ΝΕΕΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΕΣ, ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΕΙΔΙΚΟΤΗΤΩΝ

ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΓΣΕΕ-AΔΕΔΥ ΝΕΕΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΕΣ, ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΕΙΔΙΚΟΤΗΤΩΝ Πέτρος Λινάρδος-Ρυλμόν (Επιμέλεια) Ιωάννα Κεραμίδου Αντώνης Ραγκούσης Θεώνη Σπυροπούλου Κάτια Φωτεινοπούλου 18 ΜΕΛΕΤΕΣ

ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΓΣΕΕ - AΔΕΔΥ ΝΕΕΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΕΣ, ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΕΙΔΙΚΟΤΗΤΩΝ Πέτρος Λινάρδος-Ρυλμόν (Επιμέλεια) Ιωάννα Κεραμίδου Αντώνης Ραγκούσης Θεώνη Σπυροπούλου Κάτια Φωτεινοπούλου ΑΘΗΝΑ 2003 18 ΜΕΛΕΤΕΣ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πρόλογος Χρήστος Πολυζωγόπουλος... 9 Ευχαριστίες... 11 Εισαγωγή Πέτρος Λινάρδος-Ρυλμόν... 13 Κεφάλαιο Πρώτο: Εισαγωγή στη Θεωρία της Εργασιακής Διαδικασίας: Τεχνολογία - Τεχνικός Καταμερισμός της Εργασίας και Εργατική Γνώση. Απο-Ειδίκευση ή Αναβάθμιση της Εργασίας Αντώνης Ραγκούσης 1.1. Εισαγωγή...25 1.2. Η θέση της αποειδίκευσης...27 1.3. Ο «εξανθρωπισμός της εργασίας»: ευέλιγκτος τεϋλορισμός ή κίνηση προς νέες εναλλακτικότητες...35 1.4. Οι νέες τεχνολογίες και οι εργατικές δεξιότητες...42 1.5. Υποθέσεις εργασίας για μια προσέγγιση στις δομές και τα υποκείμενα του τεχνικού καταμερισμού της εργασίας...48 Κεφάλαιο Δεύτερο: Εργασία, Γνώση και Εκπαίδευση: η Περίπτωση της Ελληνικής Χημικής Βιομηχανίας Πέτρος Λινάρδος-Ρυλμόν 2.1. Εισαγωγή...61 2.2. Γνώση και έλεγχος της εργασίας...66 2.3. Έλεγχος της εργασίας και εκπαιδευτική διαδικασία...71 2.4. Άδηλη γνώση, ειδικότητες και δεξιότητες...82 2.5. Η εργασία στην χημική βιομηχανία και την βιομηχανία λιπασμάτων...90 2.5.1. Χαρακτηριστικά της εργασίας στον κλάδο...90 Μελέτες του ΙΝΕ/ΓΣΕΕ-ΑΔΕΔΥ

2.5.2. Οργανωτικές και τεχνολογικές μεταβολές...93 2.5.3. Ειδικότητες, εκπαίδευση, κατάρτιση...102 2.6. Εργασία και στρατηγική επιχειρήσεων...107 Κεφάλαιο Τρίτο: Ψηφιακή Τεχνολογία, Ειδικότητες και ο Ρόλος της Κατάρτισης στα Διυλιστήρια Πετρελαίου Κάτια Φωτεινοπούλου 3.1. Εισαγωγή...111 3.2. Σύγχρονες τάσεις στα διυλιστήρια πετρελαίου...112 3.2.1. Τα Ελληνικά διυλιστήρια...114 3.2.2. Η απασχόληση στα διυλιστήρια πετρελαίου...116 3.3. Παρακολούθηση και ρύθμιση της ροής παραγωγής του διυλιστηρίου...118 3.3.1. Η εξέλιξη των συστημάτων παρακολούθησης και ρύθμισης...119 3.3.2. Τα κατανεμημένα συστήματα ρύθμισης (Distributed Control System DCS)...120 3.4. H ιεραρχική δομή των συστημάτων ρύθμισης...122 3.4.1. Πρώτο επίπεδο: τα κατανεμημένα συστήματα ρύθμισης (Distributed Control System DCS)...123 3.4.2. Δεύτερο επίπεδο: τα προηγούμενα συστήματα ελέγχου (Advance Process Control APC)...132 3.4.3. Tρίτο επίπεδο: συστήματα πληροφορικής και οικονομικής βελτιστοποίησης...135 3.5. Παραγωγή: Η εργασία των χειριστών και τα επίπεδα των εργαζομένων...139 3.5.1. Χειριστές και νέες τεχνολογίες...139 3.5.2. Τα επίπεδα των εργαζομένων στο χώρο παραγωγής...143 3.5.3. Θέματα συντήρησης...148 3.6. Προβλήματα εκπαίδευσης...149 3.6.1. Γενικά προβλήματα εκπαίδευσης στον κλάδο του πετρελαίου...149 3.6.2. Τρόποι και μορφές εκπαίδευσης των χειριστών...150 Μελέτες του ΙΝΕ/ΓΣΕΕ-ΑΔΕΔΥ

