ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ 1ο Πανελλήνιο Συνέδριο "Γεωγραφικά Συστήματα Πληροφοριών - Δυνατότητες και Εφαρμογές, Προοπτικές και Προκλήσεις" ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ ΓΙΑ ΤΙΣ ΠΑΡΑΚΤΙΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ Χ. Κοκκώσης 1, Κ. Δημητρίου 2, Μ. Κωνσταντόγλου 3 1. ΠΑΡΑΚΤΙΟΣ ΧΩΡΟΣ 1.1. Σημασία του Ελληνικού παράκτιου χώρου Ο ελληνικός παράκτιος χώρος παρουσιάζει μεγάλη ποικιλία παράκτιων τοπίων και οικοσυστημάτων. Το μήκος της ακτογραμμής του ελληνικού χώρου εκτείνεται σε 15,000 χλμ. περίπου και κατανέμεται τόσο στην ηπειρωτική Ελλάδα όσο και στα νησιωτικά συμπλέγματα του Αιγαίου και του Ιονίου Πελάγους (7300 χλμ. ανήκουν στην ηπειρωτική χώρα και τα 7700 στο νησιωτικό χώρο). Η Ελλάδα με τα 132.000 τετρ. χιλ. παρουσιάζει μία από τις μεγαλύτερες αναλογίες ακτών στην Ευρώπη. Ένα σημαντικό μέρος των πεδινών άρα και αξιοποιήσιμων εδαφών βρίσκεται ουσιαστικά στον παράκτιο χώρο. Το 30% των ακτών είναι ιζηματογενείς και το 70% είναι προϊόν διάβρωσης. Οι σχηματισμοί άμμου καταλαμβάνουν 3000 ha και εκτείνονται σε μήκος πολλών χιλιομέτρων. Ο ελληνικός παράκτιος χώρος παρουσιάζει ποικιλία φυσικών χαρακτηριστικών και φιλοξενεί διάφορες ανθρώπινες δραστηριότητες (ψυχαγωγία, αστική και βιομηχανική ανάπτυξη, κ.τ.λ) ενώ θα πρέπει να τονιστεί ότι το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού της χώρας έχει συγκεντρωθεί σε παράκτιες πόλεις. Στην Παράκτια Ζώνη παρουσιάζονται προβλήματα μεταξύ των διαφόρων δραστηριοτήτων (πχ βιομηχανία, αλιεία, τουρισμός κλπ.) ενώ η συνύπαρξη σημαντικών παράκτιων οικοσυστημάτων και ανθρώπινων δραστηριοτήτων δημιουργεί μια σειρά από συγκρούσεις μεταξύ της οικονομικής ανάπτυξης και της ποιότητας του φυσικού περιβάλλοντος. Ελληνικά παράκτια οικοσυστήματα όπως οι υγρότοποι, τα δέλτα και οι εκβολές των ποταμών, τα αλμυρά έλη, τα ρηχά νερά, οι λιμνοθάλασσες και οι θαμνώνες αποτελούν τα πιο παραγωγικά από οικολογικής απόψεως οικοσυστήματα και το ενδιαίτημα μεγάλης ποικιλίας ειδών πουλιών, θηλαστικών και θαλάσσιων ειδών, η επιβίωση των οποίων είναι πολύτιμη για τη διατήρηση της βιολογικής ποικιλότητας και προστατεύεται από διεθνείς συμβάσεις. 1.2. Περί παράκτιου χώρου και Παράκτιας Ζώνης Ο παράκτιος χώρος αποτελεί ένα ιδιόμορφο και ευαίσθητο οικοσύστημα που συντίθεται από τρία στοιχεία: τη θάλασσα, τη ξηρά και τον αέρα. Η ακτογραμμή ορίζεται ως ο χώρος όπου αλληλεπιδρούν τα τρία αυτά στοιχεία. 1.Καθηγητής Πανεπιστημίου Αιγαίου, Τμήμα Περιβάλλοντος, Διευθυντής Εργαστηρίου Περιβαλλοντικού Σχεδιασμού 2. Υποψήφιος Διδάκτορας, Πανεπιστημίου Αιγαίου, Τμήμα Περιβάλλοντος, Μέλος Εργαστηρίου Περιβαλλοντικού Σχεδιασμού 3. Μεταπτυχιακός Υπότροφος, Πανεπιστημίου Αιγαίου, Τμήμα Περιβάλλοντος, Μέλος Εργαστηρίου Περιβαλλοντικού Σχεδιασμού Καβέτσου 12-14, Τ.Κ. 81100, Μυτιλήνη, Τηλ. 0251-36254, 6, Φαξ. 0251-36099, E-mail enpl@env.aegean.gr
