Journal Odysseus Environmental & Cultural Sustainability of the Mediterranean Region: 5 (2013): 35-52. http://www.jodysseus.gr Δράση 04: «και δημιουργία υλικού για τις γηγενείς» Παύλος Μπουχάγιερ, Επίκουρος Καθηγητής ΤΕΙ Ιονίων Νήσων >35 Η κάλυψη των διατροφικών αναγκών εξακολουθεί να αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα προβλήματα (μαζί με την επάρκεια του νερού, την προστασία του περιβάλλοντος και την πρόληψη και αντιμετώπιση ασθενειών που προσβάλλουν τον άνθρωπο) που αντιμετωπίζει η σύγχρονη κοινωνία. Ο ανθρώπινος πληθυσμός αυξάνεται με υψηλό ρυθμό και αριθμεί πλέον των επτά δισεκατομμυρίων ενώ αντίθετα, οι καλλιεργήσιμες μειώνονται συνεχώς λόγω της αστικής επέκτασης. Επιπλέον, αρκετές από τις ανθρώπινες δραστηριότητες (π.χ. παραγωγή ενέργειας) ρυπαίνουν το φυσικό περιβάλλον και υποβαθμίζουν την ικανότητά του να υποστηρίξει την ανάπτυξη φυτών και την παραγωγή ικανών ποσοτήτων καλής ποιότητας τροφής. Βεβαίως τα τελευταία χρόνια και ιδιαίτερα μετά τη δεκαετία του 1980, οι τομείς της επιστήμης, της τεχνολογίας και των υπηρεσιών (φυτοπροστασία, βιοτεχνολογία, μεταφορές) που σχετίζονται με την παραγωγή τροφής έχουν πραγματοποιήσει αλματώδη πρόοδο, προσφέροντας λύσεις σε προβλήματα που δυσχέραιναν την παραγωγή επαρκούς τροφής και την εξάλειψη του κινδύνου της πείνας. Έτσι έχουν αναπτυχθεί αποτελεσματικά φυτοπροστατευτικά προϊόντα για την αντιμετώπιση εχθρών και ασθενειών, συστήματα μέτρησης των υδατικών αναγκών των φυτών καθώς επίσης και αρδευτικά συστήματα ώστε να επιτυγχάνεται το βέλτιστο αποτέλεσμα κατά την άρδευση των φυτών, μεθοδολογία και τεχνικές για τη γενετική βελτίωση των φυτών, συστήματα ακόμα και για μακροχρόνια αποθήκευση νωπών φυτικών προϊόντων. Επιπλέον έχει βελτιωθεί και το δίκτυο μεταφορών, δημιουργώντας έτσι ευκαιρίες για εξαγωγές προϊόντων. Παρόλα αυτά, η παραγωγή επαρκούς ποσότητας προϊόντων φυτικής παραγωγής και κατά συνέπεια επαρκούς ποσότητας τροφής, παραμένει το ζητούμενο. Ειδικότερα στην Ελλάδα, εισάγονται μεγάλες ποσότητες προϊόντων φυτικής παραγωγής. Μακροπρόθεσμα αυτό συντελεί στην συρρίκνωση του αγροτικού τομέα της Ελλάδας με τελικό αποτέλεσμα την εξάρτηση της χώρας για την κάλυψη των διατροφικών αναγκών του πληθυσμού της. Στο παρακάτω κείμενο αναπτύσσονται ορισμένα πεδία τα οποία μπορούν να συνεισφέρουν στη βελτίωση του οικονομικού αποτελέσματος της γεωργικής δραστηριότητας. Αυτά είναι α) η συνεργασία με γεωτεχνικούς κατά την άσκηση της γεωργικής δραστηριότητας, β) η εκπαίδευση των αγροτών, γ) η τήρηση των νομικών απαιτήσεων, δ) η τήρηση των κανόνων ασφαλείας και ε) η ανάπτυξη συλλογικής δράσης.
>36 Α) Συνεργασία με γεωτεχνικούς κατά την άσκηση της γεωργικής δραστηριότητας Η άσκηση της γεωργίας με σκοπό πρωτίστως την παραγωγή τροφής, αλλά και την κάλυψη άλλων αναγκών όπως την παραγωγή πρώτων υλών για τη δημιουργία ενδυμάτων ή την παραλαβή ουσιών χρήσιμων για τη φαρμακοβιομηχανία είναι από τις πλέον σημαντικές και ευγενείς δραστηριότητες της ανθρώπινης κοινωνίας. Καλύπτοντας τις ανάγκες της σε τροφή, νερό, φάρμακα, ένδυση, η ανθρώπινη κοινωνία καλύπτει τις βασικότερες ανάγκες που είναι απαραίτητες για την επιβίωσή της. Αυτό επιβεβαιώνεται εάν αναλογιστεί κανείς τι συμβαίνει σε άλλες περιοχές του πλανήτη στις οποίες δεν επιτυγχάνεται αυτός ο στόχος και κατά συνέπεια δημιουργούνται εντάσεις και προστριβές. Η πετυχημένη άσκηση της γεωργίας προλαμβάνει και εμποδίζει κοινωνικές εντάσεις και συγκρούσεις που μπορούν να οδηγήσουν σε ανεξέλεγκτες καταστάσεις. Δυστυχώς, παρόλη την πρόοδο των επιστημών και της τεχνολογίας, υπάρχουν ακόμα μεγάλες περιοχές του πλανήτη που δεν έχει επιτευχθεί η κάλυψη των διατροφικών αναγκών των μελών της κοινωνίας. Τα τελευταία χρόνια μάλιστα, διεθνείς οργανισμοί όπως ο FAO επανέρχονται στο πρόβλημα και αναφέρονται είτε στην έλλειψη τροφίμων είτε στη μεγάλη αύξηση της τιμής των τροφής που εμποδίζει την προμήθειά τους από μεγάλο μέρος της κοινωνίας με κίνδυνο να προκληθούν εντάσεις και συγκρούσεις. Η παραγωγή τροφής και άλλων προϊόντων από την καλλιέργεια φυτών είναι από τις πιο δύσκολες αποστολές που μπορεί να αναληφθούν. Και αυτό διότι τα φυτά δεν είναι άψυχα αντικείμενα, αλλά ζωντανοί οργανισμοί οι οποίοι κατ αντιστοιχία με το ανθρώπινο είδος έχουν απαιτήσεις προκειμένου να παράγουν προϊόντα και να ολοκληρώσουν το βιολογικό τους κύκλο. Συνεπώς δεν είναι δεδομένο πως τα φυτά θα «πειθαρχήσουν» στα μέτρα και τις πρακτικές που θα