3.6.3. Προβλήματα εκπαίδευσης στα διυλιστήρια Ασπρόπυργου και στην Πετρόλα...153 3.6.4. Η δημιουργία ΙΕΚ χειριστών και τεχνιτών...156 Κεφάλαιο Τέταρτο: Ειδικότητες και Εκπαίδευση του Ανθρώπινου Δυναμικού στον Μαζικό Τουρισμό Θεώνη Σπυροπούλου 4.1. Εισαγωγή...159 4.2. Μορφές απασχόλησης στον τουρισμό...161 4.3. Δυϊσμός και νέες ειδικότητες στον τουριστικό τομέα...166 4.4. Ειδικότητες και εκπαιδευτικό προφίλ των εργαζομένων στα ξενοδοχεία και τα τουριστικά γραφεία...173 4.4.1. Ξενοδοχειακές μονάδες...175 4.4.2. Τουριστικά γραφεία...180 4.5. Εκπαίδευση και κατάρτιση των εργαζομένων στις επιχειρήσεις που συνδέονται με τον τουρισμό...182 4.6. Δυνατότητες αύξησης της ανταγωνιστικότητας μέσω της αναβάθμισης της εργασίας...189 Κεφάλαιο Πέμπτο: Διευθυντικές Στρατηγικές ως προς την Οργάνωση Εργασίας και η Εισαγωγή των Νέων Τεχνολογιών: δύο Περιπτώσεις από την Ελληνική Μεταποίηση Αντώνης Ραγκούσης 5.1. Εισαγωγή...195 5.2. Νησίδες βιομηχανικών ρομπότ και οι εργατικές δεξιότητες...196 5.3. Η νέα τεχνολογία ελέγχου της παραγωγής και η διευθυντική στρατηγική της υπεύθυνης αυτονομίας...207 5.4. Συμπεράσματα...216 Μελέτες του ΙΝΕ/ΓΣΕΕ-ΑΔΕΔΥ

Κεφάλαιο Έκτο: Αλλαγές στις Εργασιακές Σχέσεις στον Κλάδο Εμπορίας Πετρελαιοειδών Ιωάννα Κεραμίδου 6.1. Εισαγωγή...219 6.2. Γενικά για τον κλάδο εμπορίας πετρελαιοειδών...220 6.2.1. Οι εταιρίες εμπορίας πετρελαιοειδών...220 6.2.2. Πηγές προμήθειας των πετρελαιοειδών...222 6.2.3. Τιμολόγηση...223 6.2.4. Δίκτυο εφοδιασμού και διανομής...224 6.2.5. Η Ελληνική αγορά πετρελαιοειδών...226 6.3. Νέες τεχνολογίες και αλλαγές στις εργασιακές σχέσεις...229 6.3.1. Αλλαγές στην οργάνωση της επιχείρησης στις άλλες χώρες...229 6.3.2. Μια φορντική μισθιακή σχέση...235 6.3.4. Οι τεχνολογικές και οργανωτικές καινοτομίες τη δεκαετία του 1990...242 6.3.5. Οι εργαζόμενοι υπό τη σκιά της σελήνης...251 6.4. Μεταβολές στην απασχόληση...256 6.5. Αλλαγές στη δομή των ειδικοτήτων...258 6.6. Εκπαίδευση προσωπικού...261 6.7. Συμπεράσματα...263 Βιβλιογραφία...265 Μελέτες του ΙΝΕ/ΓΣΕΕ-ΑΔΕΔΥ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Οι σύγχρονες τεχνολογικές μεταβολές συνδέονται με εξίσου σημαντικές αλλαγές στην οργάνωση και στο περιεχόμενο της εργασίας, όπως και στο επίπεδο των γνώσεων των εργαζομένων και τον βαθμό της ευθύνης τους σε ότι αφορά την παραγωγική διαδικασία και την ποιότητα των αγαθών και υπηρεσιών που παράγουν. Η διαπίστωση ότι οδηγούμαστε σε μια Κοινωνία της Γνώσης σημαίνει ότι η συνεχής άνοδος του μορφωτικού επιπέδου του πληθυσμού, η αλματώδης αύξηση των δυνατοτήτων αξιοποίησης πληροφοριών και γνώσεων από τον πολίτη και τον εργαζόμενο, σε συνδυασμό με τις αλλαγές στους χώρους εργασίας, θέτουν με νέο τρόπο σημαντικά ζητήματα που αφορούν τη θέση της εργασίας στους χώρους παραγωγής και στην κοινωνία γενικότερα. Διαπιστώνουμε ότι η βελτίωση της παραγωγικότητας της οικονομίας μπορεί να συνδυαστεί με την αναβάθμιση της θέσης και του ρόλου των εργαζομένων στο εσωτερικό των επιχειρήσεων, παράλληλα με την βελτίωση της ευημερίας στο σύνολο της κοινωνίας. Μπορεί επίσης να διευρυνθεί η δυνατότητα παρέμβασης και συμμετοχής των εργαζομένων σε ότι αφορά τις συνθήκες εργασίας, την ασφάλεια των εγκαταστάσεων, τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις της παραγωγής, ή τις οικονομικές στρατηγικές των επιχειρήσεων. Είναι επίσης εφικτό να παίξει πρωτεύοντα ρόλο η δυνατότητα των συνδικαλιστικών οργανώσεων και των οργανώσεων πολιτών να επηρεάσουν επιλογές του παραγωγικού ιστού που αφορούν το κοινό συμφέρον και τις αναπτυξιακές επιλογές. Οι μελέτες που δημοσιεύονται σε αυτή την έκδοση, θέτουν αρκετά σημαντικά ζητήματα, τα οποία αφορούν τόσο την επιστημονική έρευνα, όσο και την άσκηση πολιτικών. Εξετάζουν τον ρόλο της πρωτοβουλίας και της γνώσης των εργαζομένων, σε σχέση με τις οργανωτικές επιλογές στο εσωτερικό των επιχειρήσεων, αναδεικνύουν τις συγκεκριμένες συνθήκες στις οποίες εμφανίζεται η αλληλεπίδραση τεχνολογικών μεταβολών, ειδικοτήτων και ευθυνών των εργαζομένων, αναδεικνύουν επίσης το πρόβλημα της έλλειψης αντιστοιχίας ανάμεσα στις νέες ανάγκες σε ειδικότητες και την προσφορά του συστήματος εκ- Μελέτες του ΙΝΕ/ΓΣΕΕ-ΑΔΕΔΥ

