Τα βασικά δομικά στοιχεία της παραγράφου είναι τρία: Η θεματική πρόταση ή περίοδος Οι λεπτομέρειες ή σχόλια Η πρόταση κατακλείδα

Η ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΣ Η ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΥ Τα βασικά δομικά στοιχεία της παραγράφου είναι τρία: Η θεματική πρόταση ή περίοδος Οι λεπτομέρειες ή σχόλια Η πρόταση κατακλείδα Η θεματική πρόταση ή περίοδος Θεματική είναι η πρόταση ή η περίοδος της παραγράφου που με συντομία, ακρίβεια και σαφήνεια γι αυτό καλό είναι να αποφεύγονται οι σύνθετες προτάσεις εκφράζει την κύρια ιδέα που θέλουμε να αναπτύξουμε. Με άλλα λόγια στη θεματική πρόταση δηλώνεται το θέμα της παραγράφου αλλά και ο τρόπος με τον οποίο θα το αναπτύξουμε. Για παράδειγμα, αν θέλουμε να γράψουμε μια παράγραφο με σύγκριση και αντίθεση, καλό είναι αυτή η αντίθεση να δηλώνεται στη θεματική πρόταση ώστε να μην προοικονομείται μόνο το περιεχόμενο της παραγράφου αλλά και ο τρόπος οργάνωσής της. Η θεματική πρόταση βρίσκεται συνήθως στην αρχή της παραγράφου, αλλά αυτό δεν είναι υποχρεωτικό, όπως επίσης μπορεί να μη δηλώνεται σαφώς, αλλά να συνάγεται από τα σχόλια της παραγράφου. Οι λεπτομέρειες ή σχόλια Λεπτομέρειες ή σχόλια είναι οι περίοδοι και οι προτάσεις με τις οποίες εκφράζονται δευτερεύουσες ιδέες που διασαφηνίζουν, επεξηγούν, αναπτύσσουν, αιτιολογούν και γενικά στηρίζουν την κύρια ιδέα που υπάρχει στη θεματική πρόταση. Οι λεπτομέρειες διακρίνονται σε βασικές και βοηθητικές προτάσεις. Οι βασικές προτάσεις επιτελούν μία μόνο λειτουργία: αναπτύσσουν την κύρια ιδέα (θεματική πρόταση) της παραγράφου παρουσιάζοντας στον αναγνώστη μία νέα ή διαφορετική άποψή της. Υποστηρίζουν άμεσα την κύρια ιδέα της παραγράφου και την κάνουν πιο κατανοητή. Οι βοηθητικές προτάσεις επιτελούν δύο λειτουργίες, μία άμεση και μία έμμεση. Άμεσα αναπτύσσουν τη βασική πρόταση στην οποία αναφέρονται πληροφορώντας τον αναγνώστη για κάτι νέο ή διαφορετικό σχετικά με την πρόταση αυτή. Έμμεσα βοηθούν τη βασική πρόταση να αναπτύξει τη θεματική πρόταση, δηλαδή την κύρια ιδέα της παραγράφου. Γι αυτό οι βοηθητικές προτάσεις πρέπει να σχετίζονται στενά, να έχουν δηλαδή ενότητα, και με τη βασική πρόταση και με τη θεματική. Η πρόταση κατακλείδα Η πρόταση κατακλείδα βρίσκεται στο τέλος της παραγράφου. Δεν είναι υποχρεωτική και μπορεί να παραλειφθεί. Κλείνοντας την παράγραφο συνοψίζει το 68

θέμα της ή προετοιμάζει τη μετάβαση στην επόμενη παράγραφο ή λειτουργεί ως μερικό συμπέρασμα σε ένα αποδεικτικό κείμενο. Ενδεικτική παράγραφος Η δημοκρατία είναι το καλύτερο πολίτευμα, επειδή προσφέρει στους πολίτες δυνατότητες να ευτυχήσουν. Η δημοκρατία ευνοεί την επίτευξη υψηλού βιοτικού επιπέδου, καθώς οι πολίτες μπορούν να αναπτύσσουν ελεύθερα τις οικονομικές τους δραστηριότητες και να διεκδικούν τα δικαιώματα που έχουν ως εργαζόμενοι. Αυτό τους δίνει μια αίσθηση ασφάλειας και αισιοδοξίας. Η αίσθηση αυτή γίνεται εντονότερη, εφόσον ζουν με ελευθερία, εφόσον ερευνούν, εκφράζουν τις απόψεις τους χωρίς περιορισμούς και έχουν ίσες ευκαιρίες για μόρφωση. Οι ίσες μορφωτικές ευκαιρίες, εξάλλου, είναι και η αρχή