εφαρμοσθούν σε αυτά. Έτσι με την καλλιέργεια των φυτών, αναφέρεται κανείς στην διαχείριση ζωντανών οργανισμών, προκειμένου αυτά να δημιουργήσουν τους καρπούς τους ή άλλα προϊόντα που είναι απαραίτητα για το ανθρώπινο είδος. Για να γίνει κατανοητή η δυσκολία της διαχείρισης των φυτών πρέπει να τονισθεί πως τα φυτά «δεν μιλούν και δεν περπατούν» όπως συμβαίνει με τον άνθρωπο και ως εκ τούτου δεν μπορούν να ενημερώσουν για τις ανάγκες τους, ούτε να μετακινηθούν σε περιοχές όπου θα βρουν καλύτερες συνθήκες ανάπτυξης. Βεβαίως τα τελευταία χρόνια έχει αναγνωρισθεί και μελετάται η επικοινωνία μεταξύ φυτών η οποία φαίνεται να πραγματοποιείται μέσω χημικών ουσιών, ενώ βεβαίως είναι γνωστή και μεταφορά και διασπορά φυτών μέσω της εκούσιας ή ακούσιας μεταφοράς ή διασποράς πολλαπλασιαστικού υλικού. Όμως όσον αφορά την αναγνώριση των αναγκών των φυτών, αυτή μπορεί να γίνει μόνο με τη διάγνωση συμπτωμάτων (μεταχρωματισμοί στα φύλλα, νανισμός) σε συνδυασμό με την μελέτη του περιβάλλοντος (π.χ. αλατότητα εδάφους, υπολείμματα ζιζανιοκτόνων στο έδαφος, κλπ.). Είναι προφανείς τόσο η δυσκολία, όσο και οι απαιτήσεις σε χρόνο και χρήμα για την αναγνώριση των αναγκών και της καταπόνησης των φυτών και μάλιστα χωρίς να είναι εγγυημένο το αποτέλεσμα. Γίνεται λοιπόν φανερό πως η επιτυχής καλλιέργεια φυτών είναι δύσκολη και χωρίς εξασφαλισμένο θετικό αποτέλεσμα. Επίσης είναι ιδιαίτερα σημαντικό να κατανοηθεί πως η καλλιέργεια των φυτών και η παραλαβή των προϊόντων τους πρέπει να είναι επικερδής διαδικασία. Πρέπει δηλαδή να αποφέρει χρηματικό κέρδος στους εμπλεκόμενους σε αυτήν και κυρίως στους αγρότες. Ειδικά στην Ελλάδα, λίγες είναι οι κερδοφόρες αγροτικές επιχειρήσεις και πάρα πολλές οι ζημιογόνες. Με τις οικονομικές ενισχύσεις (εθνικές ή από την Ε.Ε.) που έως τώρα δίνονταν, οι αγρότες συμπλήρωναν
το εισόδημά τους. Πλέον οι ενισχύσεις μειώνονται (θα στηριχθούν τα νέα μέλη της Ε.Ε.) ενώ γίνονται πιο αυστηρά τα κριτήρια για τους δικαιούχους μιας και αυτοί θα λαμβάνουν την ενίσχυση αφού αποδείξουν τη φιλοπεριβαλλοντική τους συμπεριφορά ενώ στο παρελθόν οι ενισχύσεις δίνονταν με βάση την ποσότητα παραγωγής ή την καλλιεργούμενη έκταση. Η συμμόρφωση των αγροτών στις νέες απαιτήσεις προϋποθέτει την κατανόηση των κανονιστικών διατάξεων, την παρακολούθηση της νομοθεσίας και των απαιτήσεων της αγοράς. Χωρίς να αποκλείεται η συμμόρφωσή τους δίχως την στήριξη και το συντονισμό των ενεργειών τους από εξωτερική βοήθεια, εντούτοις με την εξωτερική βοήθεια θα επιτύχουν ταχύτερα τη συμμόρφωσή τους. Όπως όλες οι απαιτητικές δραστηριότητες που πρέπει μάλιστα να έχουν και κερδοφόρο αποτέλεσμα, έτσι και η αγροτική δραστηριότητα πρέπει να υποστηρίζεται τεχνικά. Πρέπει να υποστηρίζεται από ικανούς και καλά εκπαιδευμένους συμβούλους (γεωπόνους, τεχνολόγους γεωπόνους) οι οποίοι θα βοηθήσουν τους αγρότες να αναγνωρίσουν τα αδύναμα και τα δυνατά σημεία των εκμεταλλεύσεών τους. Τα αδύναμα σημεία θα διορθωθούν ενώ τα δυνατά σημεία θα αξιοποιηθούν ακόμα περισσότερο προκειμένου να αυξηθεί η κερδοφορία των εκμεταλλεύσεων. Στο παρελθόν και ιδιαίτερα κατά τις δεκαετίας 1950 και 1960, ο αγροτικός τομέας ωφελήθηκε ιδιαιτέρως από τη συμμετοχή των γεωπόνων και την υποστήριξη που έδωσαν στους καλλιεργητές. Η μεγάλη βελτίωση που επετεύχθη τότε οφειλόταν κυρίως στις αλλαγές που εισήγαγαν στην τεχνική της καλλιέργειας (κατεργασία εδάφους, φυτοπροστασία, θρέψη, άρδευση. Στη σημερινή εποχή βεβαίως τα θέματα της τεχνικής των καλλιεργειών έχουν λυθεί αφού έχει συντελεσθεί παγκοσμίως πολύ μεγάλη πρόοδος εξαιτίας και της μεγάλης ανάπτυξης του δικτύου των ακαδημαϊκών και ερευνητικών ιδρυμάτων. Η γνώση αυτή είναι διαθέσιμη στους ενδιαφερόμενους αγρότες και μέσω του διαδικτύου. Μάλιστα τα τελευταία χρόνια έχει βελτιωθεί και το μορφωτικό επίπεδο των αγροτών οι οποίοι μπορούν και παρακολουθούν τη σχετική πληροφόρηση. Συνεπώς δεν μπορεί να αναμένει κανείς μεγάλες βελτιώσεις στην απόδοση των γεωργικών εκμεταλλεύσεων λόγω περαιτέρω βελτίωσης της τεχνικής καλλιέργειας μιας και η τεχνική καλλιέργειας δεν αποτελεί τον περιοριστικό παράγοντα για την επιτυχία της εκμετάλλευσης. Αντίθετα σήμερα είναι πασιφανής η ανάγκη για συμμόρφωση με τις νομικές και κανονιστικές απαιτήσεις όπως επίσης και με τις απαιτήσεις των καταναλωτών. Επίσης ο ρόλος των γεωτεχνικών θα είναι ιδιαίτερα σημαντικός σε θέματα οργάνωσης και συντονισμού των παραγωγών ώστε να επιτευχθεί κοινή διαχείριση των καλλιεργειών, όπως επίσης και σε θέματα ασφάλειας στην εργασία (π.