на разликата помеѓу вредноста на вкупната актива и вкупните обврски на банката, а тоа се изразува како однос: Капиталот на банката = вкупната актива вкупните обврски Основачите на банката обезбедуваат средства за основачкиот капитал на банката, што може да биде во паричен и непаричен облик. Акционерскиот капитал, којшто е во непаричен облик, го определува овластен проценувач, а на првиот состанок основачите акционери на банката ја потврдуваат проценката. Износот на паричниот дел од основачкиот капитал се определува врз основа на Законот за банки. Банката е должна да обезбеди адекватно ниво на капитал во зависност од видот и обемот на финансиските активности и височината на ризиците што произлегуваат од извршувањето на планираните активности. Банката е должна изложеноста на одделни видови ризици да ја одржува во рамките на лимитите пропишани со Законот за банки и супервизорската регулатива на централната банка. Имено банката мора да го одржува износот на основачкиот капитал секогаш повисок од оној во Законот за банки за да ја задржи својата ликвидност и солвентност во работењето и да ги заштити доверителите. Банката е должна да ја извести централната банка за: 1) зголемувањето на нејзиниот капитал, односно за новата емисија на акции; 2) промената на сопственичката структура на акциите со право на управување; 3) зголемената кредитна изложеност; 4) основањето и укинувањето на делови на банката во земјата и странство; 5) промените во составот на органите на банката; 6) основачките вложувања на банката во други субјекти во земјата и странство; 7) промената на седиштето на банката. 9

При управувањето со капиталот финансискиот менаџмент на банката треба да ги почитува и методологиите пропишани од централната банка, и тоа: методологијата за пресметување и утврдување на гарантниот капитал на банката; методологијата за пресметување и утврдување на ризично пондерираната актива; методологијата за пресметување и утврдување на отворена девизна позиција и за односот меѓу отворената девизна позиција и гарантниот капитал. Овие методологии финансискиот менаџмент ги користи при утврдување на износот на посебната резерва, којашто служи за обезбедување од потенцијални загуби што произлегуваат од конкретни ризични активни билансни и вонбилансни позиции. Стапката на адекватност на капиталот го претставува односот меѓу гарантниот капитал и ризично пондерираната актива. Средствата на резервите на банката се нејзини сопствени средства и служат за покривање на загубите што произлегуваат од ризиците со коишто таа се соочува во текот на работењето. Овие средства се формираат од делот на добивката и ревалоризираните резерви, и тоа врз основа на одлука од собранието на банката. Банките ги имаат следниве одбори: 1. Одбор за следење на работата на банката (одбор за ревизија), 2. Кредитен одбор, 3. Одбор за управување со активата и пасивата. Одборот за следење на работата на банката го сочинуваат најмалку три члена од кои најмалку двајца се членови на управниот одбор и тие имаат големо искуство од областа на финансиите. Одборот за ревизија врши надзор на работата на извршниот одбор и вработените во банката. Обврските на Одборот за следење на работата на банката се: анализа на годишните извештаи и другите финансиски извештаи; анализа и усвојување на предлог политиките и процедурите на банката во врска со управувањето со ризиците и системот за внатрешна контрола и надзор на нивната примена; известување на Управниот одбор за активностите и утврдените неправилности и предлагање мерки за унапредување на работењето. 10

Оттука може да се заклучи дека банката мора да го одржува износот на основачкиот капитал секогаш повисок од оној што е пропишан во Законот за банки, главно за да ја задржи својата ликвидност и солвентност во работењето и да ги заштити доверителите. 11