παίδευσης ή κατάρτισης, και εξετάζουν, τέλος, τις περιπτώσεις που ο τεχνολογικός εκσυγχρονισμός συνδυάζεται με εργοδοτικές πολιτικές οι οποίες επιδιώκουν να αποδυναμώσουν την συλλογική έκφραση των εργαζομένων. Η έκδοση αυτή δεν φιλοδοξεί να δώσει οριστικές απαντήσεις στα παραπάνω ζητήματα, αλλά περισσότερο να αποτελέσει συμβολή στην περαιτέρω διερεύνησή τους, στο πλαίσιο μιας ευρύτερης συζήτησης στην επιστημονική κοινότητα και το συνδικαλιστικό κίνημα. Ελπίζουμε επομένως ότι θα είμαστε αποδέκτες παρατηρήσεων αλλά και διαφορετικών προσεγγίσεων σχετικά με τις υποθέσεις εργασίας, τη μεθοδολογία και τα συμπεράσματά μας. Χρήστος Πολυζωγόπουλος Πρόεδρος ΙΝΕ/ΓΣΕΕ-ΑΔΕΔΥ 10 Μελέτες του ΙΝΕ/ΓΣΕΕ-ΑΔΕΔΥ

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Τα άρθρα που δημοσιεύονται σε αυτό το βιβλίο, με εξαίρεση τα δύο κείμενα του Αντώνη Ραγκούση, είναι προϊόντα μελετών οι οποίες χρηματοδοτήθηκαν από την Κοινοτική Πρωτοβουλία ADAPT, και πραγματοποιήθηκαν για να ανταποκριθούν σε ανάγκες που ανέδειξαν το Κλαδικό Ινστιτούτο Εργασίας Πετρελαίου και Χημικής Βιομηχανίας, και η Ομοσπονδία Εργατών Επισιτισμού και Υπαλλήλων Τουριστικών Επαγγελμάτων. Όλες οι μελέτες, συμπεριλαμβανομένων και των άρθρων του Αντώνη Ραγκούση, έχουν βασιστεί σε επιτόπιες έρευνες σε χώρους εργασίας επιχειρήσεων του κάθε κλάδου. Θα θέλαμε καταρχήν να ευχαριστήσουμε τους πρώην Πρόεδρους του Κλαδικού Ινστιτούτου Πετρελαίου και Χημικής Βιομηχανίας Αλέκο Λογοθετίδη και Βαγγέλη Αλεύροντα, τον αντιπρόεδρο του ίδιου ινστιτούτου Αλέκο Κατσίκα και τον Γραμματέα Οικονομικού Παναγιώτη Πατσακιό, καθώς και τον Πρόεδρο της Ομοσπονδίας Εργατών Επισιτισμού και Υπαλλήλων Τουριστικών Επαγγελμάτων Στέλιο Κολέτση, επειδή βοήθησαν αποφασιστικά στην οργάνωση και διεξαγωγή των ερευνών, και κυρίως γιατί μας έδωσαν τη δυνατότητα να ζήσουμε μια σημαντική εμπειρία συνομιλίας του ερευνητικού έργου και της συνδικαλιστικής πρακτικής. Είναι αδύνατο να ευχαριστήσουμε ονομαστικά τους εργαζόμενους στις βάρδιες και τα στελέχη των επιχειρήσεων τις οποίες επισκεφθήκαμε για την πολύτιμη βοήθεια που μας προσέφεραν, με τις γνώσεις και την εμπειρία τους σχετικά με τους χώρους εργασίας, κυρίως όταν πολλές φορές μας έδιναν τη δυνατότητα να μαγνητοφωνούμε συστηματικές, δουλεμένες και ώριμες παρουσιάσεις των υπό συζήτηση θεμάτων. Πριν πάρουν την τελική τους μορφή, τα κείμενα αυτής της έκδοσης παρουσιάστηκαν και συζητήθηκαν σε σεμινάριο που οργανώθηκε στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας, με τη συνεργασία του Ιδρύματος Σάκη Καράγιωργα, του Ινστιτούτου Εργασίας ΓΣΕΕ/ΑΔΕΔΥ και του Κλαδικού ΙΝΕ Πετρελαίου και Χημικής Βιομηχανίας. Πρέπει να ευχαριστήσουμε τον Πρόεδρο του Ιδρύματος Σάκη Καράγιωργα Καθηγητή Νίκο Πετραλιά, τον Επιστημονικό Διευθυντή του ΙΝΕ Καθηγητή Σάββα Ρομπόλη και τον Μελέτες του ΙΝΕ/ΓΣΕΕ-ΑΔΕΔΥ 11