Αυτός ο συνδυασμός των φυσικών στοιχείων δημιουργεί ιδιαίτερο περιβάλλον, με μεγάλη ποικιλία στις γεωλογικές και γεωμορφολογικές του δομές, φιλοξενεί ένα σημαντικό αριθμό παράκτιων οικοτόπων πλούσιων σε φυτικά και ζωικά είδη, ενώ ένα σημαντικό ποσοστό του πληθυσμού και των δραστηριοτήτων αναπτύσσεται στον παράκτιο χώρο. Παρόλο που οι έννοιες του παράκτιου χώρου και της Παράκτιας Ζώνης είναι αρχικά αυτονόητες ο επιχειρησιακός προσδιορισμός τους και η διαφοροποίησή τους δεν είναι εύκολη. Η έκφραση "Παράκτια Ζώνη" χρησιμοποιείται ευρύτατα στη διεθνή βιβλιογραφία με βάση την ορολογία που εμφανίσθηκε στη νομοθεσία των ΗΠΑ το 1972 για τη διαχείριση της Παράκτιας Ζώνης. Η έκφραση "παράκτιος χώρος" χρησιμοποιείται επίσης συχνά αν και με κάπως ευρύτερη γεωγραφική και περιβαλλοντική σημασία και περιλαμβάνει και την Παράκτια Ζώνη. Οι επικρατέστεροι ορισμοί που συναντούνται στη διεθνή βιβλιογραφία προσπαθούν να ορίσουν τη γεωγραφική έκταση της Παράκτιας Ζώνης για διαχειριστικούς κυρίως λόγους. 1.3. Περί οριοθέτησης της Παράκτιας Ζώνης Η Παράκτια Ζώνη είναι μια μεταβατική ζώνη η οποία παρουσιάζει δύο άξονες: ο ένας επιμήκης, παράλληλος κατά μήκος της ακτής και ο δεύτερος κάθετος σ' αυτήν. Το όριο του πρώτου δεν τέμνει κάποιο όριο περιβαλλοντικού συστήματος, με εξαίρεση βέβαια τα χερσαία υδρογραφικά όρια, αντίθετα με τον δεύτερο όπου εμφανίζονται ισχυρές δυσκολίες ως προς το εύρος του ορίου. Το αποτέλεσμα είναι το όριο της Παράκτιας Ζώνης να ποικίλλει, εκτεινόμενο από μερικά μέτρα από την ακτογραμμή, έως τα όρια της λεκάνης απορροής, ενώ ταυτόχρονα το θαλάσσιο όριό της μπορεί να φθάνει έως και τα όρια του κράτους. Σαν συνέπεια, ένα από τα συχνά απαντώμενα προβλήματα στην περιβαλλοντική διαχείριση των φυσικών πόρων και των ανθρώπινων δραστηριοτήτων στην Παράκτια Ζώνη είναι η χωρική οριοθέτηση του παράκτιου συστήματος, τόσο στο θαλάσσιο όσο και στο χερσαίο τμήμα του. Στη μέχρι σήμερα σχετική διεθνή βιβλιογραφία δεν υπάρχει ένας σαφής τρόπος οριοθέτησης της Παράκτιας Ζώνης, αλλά μία ποικιλία από διαφορετικές προσεγγίσεις που έχουν σχέση με ρυθμίσεις που αφορούν τις χρήσεις της παράκτιας γής επιστημονικές απόψεις γιά την ποιότητα των θαλάσσιων πόρων στα παράκτια ύδατα, όπου αυτή η ποιότητα εξαρτάται από την αντίστοιχη περιβαλλοντική ποιότητα της ακτής. τη ζώνη, μέσα στην οποία η υποδομή και οι δραστηριότητες είναι άμεσα συνδεδεμένες με τη θάλασσα ολόκληρη την έκταση της λεκάνης απορροής (όρια υδροκρίτη) όταν πρόκειται γιά μελέτη γεωλογικών, γεωμορφολογικών ή υδρογεωλογικών διεργασιών στο παράκτιο σύστημα.