1.2 Релации меѓу капиталот и ризикот Врз основа на паричните и непарачните влогови во основачкиот капитал, основачите на банката добиваат акции. Тие средства не можат да се повлечат, освен во случај на продажба на банката. Главните причини што ги генерираат промените во банкарскиот сектор се: процесите на дерегулирање и повторно регулирање, финансиско иновирање и технолошки промени. Финансиското дерегулирање се состои од отстранување на контролите и правилата што во минатото ги штителе финансиските институции, особено банките. Структурното дерегулирање се однесува на отворањето, односно либерализирањето на финансиските пазари за на институциите да им се овозможи послободно меѓусебно конкурентски да се натпреваруваат. Конкретно, овој процес се состои од дерегулирање на прописите и правилата кои се однесуваат на структурите и постапувањето (на пример, отстранување на ограничувањата за кредитирање). Дерегулирањето, најчесто, се презема за да се подобрат постигнатите резултати во функционирањето на стопанството. Доколку се зголеми неговата ефикасност, тогаш од подобрата распределба на ресурсите ќе има корисности општеството, а тоа може да доведе до намалување на цените/или ширење, односно експанзија на услугите за потрошувачите. Воведувањето нови технологии ја интензивира конкуранцијата и ја подобрува способноста на банките да ги прилагодуваат, односно корегирааат цените и условите за користење на финансиските производи. Последица од процесот на дерегулирање е и зголемената перцепирана ризичност во банкарскиот бизнис. Токму затоа банките брзо ги прилагодуваат своите портфолија и стратегии кон новото окружување. Во тој контекст, пререгулирањето треба да се дефинира како процес за спроведување нови правила, ограничувања и контроли, и тоа како одговор на заобиколувањето на постојните прописи од страна на пазарните учесници. Како алтернатива, пак, пререгулирањето има за цел да се сведат на минимум сите потенцијални негативни ефекти поврзани со прекумерната конкуренција. Овде може да се напомене дека пред процесот на дерегулирање, банкарските системи во повеќе земји, имаа релативно високи нивоа на владина контрола и ограничувања со коишто се одржувала конкуренцијата и постоело контролирано банкарско окружување. На пример, такви биле ограничувањата и контролите врз 12

капиталот, а во многу земји постоеле и ограничувања во однос на работењето на претставништвата. Главна цел на овие контроли била да се гарантира стабилност на системот, да се спречи кризата во банкарството и да се постигне определено ниво на контрола на ризиците. Гплем дел од банките сé уште го вршат традиционалениот банкарски бизнис, односно прифаќаат депозити и издаваат заеми. Притоа, цените на депозитите се регулирани, а пропишано е и максималното ниво на каматни стапки што банките можат да ги наплатуваат за дадените заеми. Дерегулирањето и финансиската либерализација го променија окружувањето во коешто работат банките и го овозможија финансискиот развој. Токму како резултат на структурното дерегулирање голем број банки денес конкурентски се натпреваруваат со небанкарските финансиски посредници, и тоа како на домашните, така и на странските пазари. Банките настојуваат да креираат стратегија чијашто цел е да се подобри нивната ефикасност, да се прошири понудата, да се зголеми дијапазонот на услугите што ги нудат и сл. Исто така, голем број банки се принудени да се интегрираат, зашто преку спојувањето или преку внатрешно генерираниот раст, тие ќе можат успешно да се натпреваруваат со конкуренцијата. Трендот на консолидирање низ активностите на спојување, купување и конгломерирање може да се протолкува како одговор на сѐ посилните притисоци да се реализираат потенцијалните економии на обем и опфатеност, но и да се намалат трошоците за работна сила и останатите трошоци. Примената на претходно споменатите стратегии претставува обид да се елиминираат ризиците што, најчесто, можат да предизвикаат неефикасност во банкарското работење. 13

1) Еден од клучните индикатори во банкарското работење е коефициентот на адекватност на капиталот т.е. соодносот меѓу капиталот и ризично пондерираната актива на банката, а Базелските стандарди го дефинираат неговото минимално ниво. Капиталот е во фокусот на интерес на стандардите, бидејќи тој ги апсорбира загубите што можат да настанат при работењето на банката (затоа, пак, капиталот е најскап извор на финансирање). Истовремено, капиталот влијае врз темпото на раст на банката, но под претпоставка структурата на средствата да остане иста. 2) За да може банката да го зголемува кредитирањето, таа мора да обезбеди соодветен раст на капиталот. Ако се има предвид фактот дека профитот е основен интерен генератор на капитал, тогаш профитабилноста на банката е предуслов за нејзин одржлив раст и развој. Имено: ако одделна банка има поголем апетит за преземање ризици и, како резултат на тоа, е изложена на повисоки можни загуби, таа ќе треба да одржува повисоко ниво на капитал, отколку некоја друга банка што има поконзервативен пристап при преземањето ризици; или ако одделна банка има изградени системи за добро управување со ризиците и како резултат на тоа е изложена на пониски можни загуби, таа ќе треба да одржува пониско ниво на капитал, отколку некоја друга што инвестира помалку во развој на своите системи за управување со ризиците. Значи, капиталот е еден од клучните фактори што треба да биде земен предвид при проценка на сигурноста и финансиската стабилност на банкарските институции. Токму затоа во овој сегмент од истражувањето посебно внимание е посветено на управувањето со капиталот и релацијата меѓу капиталот и ризикот. 3) Оттука може да се констатира следново: доколку одделна банка сака да биде стабилна, да го унапредува своето работење и да има значајно пазарно учество во амбиентот на големата конкуренција што постои во банкарскиот сектор, а пред сé заради заштита на своите депоненти и одржување на ликвидноста, таа мора во своите стратегиски цели да ги вгради стратегиите за управување со банкарските ризици. 4) Во таа смисла кога станува збор за ризиците посебно внимание треба да се обрне на управувањето со нив и постојаната едукација на вработените чија надлежност е управувањето со ризиците. Ризикот може да биде помалку или повеќе забележителен, но во секој случај постојано е присутен. 14