Παναγιώτη Πατσακιό μέλος του Δ.Σ. του Κλαδικού Πετρελαίου και Χημικής Βιομηχανίας, γιατί ανέλαβαν την οργάνωση αυτού του σεμιναρίου και με τις παρατηρήσεις ή διορθώσεις τους βοήθησαν σημαντικά την τελική διαμόρφωση των κειμένων. Πρέπει τέλος να ευχαριστήσουμε τον Καθηγητή του Παντείου Πανεπιστημίου Απόστολο Δεδουσόπουλο που συντόνισε τη διεξαγωγή του σεμιναρίου, συζητώντας με τους εισηγητές το περιεχόμενο και τη μορφή των εισηγήσεων, σχολιάζοντας τις παρουσιάσεις και συμβάλλοντας με παρατηρήσεις και προτάσεις στη οριστικοποίηση των υποθέσεων και των προβληματισμών. Π.Λ.Ρ. 12 Μελέτες του ΙΝΕ/ΓΣΕΕ-ΑΔΕΔΥ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Πέτρος Λινάρδος-Ρυλμόν Ι. Ο κόσμος της εργασίας βρίσκεται σήμερα αντιμέτωπος σε ότι αφορά τη σχέση γνώσης και εργασιακής διαδικασίας, με δυο διαφορετικές προσεγγίσεις: από τη μια πλευρά συζητούνται και διαφημίζονται μάλιστα όσο ποτέ άλλοτε σε σχέση με την απασχόληση, οι ανάγκες σε γνώσεις, σπουδές, κατάρτιση και ειδικότητες, από την άλλη μεριά όμως κυριαρχούν στους χώρους εργασίας πρακτικές συγκάλυψης ή αμφισβήτησης των επαγγελματικών χαρακτηριστικών, μέσω της «ευέλικτης» απασχόλησης εργαζομένων που θεωρούνται μη ειδικευμένοι, μέσω της αντίστασης των εργοδοτών και του κράτους στην αναγνώριση υπαρκτών επαγγελμάτων, ή μέσω της έλλειψης αντιστοιχίας των προγραμμάτων σπουδών ή κατάρτισης με τις πραγματικές ανάγκες των θέσεων εργασίας. Η ανάδειξη αυτής της αντίφασης και των συγκρούσεων που τη συνοδεύουν στους χώρους εργασίας, οδηγεί στη διαπίστωση ότι δεν βρισκόμαστε μόνο μπροστά σε μια προσπάθεια αποδιάρθρωσης των «φορντιστικών» εργασιακών σχέσεων, και των αντίστοιχων πολιτικών συγκρότησης της αγοράς εργασίας. Με έναν ουσιαστικότερο τρόπο η δυναμική της αναβάθμισης με πολλαπλούς τρόπους των γνώσεων των εργαζομένων διαμορφώνει ένα εντελώς νέο πλαίσιο όπου διαδραματίζονται οι αντιπαραθέσεις και συγκρούσεις στους εργασιακούς χώρους. Ο απόλυτος διαχωρισμός του κόσμου της εργασίας από τον κόσμο της γνώσης, είναι ένα από τα σταθερά χαρακτηριστικά όλων των κοινωνιών, συμπεριλαμβανομένης και της βιομηχανικής κοινωνίας. Η σύνδεση της εργασίας με μια εκπαιδευτική διαδικασία που προετοιμάζει για αυτή την εργασία ήταν μια εξαίρεση ακόμα και στις περιόδους σημαντικών τεχνολογικών μεταβολών, σε όλη τη διάρκεια της βιομηχανικής ιστορίας. Αλλά ακόμα και η βελτίωση του γενικού μορφωτικού επιπέδου των εργαζομένων ήταν μια αργή διαδικασία που γνώρισε όμως μια σοβαρή επιτάχυνση κατά τις τελευταίες δεκαετίες, προσφέροντας όλο και περισσότερο τη δυνατότητα κατανόησης όχι μόνο τεχνικών διεργασιών και χειρισμών, αλλά και ευρύτερων κοινωνικών διεργασιών, σε όλο και μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού. Μελέτες του ΙΝΕ/ΓΣΕΕ-ΑΔΕΔΥ 13

Το ζητούμενο από την πλευρά του κεφαλαίου απέναντι σε μια τέτοια δυναμική είναι πώς θα ανανεωθούν οι μορφές ελέγχου της εργασίας, αλλά και οι μορφές συγκρότησης της αγοράς εργασίας, ώστε να διατηρηθούν οι ιεραρχίες και οι μορφές συναίνεσης που απαιτεί η οργάνωση της εργασίας στην καπιταλιστική οικονομία. Η γενίκευση της σύνδεσης των διαφόρων εκπαιδευτικών διαδικασιών με συγκεκριμένα επαγγελματικά χαρακτηριστικά, είναι προφανώς για την εργοδοτική πλευρά μια προοπτική που είναι ανεπιθύμητη. Αλλά ακόμα και η ταχύτατη αύξηση του μορφωτικού επιπέδου, μπορεί να οδηγήσει σε οριακές καταστάσεις ως προς τη διατήρηση των συναινετικών διαδικασιών και την αποδοχή των κοινωνικών ιεραρχιών στους χώρους εργασίας. ΙΙ. Η αμφισβήτηση στην πράξη του τεϋλορικού προτύπου οργάνωσης της εργασίας, το οποίο ταυτίστηκε με την «από-ειδίκευση» της εργασίας και την έλλειψη αντιστοιχίας σπουδών και εργασίας για τη μεγάλη πλειοψηφία των μισθωτών, ήλθε από δύο εκδοχές που η καθεμία από την πλευρά της οδηγούσε σε μια ορατή βελτίωση του επιπέδου των γνώσεων των εργαζομένων. Επρόκειτο για το ιαπωνικό πρότυπο αφενός και το γερμανικό αφετέρου. Το ιαπωνικό στηρίχθηκε κυρίως στη γενική εκπαίδευση, στην αξιοποίηση της εμπειρίας των εργαζομένων και στη διεύρυνση του φάσματος των δραστηριοτήτων τους, σε συνδυασμό με τη συναίνεση η οποία βασιζόταν στην σταθερότητα της απασχόλησης, ενώ το γερμανικό διαμορφώθηκε στην μεταπολεμική περίοδο ως ένα ιεραρχημένο σύστημα σπουδών και ειδικοτήτων, το οποίο στηριζόταν στη συναίνεση που εξασφάλιζε η συλλογική διαπραγμάτευση του περιεχομένου των σπουδών και των συνθηκών της μαθητείας. Η κρίση του τεϋλορικού προτύπου εκεί όπου είχε εδραιωθεί, ειδικότερα δε στις ευρωπαϊκές χώρες που το είχαν υιοθετήσει, σε συνδυασμό με την γενικευμένη τάση ανόδου του επιπέδου των σπουδών, οδήγησαν στη γενίκευση ορισμένων βασικών χαρακτηριστικών του γερμανικού προτύπου, δηλαδή της διευρυμένης αντιστοιχίας σπουδών και ειδικοτήτων, καθώς και εμπλοκής των «κοινωνικών εταίρων» στη διαμόρφωση του περιεχομένου των σπουδών. Τώρα πλέον, στην πλειοψηφία των ευρωπαϊκών χωρών οι διάφορες εκδοχές διαχείρισης των εργασιακών σχέσεων προς 14 Μελέτες του ΙΝΕ/ΓΣΕΕ-ΑΔΕΔΥ