διοικητικές υποδιαιρέσεις (πχ: τα χερσαία διοικητικά όρια των ΟΤΑ, τα θαλάσσια σύνορα του κράτους κλπ). 2. OΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΗ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΑΚΤΩΝ Η ολοκληρωμένη διαχείριση της Παράκτιας Ζώνης (ICZM: Integrated Coastal Zone Management) βασίζεται στην αναγκαιότητα συντονισμού των ενεργειών σε όλα τα διοικητικά και θεσμικά επίπεδα και σε όλους τους τομείς ενδιαφέροντος. Στην Παράκτια Ζώνη υπάρχει η μέγιστη συγκέντρωση περιβαλλοντικών και αναπτυξιακών προβλημάτων τα οποία δημιουργούνται από τις ανθρωπογενείς δραστηριότητες. Οι εν λόγω δραστηριότητες μπορεί να είναι συγκρουόμενες και να παρουσιάζουν χωρικές επικαλύψεις. Οι λόγοι που επιβάλλουν την υιοθέτηση μιας διαδικασίας ολοκληρωμένης διαχείρισης στην Παράκτια Ζώνη περιλαμβάνουν: 1.την προστασία ή/ και την βελτίωση του παράκτιου περιβάλλοντος, 2.τον έλεγχο των προβλημάτων ή και την επίλυση τους, 3.τον συντονισμό της προστασίας του περιβάλλοντος και του αναπτυξιακού προγραμματισμού, 4.την επίτευξη ανωτέρου επιπέδου διοικητικής αποδοτικότητας, 5.την εξασφάλιση ενός αποδεκτού επιπέδου αειφόρου ανάπτυξης και διατήρησης των φυσικών αποθεμάτων, 6.την εξασφάλιση της πολυτομεακής και διατομεακής συνεργασίας, 7.την ουσιαστική συμμετοχή όλων των ενδιαφερομένων στην διαχείριση. Η ολοκληρωμένη διαχείριση της Παράκτιας Ζώνης μπορεί να περιγραφεί ως μια συνεχής διαδικασία διοίκησης ο γενικός στόχος της οποίας είναι να θέσει τις διαδικασίες βιώσιμης ανάπτυξης σε εφαρμογή με τρόπο αποδεκτό για τα επιμέρους συμφέροντα, που συγκεντρώνονται στην Παράκτια Ζώνη, με παράλληλη διατήρηση της βιοποικιλότητας. Για αυτόν τον λόγο επιδιώκεται μέσω της αποτελεσματικότερης δυνατής διαχείρισης, να βελτιωθεί η οικονομική ανάπτυξη στην Παράκτια Ζώνη και να διατηρηθεί ή να βελτιωθεί η φυσική κατάσταση του παράκτιου περιβάλλοντος σύμφωνα με συγκεκριμένους και συμφωνηθέντες κανόνες. Η Παράκτια Ζώνη μπορεί να περιγραφεί ως μια μεταβατική ζώνη που διαμορφώνεται από τα θαλάσσια, εναέρια, γεωλογικά και χερσαία στοιχεία και το πεδίο όπου λαμβάνουν χώρα ποικίλες ανθρώπινες δραστηριότητες και πολύπλοκες οικολογικές διεργασίες ενώ παράλληλα υπάρχουν συγκεκριμένες διοικητικές διαδικασίες και διαμορφωμένος κοινωνικός ιστός. Ως διαχειριστικό επίκεντρο λαμβάνεται η διασύνδεση μεταξύ της ξηράς και της θάλασσας. Σε αυτό το πλαίσιο η ολοκληρωμένη διαχείριση της Παράκτιας Ζώνης προϋποθέτει 1. την οριοθέτηση της Παράκτιας Ζώνης 2. την οριοθέτηση μιας κρίσιμης ζώνης η οποία πρέπει (όπου αυτό είναι εφικτό) να διατηρηθεί σε φυσική κατάσταση. 3. την αναγνώριση μιας ευρύτερης περιοχής όπου όλες οι δραστηριότητες και διαδικασίες θα πρέπει να συμβαδίζουν με τις αρχές της βιώσιμης ανάπτυξης.