5) Воведувањето нови технологии ја интензивира конкуранцијата и ја подобрува способноста на банките да ги прилагодуваат, односно корегираат цените и условите за користење на финансиските производи. 6) Оттука може да се заклучи дека основна цел на банките е да формираат стратегија со која што ќе се подобри нивната ефикасност, ќе се прошири понудата, ќе се зголеми дијапазонот на услугите што ги нудат, а од друга страна ќе се намалат или елиминираат ризиците што можат да предизвикаат неефикасност во банкарското работење. Доброто управување со ризиците подразбира перманентно прилагодување на стртегиите на банката за менаџирање со ризиците. Само на тој начин тие ќе можат да одговорат на промените во деловното окружување и во секое време да понудат атрактивни производи и услуги, а сето тоа ќе влијае врз нивната големина и организација. Капиталот на банката и доброто управување со ризиците ја зголемуваат нејзината стабилност, а со тоа и сигурноста на штедните влогови на нејзините клиенти. 7) Според досегашните испитувања произлегува дека централен проблем на којшто банките треба да се фокусираат при управувањето со ризиците е врамнотежувањето на ризикот и приносот. Игнорирањето на ризикот, но и неговото предимензионирање се штетни за правилното одлучување и управување со банката. 8) Имено, се смета дека во своето секојдневно работење банките мора постојано да го имаат предвид фактот дека ризиците што денес се можни, утре можат да се претворат во реалност, бидејќи нивното игнорирање може да води до сериозни загуби во иднина. Во тој контекст може да се понуди предлогот за констатирање на присутноста и мерење на големината на ризиците во банкарското работење. Ова особено е битно од аспект на идните трошоци на банките, што можат да настанат како резултат на појавата на ризиците. Ако банката правилно ги третира ризиците, во тој случај соодветно ќе бидат третирани и евентуалните идни загуби, настанати како последица од појавата и дејството на определен ризик. 15

2. Управување со ризиците во банкарските институции Значајните иновации што на меѓународниот финансиски пазар се случуваат во последниве 20 години доведоа до големи промени во банкарството. Сѐ поголемиот технолошки напредок, како што е, на пример, интернет банкарството, доведува до нови можности за сѐ поголема конкуренција меѓу финансиските институции. Промените во банкарството предизвикаа зголемување на ризикот и нестабилност во целокупниот банкарски систем. Токму затоа се наметна потребата за разгледување на изворите на ризикот, но и развој на методи за мерење, управување и надзор на ризикот. Управувањето со ризикот претставува една од главните активности на финансискиот менаџмент во банкарските институции. Неговата цел е да ги заштити банките од загуби и, истовремено, да ја зголеми ликвидноста на банките. Системот за управување со ризиците и неговата опфатеност треба да одговара на природата, големината и сложеноста на финансиските активности што ги вршат банките. Од тој аспект, системот за управување со ризиците вклучува 1 : - стратегија и политика/политики за управување со ризиците; - соодветна организациска поставеност на управувањето со ризиците; - процес за интерно утврдување и оценка на потребната адекватност на капиталот на банката. Врз основа на предходно изложените елаборирања може да се констатира дека управувањето со ризикот има двојна улога, и тоа: зголемување на финансиските перформанси на банките, од една страна, и заштита на банките од загуби, од друга страна. Финансискиот менаџмент, при управувањето со ризиците, истовремено овозможува и: подобрување на деловното одлучување, планирање и определување приоритети со помош на сеопфатното и структурално разгледување на деловните активности; 1 Службен весник на Република Македонија бр 42 стр.52 4 април 2011 16

ефикасна употреба/алокација на капиталот и другите ресурси; заштита и унапредување на вредноста и имиџот на банката; развивање и поддршка на човечките ресурси; оптимализација на оперативната ефикасност; формирање капитал во банката што ќе се користи за ризични активности и слично. 17