την κατεύθυνση των ευελιξιών και της εξατομίκευσης των χαρακτηριστικών της εργασιακής σύμβασης, συνυπάρχουν με τη διατήρηση και μάλιστα με την ενίσχυση θεσμών και κοινωνικών διαδικασιών που αναγνωρίζουν την αυξανόμενη σημασία των γνώσεων των ίδιων των εργαζομένων για την παραγωγική διαδικασία και για την ανανέωση μεθόδων παραγωγής και προϊόντων. Σύμφωνα με αυτή την κυρίαρχη σήμερα προσέγγιση, αποτελεί πλέον μέρος του σύγχρονου θεσμικού τοπίου ένα τρίγωνο δραστηριοτήτων που συνδυάζει την συνεχή καταγραφή και μελέτη των αλλαγών που πραγματοποιούνται στο περιεχόμενο της εργασίας (στα επαγγέλματα και τις ειδικότητες) και στις ανάγκες εκπαίδευσης και κατάρτισης, την αξιολόγηση των αποτελεσμάτων για την οικονομία αλλά και για τη διάρθρωση της κοινωνίας που έχουν οι πολιτικές οι οποίες υλοποιούνται στον τομέα αυτό, καθώς και την περιοδική διαπραγμάτευση μεταξύ κράτους, συνδικάτων και εργοδοτικών φορέων σχετικά με το περιεχόμενο των πολιτικών εκπαίδευσης και κατάρτισης. Αυτό το τρίγωνο δραστηριοτήτων, είναι σήμερα στις βιομηχανικές χώρες μέρος του τοπίου των κοινωνικών λειτουργιών που συνδέονται ειδικότερα με την συγκρότηση της αγοράς εργασίας και γενικότερα με την ύπαρξη τόσο του κοινωνικού κράτους, όσο και των αναπτυξιακών πολιτικών. Περιλαμβάνουν δύο διαφορετικού τύπου κοινωνικές λειτουργίες που είναι σήμερα συστατικά χαρακτηριστικά των βιομηχανικών κοινωνιών: την υποστήριξη των πολιτικών τόσο στον αναπτυξιακό όσο και στον κοινωνικό τομέα από φορείς συστηματικής συγκέντρωσης πληροφοριών και παραγωγής γνώσης, και την πραγματοποίηση επιλογών μέσω συζητήσεων και διαπραγματεύσεων μεταξύ των ενδιαφερομένων κοινωνικών φορέων. Το γεγονός ότι υπάρχει και λειτουργεί ένα τέτοιο θεσμικό πλαίσιο, στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες, στο οποίο εντάσσονται Πανεπιστημιακές Σχολές, Παρατηρητήρια και Ινστιτούτα Μελετών, εξασφαλίζει την ανάπτυξη πρακτικών οι οποίες αναγνωρίζουν και αξιοποιούν την νέα αναβαθμισμένη σχέση εργασίας και γνώσης. Αναγνωρίζεται καταρχήν ότι η άσκηση πολιτικής στον τομέα της εργασίας, ιδιαίτερα σε ότι αφορά το επίπεδο και το περιεχόμενο των γνώσεων των εργαζομένων, είναι μέρος της κρατικής παρέμβασης στην οικονομία, ανεξάρτητα από τις ισχύουσες αντιλήψεις για τη σχέση Μελέτες του ΙΝΕ/ΓΣΕΕ-ΑΔΕΔΥ 15

κράτους και οικονομίας. Διαμορφώνεται κατά δεύτερο λόγο ένα σύνολο θεσμών που παράγουν και κοινωνικοποιούν γνώσεις σχετικά με τις αλληλεπιδράσεις εργασίας και εκπαιδευτικών διαδικασιών, οι οποίες μπορούν να αξιοποιηθούν για την άσκηση των διαφόρων πολιτικών που αφορούν την εργασία και την εκπαίδευση, αλλά αποτελούν και ένα κεφάλαιο γνώσης αξιοποιήσιμο από την κοινωνία και επομένως, μεταξύ άλλων, από τις συνδικαλιστικές οργανώσεις. Είναι σαφές ότι έτσι μπορεί να βελτιωθεί ριζικά η λειτουργία των διαδικασιών διαπραγμάτευσης μεταξύ κράτους, συνδικάτων και εργοδοτών σχετικά με τις γνώσεις των εργαζομένων, και κατ επέκταση τις μορφές αναγνώρισης αυτών των γνώσεων, ενώ τέλος διαμορφώνεται και μια μεγάλη κατηγορία εργαζομένων που αποκτάει συστηματικές γνώσεις σχετικά την πραγματικότητα του κόσμου της εργασίας, όπως και σχετικά με την αξιολόγηση των κρατικών πολιτικών που ασκούνται προς αυτή την κατεύθυνση. ΙΙΙ. Μια βαθιά τροποποίηση των σχέσεων γνώσης και εργασίας προήλθε από την αλλαγή των συνθηκών εργασίας, λόγω παραγόντων όπως η εισαγωγή νέας τεχνολογίας που επιτρέπει την αυτοματοποίηση σε μεγάλο βαθμό των παραγωγικών διαδικασιών, η βελτίωση της ποιότητας των προϊόντων και η δυνατότητα διαφοροποίησης των προϊόντων για την ικανοποίηση των αναγκών της ζήτησης. Η δραστηριότητα του εργαζόμενου απομακρύνθηκε όλο και περισσότερο από την κάλυψη των απαιτήσεων μιας μεμονωμένης θέσης εργασίας και οδηγήθηκε κοντύτερα σε δυνατότητες παρέμβασης σε σχέση με ρυθμίσεις σύνθετων συστημάτων, επικοινωνίας με άλλους εργαζόμενους και κάλυψης διαφορετικών αναγκών που αντιστοιχούν στις επιθυμίες των αγοραστών των προϊόντων ή των υπηρεσιών. Σε αυτές τις νέες συνθήκες, οι «άδηλες» γνώσεις και οι ατομικές πρωτοβουλίες που συμπλήρωναν και στα τεϋλορικά συστήματα την τυπική περιγραφή των γνώσεων του εργαζόμενου και της θέσης εργασίας, αναδείχθηκαν ως δεξιότητα και δεξιότητες του εργαζόμενου, ως ατομική ικανότητα ανταπόκρισης λόγω γνώσεων και εμπειρίας στις νέες ανάγκες, σε επικοινωνία και συνεργασία με τους άλλους εργαζόμενους. Ο εργαζόμενος δεν είναι απλά ειδικευμένος αλλά είναι επίσης σε μεγαλύτερο βαθμό υπεύθυνος και αποκτάει μια μεγαλύτερη αυτονομία. Η γενική τάση ανόδου του επιπέδου των γνώσεων συνδυάζεται 16 Μελέτες του ΙΝΕ/ΓΣΕΕ-ΑΔΕΔΥ