της αξιοκρατίας, δηλαδή της δικαίωσης του πολίτη. Τέλος, στη δημοκρατία οι ίδιοι οι πολίτες με τις αποφάσεις και τις ενέργειές τους διαμορφώνουν τη ζωή τους. Γίνονται, επομένως, υπεύθυνοι και αναπτύσσουν μεταξύ τους δεσμούς αμοιβαίας εμπιστοσύνης και αλληλεγγύης, προϋποθέσεις απαραίτητες για την ευτυχία τους. Γι αυτό και οι άνθρωποι είναι πρόθυμοι να υποστούν κάθε θυσία, για να ζουν δημοκρατικά. Ανάλυση παραγράφου στα δομικά στοιχεία της. Θεματική περίοδος: Η δημοκρατία είναι το καλύτερο πολίτευμα, επειδή προσφέρει στους πολίτες δυνατότητες να ευτυχήσουν. Λεπτομέρειες: Η δημοκρατία ευνοεί απαραίτητες για την ευτυχία τους. 1. Βασική: ευνοεί την επίτευξη υψηλού βιοτικού επιπέδου α. Βοηθητική: οι πολίτες αναπτύσσουν ελεύθερα τις οικονομικές τους δραστηριότητες. β. Βοηθητική: διεκδικούν τα δικαιώματα που έχουν ως εργαζόμενοι. 2. Βασική: ζουν με ελευθερία α. Βοηθητική: ερευνούν χωρίς περιορισμούς β. Βοηθητική: εκφράζουν τις απόψεις τους χωρίς περιορισμούς γ. Βοηθητική: έχουν ίσες ευκαιρίες για μόρφωση 3. Βασική: αξιοκρατία α. Βοηθητική: δικαίωση του πολίτη 4. Βασική: οι ίδιοι με τις αποφάσεις και τις ενέργειές τους διαμορφώνουν τη ζωή τους α. Βοηθητική: γίνονται υπεύθυνοι β. Βοηθητική: αναπτύσσουν μεταξύ τους δεσμούς αμοιβαίας εμπιστοσύνης γ. Βοηθητική: αναπτύσσουν δεσμούς αλληλεγγύης Πρόταση κατακλείδα: Γι αυτό και οι άνθρωποι είναι πρόθυμοι να υποστούν κάθε θυσία, για να ζουν δημοκρατικά. 69

ΟΙ ΜΕΘΟΔΟΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΠΑΡΑΓΡΑΦΩΝ Από τι εξαρτάται ο τρόπος με τον οποίο θα αναπτύξουμε μια παράγραφο; Ο τρόπος με τον οποίο εκείνος που γράφει θα αναπτύξει μια παράγραφο εξαρτάται από πολλούς παράγοντες. Ο πρώτος και σημαντικότερος παράγοντας είναι ο σκοπός για τον οποίο γράφει μια συγκεκριμένη παράγραφο. Ο σκοπός δεν είναι πάντα ο ίδιος. Με άλλες παραγράφους επιδιώκουμε να πείσουμε τον αναγνώστη, με άλλες να τον ενημερώσουμε και να τον φωτίσουμε για ένα θέμα, με άλλες να διευκρινίσουμε κάτι ασαφές και με άλλες ακόμα και να τον συγκινήσουμε. Ο δεύτερος παράγοντας είναι το είδος του θέματος που μας θέτουν. Σε κάθε θέμα υπάρχουν δεδομένες έννοιες με λογική μεταξύ τους σχέση. Αυτή η σχέση εκφράζεται συνήθως στη μορφή των ερωτημάτων που μας θέτουν ή στο κείμενο με το οποίο καλούμαστε να συμφωνήσουμε ή να διαφωνήσουμε, αν το θέμα δε διατυπώνεται με ερωτήματα. Αν στο θέμα, λόγου χάρη, οι δεδομένες έννοιες είναι αντίθετες και μας ζητείται να βρούμε τις διαφορές τους, είναι προφανές ότι ο καταλληλότερος τρόπος για να οργανώσουμε το λόγο μας είναι η σύγκριση-αντίθεση. Ο τρίτος παράγοντας που διαμορφώνει τον τρόπο ανάπτυξης της παραγράφου είναι η ροή του λόγου. Η παράγραφος έχει, βέβαια, νοηματική αυτοτέλεια, αλλά δεν παύει να είναι μια μονάδα του όλου, του κειμένου, να το καθορίζει, αλλά και να καθορίζεται από αυτό, από ό,τι προηγείται και από ό,τι ακολουθεί. Ο τελευταίος παράγοντας είναι ο αποδέκτης της παραγράφου, ο αναγνώστης. Το πρόσωπο στο οποίο απευθυνόμαστε με τις ιδιαιτερότητες που έχει, όπως είναι η ωριμότητά του, το μορφωτικό του επίπεδο, η γλωσσική του ικανότητα, καθορίζουν το