χ. όπως είναι η μείωση της έκθεσης των ψεκαστών στο ψεκαστικό διάλυμα) και στην προστασία του περιβάλλοντος (π.χ. δημιουργία σχεδίου για την ασφαλή συλλογή κενών συσκευασιών φυτοπροστατευτικών προϊόντων). >37 Τονίζεται πως η συμβολή των γεωπόνων συμβούλων δεν αρκεί να είναι αποσπασματική μιας και ο σκοπός δεν είναι απλά η ίαση ενός φυτού ή διόρθωση μιας θρεπτικής ανωμαλίας, αλλά πρέπει να αναπτυχθεί συνεχής και συνεπής συνεργασία μεταξύ αγροτών και γεωτεχνικών συμβούλων τους. Αυτό απαιτείται διότι η επιτυχημένη διαχείριση μιας καλλιέργειας απαιτεί τη συνεχή φροντίδα, επίβλεψη, πρόληψη και επίλυση προβλημάτων, ειδικότερα μάλιστα όταν πρόκειται για ομάδα παραγωγών, οι οποίοι πρέπει να εφαρμόσουν κοινή διαχείριση στις εκμεταλλεύσεις τους. Δεν αρκεί δηλαδή η εξέταση των συμπτωμάτων μιας προσβολής για την αναγνώριση του εχθρού ή της ασθένειας που τα προκαλεί, αλλά θα πρέπει να εξασφαλισθεί πως οι παραγωγοί θα εφαρμόσουν την καλύτερη μέθοδο φυτοπροστασίας, θα έχουν εκπαιδευτεί για να μειώσουν την έκθεσή τους στο ψεκαστικό διάλυμα, θα ελαχιστο-
>38 ποιήσουν τη ρύπανση του περιβάλλοντος, κλπ. Είναι προφανές πως δεν επαρκεί ο χρόνος που διατίθεται κατά την αγορά των φυτοπροστατευτικών για να διερευνηθούν τα παραπάνω ζητήματα. Και βέβαια ο γεωπόνος-σύμβουλος θα πρέπει να ενημερώνει τους αγρότες για όλες τις εξελίξεις που μπορεί να σχετίζονται με τη δραστηριότητά τους (π.χ αποσύρσεις φυτοφαρμάκων). Β) Η εκπαίδευση των αγροτών Η εκπαίδευση έχει αναγνωρισθεί ως η διαδικασία που βελτιώνει το οικονομικό αποτέλεσμα μιας εκμετάλλευσης. Με την εκπαίδευση αναβαθμίζονται οι ικανότητες των μελών της εκμετάλλευσης και διορθώνονται οι αδυναμίες που έχουν εντοπισθεί. Επίσης με την εκπαίδευση εξαλείφεται η ανομοιογένεια στην απόδοση των μελών της εκμετάλλευσης, κάτι το οποίο έχει πολλαπλασιαστικό αποτέλεσμα μιας και μειώνει την πιθανότητα αστοχίας σε ένα στάδιο της παραγωγικής διεργασίας το οποίο κατά συνέπεια θα υποβαθμίσει και τη συνολική απόδοση. Όσον αφορά τις αγροτικές εκμεταλλεύσεις, η εκπαίδευση κρίνεται αναγκαία. Παρόλο που οι αγρότες έχουν ελεύθερη πρόσβαση στην πληροφορία, με την εκπαίδευση θα μετατρέψουν την πληροφορία σε γνώση. Με την εκπαίδευση θα κατανοήσουν τη σημαντικότητα της πληροφορίας και τον τρόπο με τον οποίο θα την αξιοποιήσουν προς όφελός τους. Εάν μάλιστα πρόκειται για ομαδικές εκπαιδεύσεις, οι αγρότες θα έχουν την ευκαιρία να ανταλλάξουν απόψεις και να συζητήσουν τις εμπειρίες, το οποίο και αυτό αναμένεται να βελτιώσει το οικονομικό αποτέλεσμα. Η αξία της εκπαίδευσης στους αγρότες έγινε φανερή κατά τις δεκαετίες 1950 και 1960. Τότε πολλοί αγρότες εκπαιδεύτηκαν από τους γεωπόνους των Γεωργικών Εφαρμογών του Υπουργείου Γεωργίας σε θέματα καλλιεργητικής τεχνικής. Μέσω της συνεργασίας Γεωπόνων και αγροτών, η επιστημονική γνώση διαχύθηκε στους άμεσα ενδιαφερόμενους, τους αγρότες και το κυριότερο, οι γεωπόνοι επέβλεψαν την εφαρμογή της νέας γνώσης. Το αποτέλεσμα ήταν η θεαματική αύξηση των αποδόσεων των καλλιεργειών και του κέρδους που αποκόμιζαν οι αγρότες. Ο αγροτικός τομέας υποστηρίχθηκε και γι αυτό συγκρατήθηκε ο αγροτικός πληθυσμός στις εστίες του. Αντιθέτως σήμερα παρατηρείται δραματική συρρίκνωση του αγροτικού τομέα η οποία οφείλεται και στη μείωση της ανταγωνιστικότητάς του. Είναι γνωστό πως για πολλά προϊόντα φυτικής παραγωγής γίνονται εισαγωγές, ενώ αντίστοιχα έχουν μειωθεί οι εξαγωγές των ελληνικών προϊόντων. Η έλλειψη ανταγωνιστικότητας οφείλεται και έλλειψη εκπαίδευσης των αγροτών. Ο θεσμός των Γεωργικών Εφαρμογών ατόνισε και καταργήθηκε στην πράξη ήδη από τη δεκαετία του 1980. Ατυχώς όμως εκείνη την περίοδο ξεκίνησαν να συμβαίνουν δύο μεγάλες αλλαγές σε σχέση με την εμπορία προϊόντων, α) η βελτίωση της τεχνολογίας και της τεχνογνωσίας για τη συντήρηση νωπών προϊόντων και β) η κατάργηση των δασμών. Πλέον δεν υπήρχαν φραγμοί για την εισαγωγή προϊόντων στην Ελλάδα οπότε οι Έλληνες αγρότες βρέθηκαν εκτεθειμένοι στον ανταγωνισμό των συναδέλφων τους. Προκύπτει λοιπόν πάλι η ανάγκη για βελτίωση της ανταγωνιστικότητάς τους η οποία όπως και κατά τις δεκαετίες 1950-1960 θα πρέπει να γίνει μέσω της εκπαίδευσής τους και της βελτίωσης των ικανοτήτων τους. Επίσης θα πρέπει οι αγρότες να ενημερώνονται για τις απαιτήσεις της διεθνούς αγοράς μίας και εκ των πραγμάτων δραστηριοποιούνται στο παγκοσμιοποιημένο εμπορικό και οικονομικό περιβάλλον.