На следниот графикон е прикажан процесот на управување со ризикот. СТРАТЕГИСКИ ЦЕЛИ НА ОРГАНИЗАЦИЈАТА Известување за постоење ризик АНАЛИЗА НА РИЗИКОТ идентификување; -опис и -проценка на ризикот Одлучување Регулирање на ризикот Известување за постоење други ризици Надгледување Графички приказ на процесот за управување со ризиците 2 2 Миливоје Цветановиќ, Управљање ризицима у финансиском пословању, Универзитет Сингидунум, Белград, 2008, стр.26 18

Од графичкиот приказ се гледа дека процесот за управување со ризикот започнува со известувањето за постоење ризик. Известувањето за постоење определен ризик може да биде интерно или екстерно. Различните нивоа на извршување на функциите во рамките на одделна банка бараат различни информации во процесот за управување со ризикот. За таа цел финансискиот менаџмент на банката треба да знае за кои се: најважните ризици со коишто се соочува банката; последиците од отстапувањето од очекуваните вредности на активностите; соодветните лица кои се задолжени за управување со ризиците при работењето на банката; но и како банката ќе реагира во определена ризична ситуација; важноста на довербата на акционерите во организацијата; каква е сигурноста дека процесот за управување со ризикот функционира правилно. Според тоа организациската единица треба да: биде свесна за ризиците што спаѓаат во областа којашто е под нејзина одговорност, да го знае потенцијалното влијание што тие можат да го имаат врз другите области и последиците што од тие области можат да имаат негативен feedback врз нив; систематски и навремено да го известува финансискиот менаџмент за согледувањето на новите ризици или за ефектите на постојните мерки за управување со ризиците. Исто така, поединците треба да: ги разбираат нивните одговорности за определените ризици; знаат како да обезбедат непрекинато усовршување на процесот за управување со ризиците; знаат дека управувањето со ризикот и познавањето на ризиците претставува клучен елемент за доброто функционирање на банката. Во тој контекст постојат повеќе фази во процесот на известување, а сите тие се објаснети поединечно натаму. Екстерното известување претставува известување на доверителите од страна на банката за политиките и ефектите во остварувањето на целите. Следна постапка по известувањето за постоење ризик е анализа на ризикот. Анализата на ризикот се состои од три подфази: идентификување, опис и проценка на ризикот. Идентификувањето на ризикот претставува откривање на можностa за изложеност на ризик. За да може да се изврши идентификување е потребно добро да се 19

познава работата во банката, да се дефинираат стратегиските и оперативните цели, вклучувајќи ги и факторите што се критични за успехот на банката и да се следат условите што се поврзани со остварувањето на целите. Идентификацијата на ризикот треба да биде континуиран процес што ќе се спроведува како на ниво на поединечни трансакции, така и на ниво на портфолиото на банката. Сите придружни неповолни дејствија што ги следат банкарските активности треба да бидат адекватно идентификувани и категоризирани. Следната потфаза од анализата на ризикот е неговиот опис. Описот на ризикот има за цел да ги презентира идентификуваните ризици во една структурирна форма, на пример, со користење табели. Табеларниот начин на прикажување на ризикот го олеснува неговото опишување и проценување, овозможува прегледеност и сеопфатност на идентификуваниот ризик, прецизно разгледување на последиците од него и дефинирање на приоритетите во врска со клучниот ризик, а сé со цел да се спречат негативните последици. 20

Опис на ризикот 3 1. Име на ризикот 2. Спектар на ризикот Квалитативен опис на настанот, неговиот обем, типот, бројот и зависноста 3. Природа на ризикот На пример, стратегиски, оперативен, финансиски 4. Загрижени страни Загрижени страни и нивните очекувања 5. Квантификација на ризикот Значење и веројатност за појава 6. Толеранција на ризикот/склоност кон ризик 7. Механизми за регулирање и контрола на ризикот 8. Потенцијални активности за унапредување 9. Стратегија за развој и деловна политика Потенцијални загуби и финансиски последици од ризикот Веројатност и степен на потенцијална загуба/добивка Цел на контролата на ризикот и посакувано ниво на перформанси Основни начини преку коишто ризикот во моментот се регулира Нивоа на доверба во постојните контроли Идентификација на постапката за следење и надзор Препораки за намалување на ризикот Идентификација на функциите што се одговорни за осмислување на стратегијата за развој и деловна политика Третата потфаза од анализата на ризикот е неговото проценување. Проценувањето на ризикот може да биде квантитативно, полуквантитативно или квалитативно во однос на веројатноста и потенцијалните последици што се јавуваат. На пример, последиците во врска со одделни закани или опасности (негативната страна на ризикот), како и поволната можност (поволната страна на ризикот), односно тој може да биде голем, среден или мал. Резултатот од анализата на ризикот може да се користи за утврдување на значењето на секој ризик, а воедно претставува и алатка за утврдување на приоритетите за отстранување на ризикот. 3 Миливоје Цветановиќ, Управљање ризицима у финансиском пословању, оп.цит., стр. 28 21