με τις μεγαλύτερες απαιτήσεις των θέσεων εργασίας για να δημιουργηθεί ένας νέου τύπου εργαζόμενος με μεγαλύτερες δυνατότητες ατομικής και συλλογικής διαπραγμάτευσης με το κεφάλαιο. Όπου η τάση αυτή εκδηλώθηκε με έντονο τρόπο, ενίσχυσε τη θέση των εργαζομένων και προκάλεσε επομένως χειρισμούς από την πλευρά των επιχειρήσεων και των εργοδοτικών οργανώσεων, που επεδίωξαν με διάφορους τρόπους να ανατρέψουν το νέο συσχετισμό δυνάμεων. Από τη στιγμή μάλιστα που τα νέα χαρακτηριστικά της εργασίας απαιτούν μεγάλη εμπειρία, σταθερότητα της απασχόλησης και επομένως δεν μπορούν να συνυπάρξουν με μορφές πρόσκαιρης και ανασφαλούς απασχόλησης. Όλες οι προσπάθειες της εργοδοτικής πλευράς επεδίωξαν να αμβλυνθεί ο συλλογικός χαρακτήρας αυτής της εξέλιξης και κυρίως η δυνατότητα των εργαζομένων να διαπραγματεύονται κοινά επαγγελματικά χαρακτηριστικά των θέσεων εργασίας τους. Η σημαντικότερη προσπάθεια που έχει γίνει από την εργοδοτική σκοπιά για να υπάρξει μια ενιαία θεώρηση των μεταβολών στο περιεχόμενο της εργασίας που να παρακάμπτει τη λογική της συλλογικής διαπραγμάτευσης είναι αυτή που στηρίχθηκε στην έννοια της δεξιότητας και στη διαδικασία της αναγνώρισης των ατομικών δεξιοτήτων των εργαζομένων. Ενώ με άλλα λόγια διαπιστώνεται ότι η δεξιότητα και οι δεξιότητες πρέπει να παίξουν έναν αναγνωρισμένο και καθοριστικό ρόλο, γίνεται ταυτοχρόνως προσπάθεια να υποβαθμιστούν τα συλλογικά χαρακτηριστικά των δεξιοτήτων αυτών, αλλά και το περιεχόμενο των γνώσεων που είναι συνάρτηση εκπαιδευτικών διαδικασιών με επαγγελματικά χαρακτηριστικά. Υπάρχουν όμως και άλλες προσεγγίσεις που διευκόλυναν την εργοδοτική πλευρά και τους μεμονωμένους εργοδότες να αντιμετωπίσουν τις νέες συνθήκες εργασίας, και είναι κυρίως η διατήρηση των διαδικασιών σχηματισμού και αναγνώρισης των νέων ειδικοτήτων στο εσωτερικό της κάθε επιχείρησης, η αντίσταση επομένως στην αναγνώριση επαγγελματικών χαρακτηριστικών, αλλά και η αποφυγή της άμεσης σύνδεσης του περιεχομένου των θέσεων εργασίας, και πόσο μάλλον των επαγγελμάτων, με αναγνωρισμένες εκπαιδευτικές διαδικασίες. Στο πλαίσιο αυτών των προσπαθειών καλλιεργήθηκε και η ιδέα της Μελέτες του ΙΝΕ/ΓΣΕΕ-ΑΔΕΔΥ 17

δημιουργίας ενός ενιαίου επαγγέλματος που να περιλαμβάνει όλες τις θέσεις εργασίας χειριστών αυτοματοποιημένων εγκαταστάσεων που εγκαταλείφθηκε όμως εξαιτίας της μεγάλης βαρύτητας των γνώσεων που αφορούν την ιδιαίτερη κάθε φορά παραγωγική διαδικασία. IV. Οι μελέτες που δημοσιεύονται σε αυτό τον τόμο, αναδεικνύουν όλα τα ζητήματα που σχετίζονται με τις αλλαγές του περιεχομένου της εργασίας, τις πολιτικές που έχουν υιοθετήσει οι επιχειρήσεις και τους τρόπους με τους οποίους αυτές οι αλλαγές συνδέθηκαν, ή δεν συνδέθηκαν, με το πρόσφατο σχετικά ελληνικό θεσμικό πλαίσιο, που αφορά την καταγραφή των αναγκών σε θέσεις εργασίας και την αντιστοίχηση των εκπαιδευτικών διαδικασιών. Μας επιτρέπουν να δούμε τόσο τις μακροχρόνιες τάσεις αλλαγής του περιεχομένου της εργασίας, όσο και τις αντιστάσεις της εργοδοτικής πλευράς, όπως και τον τρόπο με τον οποίο συγκροτείται στην Ελλάδα η σχέση της αγοράς εργασίας με τα εργαλεία άσκησης πολιτικής σε σχέση με την εκπαίδευση των εργαζομένων. Στο κείμενο του Αντώνη Ραγκούση για την τεχνολογία, την οργάνωση της εργασίας και την εργατική γνώση, παρουσιάζεται η θεωρητική συζήτηση σχετικά με την εργατική γνώση, για να ασκηθεί κριτική στη θεωρία της «αποειδίκευσης», να αποκαλυφθούν τα αντιφατικά χαρακτηριστικά των διευθυντικών στρατηγικών στις επιχειρήσεις απέναντι στην εργασία και, τέλος, να αναδειχθεί η εργατική υποκειμενικότητα ως πρωταρχικός παράγοντας της παραγωγικής διαδικασίας. Το ζήτημα του ελέγχου της εργασίας από τη διεύθυνση, δεν λύνεται ποτέ οριστικά με την αποειδίκευση της εργασίας και την οικειοποίηση της γνώσης από τη διεύθυνση, αλλά τόσο οι αυτόνομες γνώσεις, όσο και οι πρωτοβουλίες των εργαζομένων, παραμένουν πάντοτε απαραίτητα στοιχεία της παραγωγικής διαδικασίας. Οι διευθυντικές πολιτικές ακολουθούν δύο κατευθύνσεις, την προσπάθεια απόσπασης της συνεργασίας της εργασίας αφενός, και την προσπάθεια από την άλλη μεριά να αφαιρεθεί από την εργασία κάθε στοιχείο «διεύθυνσης», δημιουργικότητας και πρωτοβουλίας. Στο δεύτερο κείμενο του Πέτρου Λινάρδου-Ρυλμόν, το οποίο αναφέρεται στη σχέση εργασία, γνώσης και εκπαίδευσης, επι- 18 Μελέτες του ΙΝΕ/ΓΣΕΕ-ΑΔΕΔΥ