Αυτή η απαίτηση προσδιορίζει τα θέματα εις τα οποία πρέπει να εστιασθεί η εκπαίδευση των αγροτών. Πρόκειται για θέματα που έχουν να κάνουν με προδιαγραφές και ιδιότητες των αγροτικών προϊόντων. Μερικά από τα θέματα που πρέπει να εστιασθεί η εκπαίδευση είναι: 1. Παραγωγή τροφίμων χωρίς υπολείμματα φυτοπροστατευτικών προϊόντων. Πρόκειται για μία από τις πιο αυστηρές απαιτήσεις των καταναλωτών. Ενδεικτικά είναι τα δημοσιεύματα στον τύπο περί απόσυρσης και επιστροφής μεγάλων παρτίδων εξαιτίας της ανίχνευσης υπολειμμάτων φυτοπροστατευτικών προϊόντων. Η ζημιά που γίνεται στην ελληνική γεωργία κάθε φορά που συμβαίνει τέτοιο περιστατικό είναι ανυπολόγιστη γιατί μαζί με την επιστροφή των προϊόντων χάνονται αγορές και δυσφημίζεται η ελληνική γεωργία μιας και αγρότες αποδεικνύονται ασυνεπείς ως προς τις υποχρεώσεις τους. Για την εκ νέου εισαγωγή σε αυτές τις αγορές απαιτείται μεγάλη επένδυση σε χρόνο και χρήμα και βέβαια εν των μεταξύ οι έλληνες αγρότες χάνουν τα έσοδα που είχαν. Η παραγωγή τροφίμων όμως χωρίς υπολείμματα φυτοπροστατευτικών προϊόντων είναι χαρακτηριστική περίπτωση που αποδεικνύει την ανάγκη συνεργασίας με ένα σύμβουλο γεωτεχνικό και της εκπαίδευσης των αγροτών. Έτσι πριν την εφαρμογή των φυτοπροστατευτικών προϊόντων θα αξιολογηθεί εάν όντως είναι απαραίτητη η εφαρμογή τους, θα αναζητηθεί η καταλληλότερη μέθοδος επέμβασης και το κατάλληλο σκεύασμα, θα ληφθεί προσοχή κατά τη δημιουργία του ψεκαστικού διαλύμματος ώστε να μην γίνει υπέρβαση της δοσολογίας, θα ληφθούν υπόψιν οι κλιματολογικές συνθήκες και κυρίως η ένταση και η φορά του ανέμου, θα ληφθεί υπόψιν το στάδιο της καλλιέργειας ώστε να μην συμπέσει ο ψεκασμός με τη συγκομιδή του προϊόντος. Πέραν των ενεργειών του παραγωγού, θα διερευνηθεί η πιθανότητα επιμόλυνσης της καλλιέργειας με υπολείμματα φυτοπροστατευτικών προϊόντων από γειτονικές καλλιέργειες και ο τρόπος αντιμετώπισης αυτού του προβλήματος. Προφανώς για να αντιμετωπισθούν όλα τα παραπάνω (τα οποία είναι μερικά μόνο από τα θέματα που πρέπει να αντιμετωπίσει ένας αγρότης που στοχεύει σε απαιτητικές αγορές) είναι απαραίτητη η καλή εκπαίδευσή του και η συνεργασία με έναν σύμβουλο γεωτεχνικό. >39 2. Προστασία του περιβάλλοντος. Εδώ αναφερόμαστε στο φυσικό περιβάλλον, μιας και για το ανθρώπινο περιβάλλον θα γίνει αναφορά αργότερα. Δεδομένου πως η αγροτική παραγωγή γίνεται μέσα στο φυσικό περιβάλλον, θα πρέπει να λαμβάνεται μέριμνα ώστε αυτό να μην ζημειώνεται αλλά αντιθέτως να βελτιώνεται κατά την άσκηση της αγροτικής δραστηριότητας. Ενδεικτικά, θέματα στα οποία πρέπει να εστιάζεται η εκπαίδευση των αγροτών είναι η κατεργασία του εδάφους (ώστε να αποφεύγεται η διάβρωση του εδάφους, η υποβάθμιση της γονιμότητας, η καταστροφή των ριζών των φυτών, κλπ.) η διαχείριση των άδειων συσκευασιών λιπασμάτων και φυτοπροστατευτικών προϊόντων. 3. Άρδευση. Αφορά ένα από τα πλέον σημαντικά προβλήματα που ήδη αποτελούν περιοριστικό παράγοντα σε κάποιες περιοχές για την ανάπτυξη καλλιεργειών. Θα πρέπει θα πρέπει να υπάρχει ενημέρωση των αγροτών και συνεχής συνεργασία με τους συμβούλους ώστε να υπολογίζονται και να καλύπτονται με ορθό τρόπο οι ανάγκες των φυτών χωρίς να μειώνονται τα αποθέματα του νερού σε μία περιοχή. Από τα παραπάνω γίνεται φανερό πως η εκπαίδευση των αγροτών δεν θα γίνει πάνω σε μεθόδους και τεχνικές που αυξάνουν άμεσα την ποσότητα παραγωγής όπως επε-