Овој процес овозможува обележување на областа што е под влијание на ризик, потоа ги опишува основните постапки за контрола на ризикот и ги покажува сегментите за инвестирање во контролата на ризикот, односно дали тие треба да се зголемат или намалат. Наредните фази во процесот за управувањето со ризикот се одлучувањето за постоење ризик и надгледувањето и контролата на ризикот. Ефективното управување со ризикот бара определена структура за известување и контрола заради постигнување поголема сигурност дека ризикот ќе биде идентификуван и проценет и дека соодветните контроли ќе бидат соодветни за следење на ризикот. Значи треба да се спроведуваат редовни ревизии за утврдување на усогласеноста на политиките и стандардите при контролата на веќе спроведените стандарди, затоа што секогаш постои можност за нивно подобрување. По констатацијата за постоење ризик следи фазата на негово регулирање. Регулирањето на ризикот претставува процес за избирање и примена на одделни мерки за негова. Регулирањето на ризикот како свој најважен елемент ја опфаќа контролата за негово ублажување, но во поширока смисла опфаќа и избегнување на ризикот, негово пренесување или финансирање на ризичните состојби и др. Стандардите за управување со ризикот опфаќаат механизми за финансирање на последиците од ризикот. Секој систем за регулирање на ризикот треба да опфаќа: ефективно и ефикасно функционирање на банката; ефективни внатрешни контроли; усогласеност со законите и прописите. Процесот на анализа на ризикот помага за постигнување ефективно и ефикасно функционирање на организацијата и идентификување на ризиците што бараат поголемо внимание од менаџментот. Организацијата треба да воспостави приоритет на активностите во однос на контролата на ризикот и на сите потенцијални поволности за работењето. Ефективноста на внатрешната контрола се постигнува во моментот кога со примената на мерките за контрола ризикот ќе биде елиминиран или намален. Кога станува збор за усогласеноста на организацијата со законите и прописите се мисли на потребата организацијата да ги разбира законите што се применуваат и да спроведува систем за воведување на сите идни законски промени. Последната фаза од управувањето со ризикот е неговото надгледување и контрола. 22

Ефикасното управување со ризикот подразбира изготвување определени извештаи и контрола заради сигурност дека ризикот ефикасно е идентификуван и проценет и дека соодветните контроли се спроведени. Токму затоа е потребно да се спроведува редовна ревизија за да се утврди дали управувањето со ризиците се извршува во согласност со политиките и стандардите, односно дали се извршила проверка на усогласеноста меѓу деловната практика и дефинираните политики и стратегии, т.е. дефинираните лимити за преземање ризик. Сите овие функции треба да бидат јасно дефинирани, т.е. во согласност со стратегијата на банката, нејзината деловна политика и процедурите за извршување на кредитните активности, при што треба да се знаат нивоата на одговорност и линијата на комуникација и известување. Во врска со сознанијата до коишто доаѓа менаџментот преку следење на ризикот, пак, потребно е да изготвуваат редовни извештаи. Овие извештаи треба да бидат навремени, да содржат точни и вистинити податоци и да бидат дистрибуирани до соодветните лица кои се вклучени во процесот за следење на ризиците за да се обезбеди преземање корекциски акции кога тие ќе бидат неопходни. Ефикасното управување со ризиците бара информиран менаџерски тим. Имено, треба да се знае дека банката функционира во динамичко окружување, па поради тоа промените што ќе настанат во ќе мора да бидат воочени и идентификувани и, во зависност од нивната сериозност, да се направат определени промени во системот за управување со ризиците. Секој процес за надгледување и контрола треба да утврди дали: се усвоени мерките потребни за остварување на резултатот; усвоените процедури и собраните информации за оценка на ефикасноста се соодветни при управувањето со ризикот. 23