σημαίνεται καταρχήν ότι βρισκόμαστε αντιμέτωποι με μια εξέλιξη που χαρακτηρίζεται τόσο από την όλο και ευρύτερη αναγνώριση της σημασίας της γνώσης των εργαζομένων, όσο και από την στενότερη σύνδεση της εργασίας με τις γνώσεις που αποκτώνται μέσω του εκπαιδευτικού συστήματος. Οι αλλαγές που πραγματοποιούνται στο περιεχόμενο της εργασίας, δεν οδηγούν μόνο στην αναγκαία διεύρυνση των γνώσεων που αποκτώνται μέσω των σπουδών, αλλά οδηγούν επίσης στην μεγαλύτερη σημασία των γνώσεων και ικανοτήτων που αποκτώνται μέσω της εμπειρίας, δηλαδή των δεξιοτήτων. Η επιτόπια έρευνα στη χημική βιομηχανία, επέτρεψε επίσης να αναδειχθεί η σημασία των συλλογικών δεξιοτήτων, που είναι προϊόν της συλλογικής εμπειρίας των εργαζομένων, ενώ αποτελούν και απαραίτητο στοιχείο της πρακτικής τους κατά την παραγωγική διαδικασία. Στη συνέχεια το κείμενο της Κάτιας Φωτεινοπούλου για τη νέα τεχνολογία και τις ειδικότητες στα διυλιστήρια, χρησιμοποιεί τα αποτελέσματα επιτόπιων ερευνών στο κλάδο αυτό για να παρουσιάσει καταρχήν την εξέλιξη του περιεχομένου της εργασίας του χειριστή παραγωγής, λόγω της συνεχούς εισαγωγής ψηφιακής τεχνολογίας, που χαρακτηρίζεται από τη διεύρυνση των απαιτούμενων γνώσεων καθώς και της ευθύνης του κάτοχου αυτής της ειδικότητας. Διαπιστώνεται όμως ταυτοχρόνως ότι από την πλευρά της διεύθυνσης δεν εκδηλώνεται η πρόθεση της αναγνώρισης αυτής της μεταβολής, καθώς δεν γίνονται δεκτά τα αιτήματα των εργαζομένων για την αναγνώριση των επαγγελματικών χαρακτηριστικών αυτής της ειδικότητας και επομένως των αντίστοιχων επαγγελματικών δικαιωμάτων. Διαπιστώνεται επίσης ότι το εκπαιδευτικό σύστημα, αλλά και το σύστημα επαγγελματικής κατάρτισης δεν μπόρεσαν να επισημάνουν έστω ότι χρειάζεται μια εκπαιδευτική διαδικασία, που να προσφέρει τις αρχικές γνώσεις οι οποίες μπορούν να διευκολύνουν και να επιταχύνουν την επαγγελματική εξέλιξη των χειριστών. Το τέταρτο κείμενο της Θεώνης Σπυροπούλου για τις ειδικότητες και τις εκπαιδευτικές ανάγκες των δραστηριοτήτων στο πλαίσιο του μαζικού τουρισμού, αναδεικνύει καταρχήν ότι οι αλλαγές στο περιεχόμενο της εργασίας σε αυτές τις υπηρεσίες, οφείλονται πολύ λίγο στην εισαγωγή της νέας τεχνολογίας και πολύ περισσότερο στην διαφοροποίηση και την αναβάθμιση των Μελέτες του ΙΝΕ/ΓΣΕΕ-ΑΔΕΔΥ 19