>40 τεύχθη στο παρελθόν με την εφαρμογή λιπασμάτων και φυτοπροστατευτικών προϊόντων, αλλά πάνω σε θέματα που βελτιώνουν την ποιότητα της παραγωγής, προστατεύουν το περιβάλλον και ικανοποιούν τις απαιτήσεις των πελατών (είτε είναι ο καταναλωτές, είτε είναι έμποροι στην περίπτωση που δεν γίνεται απευθείας διάθεση του προϊόντος στην αγορά). Εκτός από τους ίδιους τους αγρότες, σοβαρή εκπαίδευση πρέπει να λάβουν και οι εργάτες που δραστηριοποιούνται στην εκμετάλλευση, για θέματα ασφάλειας και υγιεινής, δεδομένου πως στις περισσότερες των περιπτώσεων, οι εργάτες προέρχονται από χώρες στις οποίες δεν λαμβάνεται ιδιαίτερη μέριμνα για αυτά τα θέματα. Στο παρελθόν η εκπαίδευση γινόταν από τους γεωπόνους που υπηρετούσαν στα Γραφεία των Γεωργικών Εφαρμογών του Υπουργείου Γεωργίας. Αργότερα και με την υποχώρηση του θεσμού των Γεωργικών Εφαρμογών, η ενημέρωση των αγροτών πραγματοποιούταν από τους γεωπόνους στα σημεία πώλησης γεωργικών εφοδίων και αφορούσε κυρίως θέματα θρέψης και φυτοπροστασίας. Τα τελευταία χρόνια έχει αναδειχθεί ο ρόλος του επιβλέποντα γεωπόνου στις ομάδες παραγωγών, ο οποίος αναλαμβάνει και την εκπαίδευση των αγροτών προκειμένου αυτοί να συμμορφώνονται με τις απαιτήσεις των συστημάτων ποιότητας που εφαρμόζουν, ενώ ακολούθως αξιολογεί και την αποτελεσματικότητα της εκπαίδευσης με βάση τα ευρήματα των εσωτερικών επιθεωρήσεων. Επιβάλλεται να επισημανθεί ο κρίσιμος ρόλος του γεωπόνου συμβούλου. Ο γεωπόνος σύμβουλος θα πρέπει να είναι και ο ίδιος ιδιαίτερα εκπαιδευμένος σε γεωπονικά θέματα, αλλά να έχει και ικανότητες για την αποτελεσματική προσέγγιση και διαχείριση των αγροτών. Εάν δεν διαθέτει τέτοιες ικανότητες, τότε το αποτέλεσμα της προσέγγισης θα είναι πενιχρό, μιας και οι αγρότες δεν μπορέσουν να παραλάβουν τις απαραίτητες γνώσεις. Τέλος επισημαίνεται ο ρόλος των ακαδημαϊκών και ερευνητικών ιδρυμάτων. Τα ακαδημαϊκά και τα ερευνητικά ιδρύματα πρέπει να είναι σε συνεργασία και αλληλεπίδραση με τον αγροτικό τομέα, ώστε να συμβάλλουν στην επίλυση θεμάτων κυρίως όμως να εντοπίζουν τις περιοχές που απαιτείται περαιτέρω έρευνα. Όσες φορές πραγματοποιήθηκε αυτή η συνεργασία τα αποτελέσματα ήταν εκπληκτικά. Ζητούμενο όμως παραμένει η δημιουργία ενός πλαισίου συνεχούς και όχι αποσπασματικής συνεργασίας μεταξύ ακαδημαϊκών και ερευνητικών ιδρυμάτων και παραγωγών. Γ) Η τήρηση των νομικών απαιτήσεων Όπως όλες οι δραστηριότητες και ιδιαίτερα εκείνες που μπορεί να έχουν επιπτώσεις στο περιβάλλον όπως επίσης και στην ασφάλεια των μελών της κοινωνίας, έτσι και η άσκηση της γεωργίας διέπεται από νομικές απαιτήσεις. Για την Ελλάδα οι κύριες νομικές απαιτήσεις που πρέπει να ακολουθούνται από όσους ασκούν δραστηριότητες πρωτογενούς παραγωγής περιλαμβάνονται στους Κώδικες Ορθής Γεωργικής Εφαρμογής και στους Κανόνες Πολλαπλής Συμμόρφωσης που έχουν εκδοθεί από το Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων. Στην Υπουργική Απόφαση (ΥΑ 125347/568/2004 ΦΕΚ 142/Β/29.1.2004) αναφέρεται πως οι Κώδικες Ορθής Γεωργικής Πρακτικής αποσκοπούν
Στην αειφορική διαχείριση των γεωργικών γαιών και των φυσικών πόρων Στην προστασία και διαφύλαξη του αγροτικού τοπίου και των χαρακτηριστικών του Στην προστασία της υγείας των αγροτών και των καταναλωτών Αντίστοιχα οι Κανόνες Πολλαπλής Συμμόρφωσης έχουν βασικούς στόχους Την προστασία του περιβάλλοντος Την διατήρηση του αγροτικού τοπίου Την επίτευξη της αειφορίας Την ασφάλεια των παραγόμενων προϊόντων Την υγιεινή και ασφάλεια των γεωργών και των αγροτικών ζώων >41 Στα δύο αυτά κείμενα περιλαμβάνονται οι απαιτήσεις (υποχρεωτικές και συνιστώμενες) που αφορούν τους αγρότες. Οι Κώδικες Ορθής Γεωργικής Πρακτικής αναφέρονται σε θέματα τεχνικής καλλιέργειας (κατεργασία εδάφους, αμειψισπορά, λίπανση, άρδευση και προστασία των υδατικών πόρων, φυτοπροστασία, συγκομιδή) όπως επίσης και στη διαχείριση της αυτοφυούς χλωρίδας. Οι Κανόνες Πολλαπλής Συμμόρφωσης αναφέρονται στις Γενικές Υποχρεώσεις των Γεωργών όπως εκπορεύονται από τα παραρτήματα ΙΙ και ΙΙΙ του κανονισμού (ΕΚ) 73/2009 σχετικά με τη θέσπιση κοινών κανόνων για τα καθεστώτα άμεσης στήριξης των γεωργών και σε θέματα τεχνικής της καλλιέργειας με επίκεντρο την προστασία του περιβάλλοντος. Τόσο για τους Κανόνες Ορθής Γεωργικής Πρακτικής όσο και για τους Κανόνες Πολλαπλής Συμμόρφωσης δηλώνεται πως σε περίπτωση που δεν τηρούνται επιβάλλονται κυρώσεις, οι οποίες μειώνουν ποσοστιαία τις ενισχύσεις που λαμβάνονται μέσω των Ευρωπαϊκών Προγραμμάτων Στήριξης. Οι Κανόνες Ορθής Γεωργικής