2.1 Управување со кредитниот ризик Кредитниот ризик е составен дел од банкарското работење. Стратегијата за управување со кредитниот ризик е составна компонента на деловната стратегија на банката. Банките го дефинираат кредитниот ризик како ризик од не исполнување на обврските од страна на клиентите во врска со претходно потпишаните договори. Тоа значи дека постои можност плаќањето да се одложи или воопшто да не се оствари. Ваквата неодговорност од страна на клиентите влијае врз ликвидноста на банката. Кредитниот ризик може да се дефинира како ризик при отплата на одобрениот кредит и пресметаната камата. 4 Позајмувањето пари секогаш со себе носи опасност дека средствата нема да бидат вратени, па оттука може да се каже дека кредитниот ризик е стар колку и самото банкарство. Механизмите што се употребувале порано за пронаоѓање и елиминирање на ризикот биле многу едноставни, за разлика од денешните. Овој вид ризик е најголем предизвикувач за индивидуалното банкротство на банката. Постојат три основни вида кредитен ризик, и тоа: поединечен (личен) ризик; ризик на деловните субјекти; државен ризик. Врз основа на изворите за настанување на кредитниот ризик, постојат три типа ризик, односно: ризик при наплатливост; ризик кај премиите од кредитот; ризик од влошување на кредитниот рејтинг на банката. 4 Дукиќ Д., Бјелица В., Ристиќ З., Банкарство, Економски факултет, Белград, 2003, стр.186 24

Височината на кредитниот ризик зависи од структурата на договорот што е склучен меѓу банката и клиентот. Кредитниот ризик е над сите останати ризици, бидејќи тој зависи од бизнисот на клиентите. Токму затоа е потребно да се врши прецизна контрола на сите параметри поврзани со работата на клиентот кој поднесол барање за кредит. Банката мора да има претстава за ризиците со коишто се среќава клиентот во своето работење, почнувајќи од карактерот на неговото работење, па сé до пазарот на кој што клиентот фунционира. Очекуваните загуби кај банката зависат од три фактора, а тие се: 1. веројатноста дека спротивната страна нема да ги подмири обврските на договорениот начин и во договореното време; 2. износот на загубата што ќе настане во случај на неодговорност на клиентите; 3. изложеноста на банката на ризик од не плаќање во иднина. Покрај околностите што предизвикуваат кредитен ризик од страна на клиентот исто така и структурата на кредитот што банката го одобрува носи определен степен на ризик. Бидејќи главната цел на банката е да остварува добивка, квалитетот на нејзината актива е основа за определување на можноста банката да прифати определен ризик. Исто така, еден од битните фактори што ја зголемуваат сложеноста на анализата на кредитниот ризик е постојаното зголемување на бројот на кредитни операции и перманентните измени во постапката за одобрување кредити. Кредитниот ризик е еден од клучните ризици на банкарското портфолио, бидејќи ако не постои можност за наплата на побарувањата од неколку клиенти, тогаш банката може да беде несолвентна. Кредитниот ризик се јавува не само како последица на неможноста за наплата на побарувањата што се резултат на банкротот на должниците, туку и заради одложување на наплатата на побарувањата настанати со влошување на кредитната способност на клиентите. Во економската теорија и практика на банкарското работење постојат повеќе начини за минимизирање на можноста за настанување кредитен ризик, како што се, на пример: - определување на кредитната способност на комитентот; - дефинирање на кредитниот период; - воспоставување кредитни лимити; 25

- дефинирање алтернативи за наплата; - не одобрување кредит, ако не е јасна неговата намена; - утврдување на потенцијалните извори за отплата на кредитот; - контрола при користењето на кредитот; - целосно почитување на секоја кредитна одлука. Значајно место во целокупната аналитичка студија за кредитниот ризик зазема поединечната анализа на секој од наведените фактори. Меѓу сите претходно наведени начини за минимизирање на кредитниот ризик централно место зазема утврдувањето на кредитната способност што се дефинира како можност за земање, користење и враќање на кредитот под однапред договорени услови. Предмет на анализа кај кредитната способност е точното утврдување на кредитобарателот на клиентот и можноста кредитот да се врати според однапред договорените услови. Кај анализата за кредитната способност доминантни се следниве карактеристики на клиентот: - карактерот, што ја манифестира веројатноста дека кредитобарателот во иднина ќе постапи според договорот. Заклучокот за карактерот се донесува врз основа на неговата ликвидност, рентабилност и сл.; - капацитетот, пак ја изразува способноста и можноста за плаќање од страна на кредитобарателот, т.е. ја покажува ефикасноста на неговото работење; - капиталот, всушност ја искажува моменталната финансиска состојба на кредитобарателот. Големината на капиталот на кредитобарателот се изразува преку износот на расположливите средства. Износот на капиталот со којшто располага кредитобарателот е еден од најбитните фактори при одобрување кредит; - колатералот, ги представува средстства што ќе бидат дадени како залог за враќање на кредитот; - условите, го претставуваат начинот за извршување на обврските од страна на субјектот во услови на одделни економски промени. При детална анализа на ризикот, пак, тој може да се групира во три групи, и тоа: комерцијален, политички и елементарен (катастрофален) кредитен ризик. 26