υπηρεσιών, λόγω των νέων αναγκών της πελατείας, που οδηγούν όμως στην αναβάθμιση των γνώσεων των εργαζομένων. Και για αυτές τις δραστηριότητες όμως δεν υπάρχει μια ενεργός προσαρμογή του εκπαιδευτικού συστήματος στις εξελίξεις, ούτε εξάλλου η δυνατότητα του συστήματος αυτού να παρακολουθεί τις μεταβολές στις ειδικότητες. Ακόμα όμως και οι επιχειρήσεις που εφαρμόζουν μια πολιτική αναβάθμισης του προσωπικού τους, αξιοποιούν την ανάγκη για ανειδίκευτο ή ημι-ειδικευμένο προσωπικό ώστε να συγκρατούν το κόστος εργασίας και συγχρόνως να αντιμετωπίζουν το ζήτημα των δεξιοτήτων αυτού του προσωπικού, από τη σκοπιά των ατομικών ικανοτήτων, παρακάμπτοντας έτσι τις ανάγκες για κατάρτιση και εμπειρία. Η παρουσίαση στη συνέχεια από τον Αντώνη Ραγκούση των επιπτώσεων από την εισαγωγή προχωρημένων αυτοματισμών σε μια αυτοκινητοβιομηχανία και μια βιομηχανία τσιμέντου, δείχνει πώς η αναβάθμιση του περιεχομένου της εργασίας που συνδέεται με μια τέτοια τεχνολογική εξέλιξη, μπορεί με διάφορους τρόπους να συνδυαστεί με την υλοποίηση μιας πολιτικής έντονης διαφοροποίησης των γνώσεων και των ευθυνών που αντιστοιχούν στις διαφορετικές κατηγορίες των εργαζομένων. Στην πρώτη περίπτωση η πολιτική της επιχείρησης έδωσε κυρίως έμφαση στην αύξηση των γνώσεων των εργοδηγών και όχι των ίδιων των χειριστών, ενώ στη δεύτερη περίπτωση διαμορφώθηκε μια νέα κατηγορία χειριστών με υψηλό επίπεδο γνώσεων και ευθυνών, η οποία διαφοροποιήθηκε σαφώς από τις άλλες κατηγορίες του εργατικού προσωπικού. Το κείμενο, τέλος, της Ιωάννας Κεραμίδου για τον κλάδο εμπορίας των πετρελαιοειδών, δείχνει πώς σε αυτό τον κλάδο η εισαγωγή της τεχνολογίας της πληροφορικής και των επικοινωνιών, συνδυασμό με την αναδιοργάνωση σε διεθνές επίπεδο των πολυεθνικών επιχειρήσεων, οδήγησε σε έντονες διαφοροποιήσεις του προσωπικού, ανάμεσα σε έναν βασικό πυρήνα μόνιμων εργαζομένων και σε αυτούς που απασχολούνται από εξωτερικές ή εσωτερικές εργολαβικές εταιρίες, σε συνθήκες έντονα διαφοροποιημένες από τις απόψεις των αμοιβών, της ασφάλισης και της σταθερότητας της απασχόλησης. Με τον ίδιο τρόπο επομένως που δεν αξιοποιούνται πάντοτε οι δυνατότητες τις οποίες προσφέρει η νέα τεχνολογία προς όφελος της αναβάθμισης των γνώσεων και της θέσης στην επιχείρηση όλων των εργαζομένων, η χρήση αυτής της τεχνολογίας μπορεί να 20 Μελέτες του ΙΝΕ/ΓΣΕΕ-ΑΔΕΔΥ

συνδυαστεί με πολιτικές των επιχειρήσεων που στοχεύουν στην ανάπτυξη των ευελιξιών και τη συγκράτηση με κάθε μέσο του κόστους εργασίας. V. Οι έρευνες στους εργασιακούς χώρους που πραγματοποιήθηκαν από τους συγγραφείς αυτής της έκδοσης επιβεβαιώνουν κάτι που η γενική συζήτηση των μεταβολών στους εργασιακούς χώρους, δεν μπόρεσε να αποφύγει κατά την τρέχουσα περίοδο, την αναγνώριση δηλαδή της πρωτεύουσας σημασίας που έχει η πρωτοβουλία των ίδιων των εργαζομένων, του ρόλου του υποκειμενικού παράγοντα σε σχέση με τις πραγματικές μορφές οργάνωσης και τις διαδικασίες μάθησης στο επίπεδο της παραγωγής. Όταν αγνοείται η εξάρτηση της παραγωγικής διαδικασίας από την εργατική γνώση και τις αποφάσεις των ίδιων των εργαζομένων, ή όταν απλοποιείται ο καταμερισμός της εργασίας με την χρησιμοποίηση τεϋλορικών ερμηνευτικών σχημάτων, δημιουργούνται πλέον εμπόδια στο να γίνουν κατανοητές οι μεταβολές στον τομέα των γνώσεων που είναι βασικό χαρακτηριστικό μιας περιόδου τεχνολογικών και οργανωτικών αλλαγών. Η αναγνώριση της «άδηλης» γνώσης, της γνώσης δηλαδή που δεν έχει «κωδικοποιηθεί», και δεν αφορά μόνο τις ικανότητες του μεμονωμένου εργαζόμενου, αλλά και τις ικανότητες υιοθέτησης οργανωτικών μορφών που επίσης δεν καταγράφονται από τα σχήματα οργάνωσης της εργασίας τα οποία αναγνωρίζουν οι επιχειρήσεις, αποτελεί σήμερα ένα κοινό χαρακτηριστικό της προσέγγισης, από τους εμπειρογνώμονες και από τους υπεύθυνους πολιτικών, των μεταβολών στον κόσμο της εργασίας. Η εξέλιξη αυτή φωτίζει ένα πεδίο ανταγωνισμού μεταξύ κεφαλαίου και εργασίας, που παλαιότερα παρέμενε κρυμμένο, και οδηγεί στο αναπόφευκτο γεγονός της ανάδειξης του ζητήματος της γνώσης στους χώρους εργασίας σε κορυφαίο ζήτημα των κοινωνικών συγκρούσεων και διαπραγματεύσεων. Και επομένως σε ένα σημαντικό πεδίο της συνδικαλιστικής δράσης. Η διερεύνηση των παραγόντων που επηρεάζουν κατά τη σημερινή περίοδο τον σχηματισμό των ειδικοτήτων, αποκαλύπτει ότι διάφορες εξελίξεις επηρεάζουν την αναβάθμιση του περιεχομένου της εργασίας, όπως οι τεχνολογικές μεταβολές με την αυξανόμενη χρήση της πληροφορικής και των αυτοματισμών, η βελτίωση της ποιότητας των προϊόντων και η πίεση για την συνεχή ανανέωσή τους, καθώς και η υιοθέτηση νέων οργανωτικών μορφών που βελτιώνουν τη συνολική απόδοση των επιχει- Μελέτες του ΙΝΕ/ΓΣΕΕ-ΑΔΕΔΥ 21