3. ΔΗΜΙΟΥΡΓΊΑ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ ΓΙΑ ΤΙΣ ΠΑΡΑΚΤΙΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΤΗΣ EΛΛΑΔOΣ 3.1. Σκοπός Στο πλαίσιο της ολοκληρωμένης διαχείρισης της Παράκτιας Ζώνης απαιτούνται 1. η επεξεργασία και εφαρμογή ενός διαχειριστικού σχήματος όπου το διαχειριστικό επίκεντρο είναι η παραλία και ο βαθμός ελέγχου διαφοροποιείται όσο απομακρυνόμαστε από αυτή 2. η παράλληλη δημιουργία ενός διαχειριστικού σχήματος με στόχο την εφαρμογή κατάλληλων διαχειριστικών μέτρων προσαρμοσμένων στις ιδιαιτερότητες που παρουσιάζουν διαφορετικές ενότητες της Παράκτιας Ζώνης. Για την επίτευξη των παραπάνω απαιτούνται! η παράλληλη με την ακτή διαφοροποίηση της πολιτικής διαχείρισης μέσω της αναγνώρισης παράλληλων με την ακτή ζωνών! η διάκριση με βάση τα ιδιαίτερα οικολογικά, κοινωνικά, οικονομικά κ.α. χαρακτηριστικά που οδηγεί στην αναγνώριση παράκτιων χωρικών ενοτήτων. Είναι προφανές ότι στην επίτευξη των παραπάνω στόχων μπορεί να συμβάλλει αποφασιστικά η δημιουργία ενός γεωγραφικού συστήματος πληροφοριών για την Παράκτια Ζώνη της Ελλάδος. 3.1. Υλοποίηση Το Εργαστήριο Περιβαλλοντικού Σχεδιασμού από την ίδρυση του έχει δώσει ιδιαίτερη έμφαση στην συλλογή δεδομένων και στην ανάπτυξη γεωγραφικών βάσεων δεδομένων που αφορούν στον παράκτιο χώρο. Στο πλαίσιο του Προγράμματος για την Βιώσιμη Ανάπτυξη των Ελληνικών Ακτών και Νησιών, με την σημαντική υποστήριξη του ΥΠΕΧΩΔΕ και ειδικότερα της Διεύθυνσης Χωροταξίας, η προσπάθεια εντάθηκε με αποτέλεσμα το Εργαστήριο σήμερα να έχει στην διάθεση του μια βάση δεδομένων με αρκετά πεδία πληροφορίας για το σύνολο της χώρας. 3.1.1. Λογισμικό και Εξοπλισμός Το λογισμικό πoυ κυρίως χρησιμοποιείται είναι το Arc-Info για περιβάλλον NT ver 7, το Arc-View ver 3 με τις προεκτάσεις (extensions) που διατίθενται από την ESRI, τα Map-Objects και το Map-Info ver 5. Ο εξοπλισμός που χρησιμοποιείται ανανεώνεται σε τακτά χρονικά διαστήματα για την βέλτιστη αξιοποίηση του παραπάνω λογισμικού. 3.1.2. Βάσεις δεδομένων Στην παρούσα φάση το Εργαστήριο διαθέτει για το σύνολο της χώρας (σε κλίμακα 1/50.000) τις εξής χωρικές βάσεις δεδομένων: 1. Ακτογραμμή 2. Υδρογραφικό δίκτυο 3. Ισοϋψείς καμπύλες 4. Οδικό δίκτυο 5. Σιδηροδρομικό δίκτυο
6. Διοικητικά όρια (όρια χώρας, όρια περιφερειών, όρια νομών, όρια ΟΤΑ προ εφαρμογής σχεδίου Καποδίστρια, όρια ΟΤΑ μετά εφαρμογής του σχεδίου Καποδίστρια) 7. Όρια ΖΟΕ 8. Όρια των κυρίων χώρων αρχαιολογικού ενδιαφέροντος 9. Χρήσεις γης σύμφωνα με το Corine Land Use Από τις παραπάνω πρωτογενείς βάσεις το Εργαστήριο μέσω της χρήσης των 3D Analyst και Spatial Analyst (ESRI), έχει δημιουργήσει για το σύνολο της χώρας 1. Ψηφιακό μοντέλο εδάφους 2. Χάρτη έκθεσης, προσανατολισμού 3. Χάρτη κλίσεων γης Για κάθε παράκτιο ΟΤΑ (προ και μετά εφαρμογής του σχεδίου Καποδίστρια) υπάρχουν τα εξής επίπεδα πληροφορίας : 1. Πληθυσμός για τα έτη 1971, 1981, 1991 (πηγή ΕΣΥΕ) 2. Αριθμός τουριστικών κλινών για τα έτη (1994-1996) (πηγή ΕΟΤ) 3. Αριθμός κλινών ενοικιαζομένων δωματίων για τα έτη (1990-1997) (πηγή ΕΟΤ) 4. Μέσος σταθμικός (πηγή ΕΣΥΕ) 5. Αριθμό οικισμών (πηγή ΕΣΥΕ) Είναι ευνόητο ότι κατόπιν επεξεργασίας των παραπάνω μπορούν να εξαχθούν άλλα μεγέθη όπως μεταβολή πληθυσμού, πυκνότητα κλπ Στην παρούσα φάση προστίθενται στην βάση δεδομένων για κάθε παράκτιο ΟΤΑ τα παρακάτω πεδία: 1. Περιοχές Natura 2. Μορφολογία ακτών 3. Οικονομικά στοιχεία απασχόλησης 4. Στοιχεία μεταβολών χρήσεων γης 5. Πραγματική μεταβολή στις εκτάσεις που καταλαμβάνουν οι οικισμοί (οικιστική εξάπλωση) Θα πρέπει να επισημανθεί ότι το Εργαστήριο, στο πλαίσιο εκπόνησης διαφόρων ερευνητικών προγραμμάτων που μελετούν την Ολοκληρωμένη Διαχείριση της Παράκτιας Ζώνης, έχει δημιουργήσει για ορισμένες γεωγραφικές περιοχές της Ελλάδος (πχ Θάσο, Κυκλάδες, Λέσβο κλπ) γεωγραφικές βάσεις δεδομένων με πολλά επίπεδα πληροφορίας (ΧΑΡΤΗΣ 4). Για την πρόσκτηση των δεδομένων έχουν χρησιμοποιηθεί αεροφωτογραφίες, δορυφορικές εικόνες, επιτόπιες μελέτες, τοπογραφικά διαγράμματα και πρωτογενείς χάρτες κλπ. 3.2. Μελλοντική Εξέλιξη Το Εργαστήριο εξελίσσει ένα Σύστημα Παρακολούθησης και Αξιολόγησης του Παράκτιου χώρου. Ειδικότερα το σύστημα, όταν ολοκληρωθεί, θα έχει τις εξής δυνατότητες:! Παρακολούθηση του Παρακτίου Χώρου μέσω δεικτών "Υφιστάμενης Κατάστασης" Ενδεικτικά παρατίθενται οι χάρτες 1-3
! Αξιολόγηση των "Απειλών και Τάσεων" στον Παράκτιο Χώρο μέσω δεικτών "Πίεσης"! Αξιολόγηση των Πολιτικών με Επιπτώσεις στον Παράκτιο χώρο μέσω δεικτών "Απόκρισης"! Δημιουργία μητρώου τύπων παρακτίων περιοχών με βάση τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του κάθε ΟΤΑ! Τυπολόγηση με επιστημονικά κριτήρια του Παράκτιου Χώρου Το όλο σύστημα αποτελείται από τα εξής δομικά συστατικά: 1. Βάση δεδομένων. 2. Βάση μοντέλων 3. Γεωγραφικό σύστημα Πληροφοριών 4. Διασύνδεση με τον χρήστη Το τελικό σύστημα αποτελεί μια εντελώς αυτόνομη εφαρμογή και στηρίζεται στην τεχνολογία της ESRI Map Objects. Ο προγραμματισμός γίνεται σε Visual Basic. Η επικοινωνία του με άλλα στατιστικά και λογιστικά προγράμμaτα είναι δυνατή μέσω της τεχνολογίας Dynamic Data Exchange (Client-Server). Μέσω των δυνατοτήτων που παρέχει το διαδίκτυο και η χρησιμοποίηση προγραμμάτων όπως τα Map Objects Internet Map Server ή Arc View Internet Map Server (ESRI) σε επόμενη φάση μπορεί να δημοσιοποιηθούν μέσω του διαδικτύου τα δεδομένα του Εργαστηρίου. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Τελικές Εκθέσεις Ομάδων Εργασιών του Προγράμματος για την Βιώσιμη Ανάπτυξη των Ελληνικών Ακτών και Νησιών. ΥΠΕΧΩΔΕ. Αθήνα Νοέμβριος 1997. 2. Τελική Έκθεση Προγράμματος για την Ανάπτυξη Συστήματος Στήριξης Αποφάσεων για την Βιώσιμη Ανάπτυξη της Νήσου Θάσου. ΓΓΕΤ/ΠΕΝΕΔ/1997.