Πρακτικής όσο και οι Κανόνες Πολλαπλής Συμμόρφωσης ορίζουν τις ελάχιστες απαιτήσεις που πρέπει να πληροί μία γεωργική εκμετάλλευση. Έστω και έτσι αυτοί οι κανόνες οριοθετούν ένα στοιχειώδες πλαίσιο το οποίο οφείλει να σέβεται και να εφαρμόζει η εκμετάλλευση. Επειδή όμως η συμμόρφωση με αυτούς τους Κανόνες απαιτεί γνώσεις, πειθαρχία και προσπάθεια αναμένεται ότι και το προϊόν θα έχει και κάποιες ελάχιστες προδιαγραφές ποιότητας που θα πληροί. Προκύπτει λοιπόν το συμπέρασμα πως η εφαρμογή των Κανόνων Ορθής Γεωργικής Πρακτικής και Πολλαπλής Συμμόρφωσης αποτελούν μία ευκαιρία για να δημιουργηθεί ένα στοιχειώδες πλαίσιο κανόνων λειτουργίας των αγροτικών εκμεταλλεύσεων τέτοιο ώστε να προλαμβάνονται σοβαρά λάθη σε σχέση με την προστασία του περιβάλλοντος και την ασφάλεια και την υγιεινή του προσωπικού. Βεβαίως πρέπει να τονισθεί πως για να πραγματοποιηθούν ακόμα και αυτές οι ελάχιστες απαιτήσεις χρειάζονται επιστημονική στήριξη, το οποίο καταδεικνύει για άλλη μία φορά την αξία του επιβλέποντα συμβούλου, όπως επίσης και την αξία της εκπαίδευσης και της επακόλουθης αξιολόγησης της εκπαίδευσης. Πλέον όμως η τήρηση των Κανόνων Ορθής Γεωργικής Πρακτικής και των Κανόνων Πολλαπλής Συμμόρφωσης θα πρέπει να γίνεται ευλαβικά από τους αγρότες δεδομένου πως η συμμόρφωση με αυτούς αποτελεί το κριτήριο για την καταβολή των Ευρωπαϊκών Ενισχύσεων. Δ) Η τήρηση των κανόνων ασφαλείας Η τήρηση των κανόνων ασφαλείας είναι ιδιαίτερα σημαντική για την ομαλή λειτουργία μιας αγροτικής εκμετάλλευσης. Δυστυχώς αυτό δεν έχει γίνει απόλυτα κατανοητό, με αποτέλεσμα να εξακολουθούν να συμβαίνουν ατυχήματα ή δυστυχήματα που προκαλούν τραυματισμούς και θανάτους, το δε οικονομικό κόστος είναι ανυπολόγιστο. Τα πιο συνηθισμένα περιστατικά είναι αυτά που συμβαίνουν κατά τη συγκο-
>42 μιδή σε δενδρώδεις καλλιέργειες (πτώσεις από δέντρα με αποτέλεσμα τον θανάσιμο πολλές φορές τραυματισμό ή σοβαρότατους τραυματισμούς στα μάτια ιδιαίτερα κατά τη μηχανική συλλογή ελαιοκάρπου), κατά τη μηχανική κατεργασία του εδάφους (τραυματισμοί από τα μηχανήματα κατεργασίας), κατά την εφαρμογή των φυτοπροστατευτικών προϊόντων (επαφή με το φυτοπροστατευτικό προϊόν κατά τη διάρκεια προετοιμασίας του ψεκαστικού διαλύματος, εισπνοή του ψεκαστικού διαλύματος με αποτέλεσμα τη δηλητηρίαση του χρήστη), κατά την αποθήκευση των φυτοπροστατευτικών προϊόντων (αποθήκευση του περισσεύματος του ψεκαστικού διαλύματος ή του φυτοπροστατευτικού προϊόντος σε άλλη συσκευασία π.χ. από αναψυκτικά και κατάποσή τους με αποτέλεσμα το θάνατο). Η ανεπάρκεια μέτρων ασφαλείας κατά φύλαξη φυτοπροστατευτικών προϊόντων έχει επίσης προκαλέσει θανάτους παιδιών και ηλικιωμένων οι οποίοι κατάφεραν να αποκτήσουν πρόσβαση και είτε λόγω περιέργειας είτε μειωμένης όρασης και αντίληψης ήλθαν σε επαφή με τα φυτοπροστατευτικά προϊόντα (κατάποση είτε επαφή με το δέρμα). Δυστυχώς παρόλη την εξέλιξη της τεχνογνωσίας και της χρησιμοποιούμενης τεχνολογίας στην πρωτογενή παραγωγή, εξακολουθούν να συμβαίνουν ατυχήματα και δυστυχήματα κατά την άσκηση της αγροτικής δραστηριότητας. Ακόμα χειρότερο είναι πως πολλοί από τους αγρότες δεν αντιλαμβάνονται τους κινδύνους, αλλά κρατούν επιπόλαιη στάση απέναντι σε αυτά, πιστεύοντας πως αυτά δεν τους αφορούν μιας και μπορεί να συμβεί σε οποιονδήποτε άλλον εκτός από αυτούς. Αυτό όμως δείχνει πως χρειάζεται επείγουσα ανάληψη δράσης προκειμένου οι αγρότες να ενημερωθούν αλλά και να λαμβάνουν μέτρα προστασίας. Η παρακολούθηση της τήρησης των μέτρων ασφαλείας είναι δύσκολη αφού οι αγρότες δρουν αυτόνομα μέσα στις εκμεταλλεύσεις τους. Γιαυτό αντί του κατασταλτικού ελέγχου θα πρέπει να δοθεί βαρύτητα στη συνεχή και επαναλαμβανόμενη εκπαίδευση ώστε να γίνει τελικά αντιληπτή η ευθύνη που έχουν οι αγρότες τόσο απέναντι στους ίδιους και τις οικογένειές τους, όσο και απέναντι στο κοινωνικό σύνολο. Έτσι, θα είναι οι ίδιοι που θα επιδιώκουν να τηρούν και να εφαρμόζουν μέτρα ασφαλείας μιας