Добрата проценка на економско финансиската способност на должникот може да го елиминира комерцијалниот ризик, што се однесува на кредитната неспособност на должникот. Кога настанува комерцијален ризик, главно, заради истечувањето на рокот за плаќање, должникот настојува да ја реши оваа финансиска ситуација со продолжување на рокот за отплаќање на долгот. Ако должникот не успее да го реши финансискиот проблем, тогаш настапува опасност од појава на комерцијалниот ризик, а тоа е несолвентност. Височината на комерцијалниот ризик се мери преку штетата што може да настане. Најкритичен облик на комерцијален ризик е ситуацијата кога доверителот ќе ги искористи сите законски можности за да го наплати своето побарување, а средствата со коишто располага должникот не се доволни за покривање на вкупното побарување. Политичкиот ризик настанува во ситуација на несолвентност на должникот што е предизвикана од политички мерки на државата од којашто потекнува должникот. Политичкиот ризик зависи од стабилноста на политичкиот систем, економско финансиската состојба на државата и меѓународните односи. Ваквите видови кредитен ризик е многу важно добро да се познаваат за да може да се намали веројатноста за нивно настанување во иднина. Мерењето на кредитниот ризик наидува на голем број потешкотии, како што се: достапноста на податоците за ризикот, веројатноста за појава на ризикот, неможноста да се наплатат побарувањата, веројатноста за влошување на кредитниот рејтинг и сл. Всушност, со мерењето на кредитниот ризик се определува квалитетот на секоја поединечна трансакција, т.е. квалитетот на целокупното портфолио на банката, како и износот на загубите што можат да настанат поради ненавремено извршување на кредитната обврска. Кредитниот рејтинг на определен комитент претставува мерка за довербата што банката ја заснова врз неговата способност и подготвеност сите обврски да ги изврши во договорениот рок. Во теоријата и праксата постојат различни методи за мерење на кредитниот ризик, а тие се: основен и историски најприсутен е методот на традиционалната финансиско економска анализа. Оваа анализа и денес е составен дел на процесот за управување со активата и кредитните ризици. Почнувајќи од 70 години на минатиот век при мерењето на кредитниот ризик сѐ поголема примена наоѓаат и статистичките методи. Тоа се статистички модели што 27

користат определен број независни случајни променливи што се однесуваат на комитентите на банката и, врз основа на нив, приближно се утврдуваат веројатностите од не исполнување на финансиските обврски; класичениот метод за проценка на кредитниот ризик може да се разгледува од два аспекта, и тоа преку интерниот и екстерниот рејтинг. Интерниот рејтинг го сочинуваат производите на банката, па во овој случај кредитниот ризик зависи од критериумите што ги поставила банката. Екстерниот рејтинг го определува посебна агенција на којашто тоа ѝ претставува главна активност. Според класичниот метод, пред да се донесе одлука за одобрување кредит, се прави анализа на квантитативните податоци како што се податоците од билансот на состојбата, билансот на успехот, готовинските текови и други финансиски извештаи, врз основа на коишто се определува финансиската сила на должникот; и квалитативните податоци односно: податоците за квалитетот на менаџментот, состојбите во определената стопанска гранка и сл. Врз основа на оваа анализа се добиваат податоци за деловната моќ на должникот. Притоа, најнапред се пресметуваат податоците за ликвидноста, солвентноста и профитабилноста на кредитобарателот, а потоа резултатите се споредуваат со просекот од дадената гранка. Врз основа на овие податоци се добива јасна претстава за финансиската состојба на клиентот во однос на другите деловни субјекти во гранката. Најчеста причина за сериозните проблеми на банката се слабите кредитни стандарди или неадекватните критериуми за оценка на кредитниот рејтинг на комитентот, потоа лошото управување со портфолиото и не следењето на економските промени и другите околности што можат да влијаат врз намалувањето на кредитниот рејтинг на комитентот. Според тоа, лошите финансиски показатели на банката се последица на лошото управување со кредитниот ризик. Управувањето со кредитниот ризик може да се подели на неколку нивоа, что се објаснати натаму во текстот. Првото ниво го опфаќа управувањето со кредитното портфолио, второто ниво претставува управување со комитентите и третото ниво се однесува на управувањето на поединечните трансакции. Но, банката мора да биде сигурна дека располага со доволна количина капитал со којашто ќе може да ги покрие преземените ризици. 28