και θα πιστεύουν πως αυτά είναι σωστά και όχι επειδή τους έχουν επιβληθεί. Ε) Ανάπτυξη συλλογικής δράσης Όπως έχει ήδη αναφερθεί, τα τελευταία χρόνια συνέβησαν δύο μεγάλες αλλαγές που μετέβαλαν τα έως τότε δεδομένα στη διακίνηση και την εμπορία αγροτικών προϊόντων. Α) Καταργήθηκαν οι δασμοί μεταξύ κρατών και Β) έγινε σημαντική πρόοδος στην τεχνογνωσία και την τεχνολογία που χρησιμοποιείται στις μεταφορές αγροτικών προϊόντων. Πλέον είναι δυνατή η εισαγωγή αγροτικών προϊόντων στην Ελλάδα κατ αντιστοιχία με τη δυνατότητα εξαγωγών που έχουν τα ελληνικά προϊόντα. Η κατάργηση των εμποδίων στις εισαγωγές μετέβαλλε το οικονομικό περιβάλλον μέσα στο οποίο δραστηριοποιούνται οι αγρότες και έτσι μεγάλες ποσότητες προϊόντων διαπραγματεύονται και μεταφέρονται. Αυτό αυξάνει τη διαπραγματευτική ικανότητα των παραγωγών, αλλά εξυπηρετεί και τους διακινητές και τους επιχειρηματίες στα σημεία πώλησης μιας και μειώνει τα λειτουργικά τους έξοδα, κυρίως όμως ελαττώνει τα περιθώρια αβεβαιότητας αφού «κλείνουν» πιο εύκολα τις απαιτούμενες ποσότητες, οι οποίες μάλιστα είναι και γνωστής ποιότητας (προδιαγραφών). Συνέπεια όλων αυτών είναι η μείωση των τιμών των προϊόντων που φθάνουν στον καταναλωτή (γιαυτό οι τιμές στα μεγάλα καταστήματα είναι χαμηλότερες από τις τιμές των μανάβικων της γειτονιάς).
Όμως αυτές οι εξελίξεις έχουν δημιουργήσει σοβαρό πρόβλημα για τους έλληνες αγρότες, αφού για αυτούς το κόστος παραγωγής παραμένει υψηλό και έτσι δεν μπορούν να συναγωνισθούν τα φθηνότερα προϊόντα που εισάγονται. Είναι χαρακτηριστικό ότι στην ελληνική αγορά εισάγονται και καταναλώνονται νωπά αγροτικά προϊόντα από αυτά που μπορούν και παράγονται σε μεγάλες ποσότητες στην Ελλάδα. Προκύπτει λοιπόν το ζήτημα της βελτίωσης της ανταγωνιστικότητας των ελληνικών αγροτικών εκμεταλλεύσεων. Και δεν αυτό μπορεί να γίνει με αποσπασματικά μέτρα, αλλά με στρατηγική και μέθοδο τέτοια ώστε να είναι οι ενδιαφερόμενοι αγρότες που θα επιζητούν τη βελτίωσή τους. Η συλλογικότητα μπορεί να αφορά την τεχνική διαχείριση της καλλιέργειας (δημιουργία ομάδας με συμμετοχή ενός επιβλέποντα γεωπόνου με ανάληψη μέρους του κόστους από τα μέλη της ομάδας), την συγκομιδή (αξιοποίηση του εργατικού δυναμικού σε όλες τις εκμεταλλεύσεις) και την προστασία του περιβάλλοντος (συλλογή και αποθήκευση των άδειων συσκευασιών φυτοφαρμάκων σε ένα κοινόχρηστο χώρο, μεταφορά των άδειων συσκευασιών σε ειδικούς χώρους συγκέντρωσης και ανακύκλωσης αυτών). >43 Η ανάπτυξη της συλλογικότητας θα διευκολύνει τη μείωση του κόστους παραγωγής των προϊόντων, επιπλέον όμως θα βελτιώσει και το περιβάλλον (φυσικό, κοινωνικό, εργασιακό) μέσα στο οποίο δραστηριοποιούνται οι εκμεταλλεύσεις. Αναμένεται τελικά πως η βελτίωση του περιβάλλοντος θα ανατροφοδοτήσει θετικά την ανταγωνιστικότητα των αγροτικών εκμεταλλεύσεων. ΕΙΔΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ ΓΙΑ ΚΑΛΛΙΕΡΓΗΤΕΣ ΓΗΓΕΝΩΝ ΠΟΙΚΙΛΙΩΝ Οι καλλιεργητές γηγενών ποικιλιών αποτελούν ιδιαίτερη περίπτωση για την Ελληνική Γεωργία. Πρόκειται για καλλιεργητές που καλλιεργούν ποικιλίες σπάνιες, σε μικρές εκτάσεις και απευθύνονται σε ειδικό αγοραστικό κοινό, συνήθως τους κατοίκους μικρών χωριών. Αυτό έχει προκύψει διότι με την πάροδο του χρόνου αναπτύχθηκαν ποικιλίες και είδη τα οποία απευθύνονται σε μεγάλες μάζες καταναλωτών και των οποίων τους ικανοποιούν τις γενικές αλλά και τις ειδικές τους ανάγκες. Με τη δημιουργία των ποικιλιών που καταναλώνονται σε μεγάλη κλίμακα επιτυγχάνεται ο σημαντικότερος στόχος των καλλιεργητών, ο οποίος δεν είναι άλλος από την κερδοφορία. Απευθυνόμενοι σε πλατειές λαϊκές μάζες εξασφαλίζουν την κατανάλωσή τους. Έτσι επιτυγχάνουν την απόσβεση των εξόδων τους (τα οποία είναι σημαντικά για τη δημιουργία των ποικιλιών) και πετυχαίνουν επίσης και ένα πολύ καλό κέρδος τόσο για τους οίκους σποροπαραγωγής όσο και για τους ίδιους τους καλλιεργητές. Επίσης οι καταναλωτές απολαμβάνουν χαμηλότερες τιμές και έτσι επιτυγχάνουν