Управувањето со кредитниот ризик може да се разгледува и од аспект на компонентите од коишто е составен ризикот, и тоа: воспоставувањето адекватно окружување за управување со кредитниот ризик. Тоа подразбира утврдување на стратегиите и политиките за управување со ризиците, утврдување на одговорностите на управниот одбор, директорот и секторот за управување со ризици. Управниот одбор има одговорност за одобрување и периодично ревидирање на стратегијата и политиката за управување со кредитниот ризик. Раководството на банката и секторот за управување со ризици се одговорни за имплементација на стратегијата и утврдување на политиката и процедурите за идентификување, мерење, следење и контрола на кредитниот ризик. Стратегијата за управување со кредитниот ризик, го определува нивото на ризикот што ќе се преземе и толерира, како и стапката на принос што се очекува како награда за преземениот ризик. За разлика од стратегиите, политиките и процедурите треба да го опфаќаат кредитниот ризик од сите банкарски активностикако, односно: давањето гаранции, отворањето акредитиви, меѓубанкарските трансакции, купувањето и продавањето девизи и сл.; друга компонента е квалитативниот процес за администрирање на кредитите и мерење и следење на кредитниот ризик. Тоа подразбира континуирано следење на кредитното портфолио, следење на поединечните комитенти, нивно класифицирање и формирање резерви за потенцијалните загуби, утврдување интерни модели за определување на кредитниот рејтинг на клиентите, воспоставување информациски систем што ќе овозможува мерење на кредитниот ризик, согледување на структурата, квалитетот и концентрацијата на портфолиото и сл.; следна од компонентите на процесот за управување со кредитниот ризик е постапката за одобруваење на кредитите. Банките треба да располагаат со квалитетни критериуми врз основа на коишто ќе вршат испитување на пазарните и целните групи, целосно ќе го дефинираат комитентот, намената на кредитите и ќе ги утврдат изворите за отплата на одобрениот кредит. Значи, потребно е јасно и прецизно да бидат дефинирани кредитните лимити како за кредитните производи, така и за ооделните комитенти и да се изврши реструктуирање на проблематичните кредити; последна компонента од овој процес е контролата на квалитетот при управувањето со кредитниот ризик. Овој процес подразбира независна и непрекината контрола, користење одделни процедури и политики, но и 29

континуирано известување на управниот одбор и менаџментот на банката за резултатите од спроведената контрола. За намалување на можноста од појава на кредитниот ризик се користи ВАР методот со којшто се оценува максималната загуба што може да се јави во некое портфолио. Со ВAР методот, преку распределба на веројатностите за промени во портфолиото или приносот на портфолиото, се утврдува нивото на ризик на коешто е тоа изложено. ВАР го покажува паричениот износ што може да се загуби за определен временски период. Временскиот период зависи од периодот во којшто се смета дека портфолиото ќе биде константно. Оттука може да се заклучи дека ВАР ја покажува вредноста што претставува најголема загуба којашто поединечното портфолио може да ја претрпи во иднина, со некое дадено ниво на веројатност, односно портфолиото да не смее да претрпи загуба што ќе биде поголема од ВАР-от. Избраниот период има големо влијание при пресметувањето на ВАР. Имено, колку избраниот период е подолг толку ќе биде поголема и вредноста добиена според ВАР методот. При пресметување на ВАР како независни променливи се земаат: кредитниот рејтинг на секој должник во портфолиото, веројатноста за промена на кредитниот рејтинг (прикажана во вид на транзициска матрица) и корелацијата на движењето на кредитниот рејтинг на сите парови што се јавуваат како должници. Кредитниот рејтинг го претставува квалитетот на определен должник, набљудуван од аспект на кредитниот ризик. Проценката на кредитниот рејтинг на секој должник ја врши финансиски аналитичар. Финансискиот аналитичар, при утвардувањето на кредитниот рејтинг на одделни клиенти, може сам да определи на кој начин ќе дојде до потребните податоци за клиентот, односно дали ќе користи екстерни или интерни извори. Ако се определи да добива податоци преку екстерни извори, во тој случај податоците за рејтингот на одделен клиент тој ги добива од познати рејтинг агенции, но, пак ако се определи да користи податоци од интерните извори, тогаш самиот врши финансиска анализа на клиентите. Овде треба да се нагласи дека при изборот на податоците за утврдување на кредитниот рејтинг банката треба да се придржува кон препораката што е дадена од Базелскиот комитет за супервизија на банките, а таа налага да се користат најмалку 7 рејтинг категории. Мултинационалните банки коишто во своето портфолио најчесто имаат компании што котираат на берзата, користат екстерни рејтинг категории. Додека, пак, 30