την πρόσβαση σε καλή και φθηνή τροφή. Όλα αυτά όμως αποτελούν τα κρίσιμα σημεία εξαιτίας των οποίων οι καλλιεργητές γηγενών ποικιλιών δεν μπορούν να εξασφαλίσουν ένα σοβαρό εισόδημα. Απευθύνονται όπως είπαμε σε καθορισμένο καταναλωτικό κοινό, το οποίο πιθανόν και να μην είναι ιδιαίτερα καλής αγοραστικής ικανότητας. Επιπλέον το καταναλωτικό κοινό στο οποίο απευθύνονται δεν είναι δεδομένο πως τους προτιμάει σταθερά, δηλαδή δεν είναι δεδομένο πως θα προτιμάει τα δικά τους προϊόντα. Διόλου απίθανο εάν και εφόσον αλλάξουν οι συνθήκες, όπως για παράδειγμα ευκολότερη πρόσβαση, οι καταναλωτές δεν θα επιμείνουν σε αυτά τα προϊόντα. Πρόκειται δηλαδή για μία ασταθή πε-
>44 ρίπτωση. Από την άλλη όμως, η κοινωνία καθώς επίσης και η επιστημονική κοινότητα είναι υποχρεωμένη να στηρίξει τους παραγωγούς γηγενών προϊόντων αφού εκτός των άλλων αποτελούν και σταθεροποιητικό παράγοντα της αγοράς, της παραγωγής, της διάθεσης και της επάρκειας των προϊόντων στην αγορά. ΟΙ ΓΗΓΕΝΕΙΣ ΠΟΙΚΙΛΙΕΣ ΣΤΗΝ ΚΕΦΑΛΟΝΙΑ, ΤΗ ΖΑΚΥΝΘΟ, ΤΗ ΛΕΥΚΑΔΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΙΘΑΚΗ Τα Επτάνησα βρίσκονται στη Δυτική πλευρά της Ελλάδας. Γειτνιάζουν βεβαίως με την ηπειρωτική Ελλάδα παρόλα αυτά έχουν δεχθεί πολύ μεγάλες επιρροές από την υπόλοιπη Ευρώπη. Έως τώρα οι επιρροές θεωρούνταν πως αφορούσαν τον πολιτισμό, τα ήθη και έθιμα. Είναι γνωστή η επίδραση της μουσικής παράδοσης της Ιταλίας (κυρίως) στην μουσική παράδοση των Επτανήσων. Οι Φιλαρμονικές Σχολές, οι καντάδες, η αρέκια, το μονοφωνικό και το πολυφωνικό τραγούδι αποδεικνύουν του λόγου το αληθές. Οι ήχοι, τα μουσικά μοτίβα, οι εκκλησιαστικοί ύμνοι που ακούγονται ακόμα στη Κεφαλονιά, τη Ζάκυνθο, τη Λευκάδα ζωντανεύουν μια μακραίωνη ιστορική παράδοση, η οποία θυμίζει τη συγγένεια με τις κοινότητες της Ιταλίας και της Κεντρικής Ευρώπης. Όπως αναφέρθηκε όμως, εκτός από την παράδοση και την ανταλλαγή εμπειριών, η επίδραση της δύσης στην Ελλάδα επεκτάθηκε και στην μεταφορά φυτικού υλικού. Έτσι πολλές ποικιλίες φυτών, όπως αμπελιού, ελιάς, οσπρίων ήλθαν στην Δυτική Ελλάδα με τη μετακίνηση πληθυσμών (όχι πάντοτε με ειρηνικές διαθέσεις) από τις περιοχές της Ευρώπης προς την Ελλάδα. Επιπλέον η Δυτική Ελλάδα έχει μια ξεχωριστή ιδιότητα που τη βοηθά να εξελιχθεί σε μία ξεχωριστή περίπτωση εντός του Ελλαδικού χώρου. Είναι νησιωτικός χώρος, σε τέτοια από απόσταση από την Ηπειρωτική Ελλάδα που να μην είναι τόσο εύκολες οι μεταβολές σε όλες αυτά τα θέματα που έχουν διαμορφωθεί έως τότε. Δηλαδή, όταν διαμορφώνεται μια κατάσταση μετά αυτή παγιώνεται και δεν είναι εύκολο να αλλάξει με την πάροδο του χρόνου. Κατόπιν η κοινωνία συνηθίζει αυτήν την κατάσταση και δεν την αλλάζει. Δηλαδή τα φυτικά είδη που καλλιεργούνται εκεί καλύπτουν τις ανάγκες της οπότε δεν υπάρχει λόγος να τα αλλάξει. Επιπλέον η γεωγραφική διαμόρφωση συνεισφέρει στην παγίωση τακτικών αλλά και την επιμονή στην καλλιέργεια των ειδών που έχουν εισαχθεί στη δεδομένη περιοχή. Με αυτόν τον τρόπο τόσο τα είδη όσο και οι πρακτικές που εφαρμόζονται παραμένουν σταθερές και αναλλοίωτες με την πάροδο του χρόνου. Εξαιτίας όλων αυτών σήμερα βρισκόμαστε στην πολύ ευχάριστη θέση να διαθέτουμε ένα πλούτο από το φυτικό υλικό που καλλιεργήθηκε τα προηγούμενα χρόνια και το οποίο μπορεί να αποδειχθεί πολύ χρήσιμο για το μέλλον. Από την εργασία που πραγματοποιήθηκε στο ΤΕΙ Ιονίων Νήσων για το πρόγραμμα «Ανάδειξη του Τεχνολογικού Ιδρύματος Ιονίων Νήσων ως Πόλου Καινοτομίας» προέκυψε πως στα νησιά Κεφαλονιά, Ζάκυνθος, Λευκάδα, Ιθάκη υπάρχει ένας πλούτος από παλιές γηγενείς που μπορεί να αποδειχθούν πολύ χρήσιμες για το μέλλον. Για τους καλλιεργητές μάλιστα αυτών των γηγενών ποικιλιών, όπως επίσης και για όποιον άλλον ενδιαφέρεται να καλλιεργήσει αυτά τα είδη δίνονται οδηγίες για την ομαλή και επιτυχή καλλιέργειά τους. Οι οδηγίες αφορούν κυρίως τη λίπανση, την φυτοπροστασία και τη διαχείριση του εδάφους στις καλλιέργειες γηγενών ποικιλιών.