λόγο και στο περιεχόμενο και στη μορφή και στην οργάνωσή του. Δεν είναι καθόλου τυχαίο, για παράδειγμα, που στα σχολικά εγχειρίδια αφθονούν τα παραδείγματα ή που ο δημοσιογραφικός λόγος είναι απλός και εύληπτος σε αντίθεση με το λόγο ενός επιστημονικού συγγράμματος. Η ανάπτυξη μιας παραγράφου μπορεί να γίνει με: 1) ορισμό, 2) διαίρεση, 3) παραδείγματα, 4) σύγκριση και αντίθεση, 5) αναλογία, 6) αιτιολόγηση, 7) αίτια και αποτελέσματα, 8) απαρίθμηση λεπτομερειών, 9) συνδυασμό μεθόδων. Παράγραφος με ορισμό. Παράδειγμα: Στη δική μου κρίση είναι πολύ βασικό να συνειδητοποιήσουμε τούτο. Η Δημοκρατία, εκτός από όσα εορταστικά, ενθουσιαστικά και τραγουδιστά της αποδίδονται κάθε φορά στις εκλογές, είναι (και) κάτι πάρα πολύ σοβαρό, ίσως το σοβαρότερο, που στηρίζει τη συμβίωση των ανθρώπων: είναι διαδικασία. Είναι η συμφωνημένη διαδικασία για την παραγωγή πολιτικής βούλησης, είναι κυρίως η συμφωνημένη διαδικασία της διαφωνίας. Από αυτή τη διαπίστωση βγαίνει το συνήθως λεγόμενο, ότι η Δημοκρατία συμφέρει όλες τις πολιτικές δυνάμεις που ζητούν στήριγμα στη λαϊκή βάση. 70

Στην παράγραφο με ορισμό ορίζουμε μια έννοια. Αν ορίζουμε μία γενική και όσες μικρότερες υπάγονται σε αυτήν, τότε η οργάνωση του λόγου γίνεται με ορισμό και διαίρεση, ενώ αν ορίζουμε δύο αντίθετες έννοιες, τότε η οργάνωση του λόγου γίνεται με σύγκριση και αντίθεση. Ορίζω μια έννοια σημαίνει επισημαίνω με ακρίβεια και σαφήνεια τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και τις ιδιότητές της, ώστε να μην είναι δυνατή η σύγχυσή της με άλλη. Οι ορισμοί μπορεί να ταξινομηθούν με διάφορους τρόπους. Ανάλογα με τον τρόπο με τον οποίο παρουσιάζουν την οριστέα (που πρέπει να οριστεί) έννοια τους διακρίνουμε σε αναλυτικούς και γενετικούς ή συνθετικούς. Αναλυτικός λέγεται ο ορισμός που παριστάνει την ουσία μιας έννοιας εκθέτοντας τα γνωρίσματα που περιέχονται στην έννοια αυτή. Αναλυτικός, για παράδειγμα, είναι ο ορισμός: «Στροφή είναι το τμήμα ποιήματος ή τραγουδιού που αποτελείται από έναν αριθμό στίχων ή περιόδων και έχει μια ρυθμική και λογική ενότητα». Γενετικός ή συνθετικός λέγεται ο ορισμός, όταν περιγράφεται η διαδικασία της γένεσης μιας έννοιας ή ενός πράγματος από τα αναγκαία και ουσιώδη συστατικά της / του. Γενετικός, για παράδειγμα, είναι ο ορισμός της πόλης από τον Αριστοτέλη: «Η κοινωνική οντότητα που προήλθε από τη συνένωση περισσότερων χωριών είναι η πόλη». Με κριτήριο την έκτασή τους οι ορισμοί μπορεί να ταξινομηθούν σε σύντομους και εκτεταμένους. Σύντομοι είναι οι ορισμοί που δίνουν τα λεξικά: «Τέχνη είναι η ελεύθερη, δημιουργική έκφραση του ανθρώπου με έργα που διέπονται από αισθηματικούς κανόνες». Εκτεταμένος είναι ο ορισμός που καλύπτει μία ή περισσότερες παραγράφους. Υπάρχει η περίπτωση ένα ολόκληρο κείμενο να ασχολείται με τον ορισμό μιας έννοιας, όπως γίνεται συνήθως σε ένα δοκίμιο, σε ένα επιστημονικό κείμενο. Εκτεταμένος μπορεί να γίνει, για παράδειγμα, ο προηγούμενος συνοπτικός ορισμός της Τέχνης, αν αναλύσουμε τι σημαίνει έκφραση και μάλιστα ελεύθερη και δημιουργική, τι είναι οι αισθητικοί κανόνες που διέπουν ένα έργο. Τα στοιχεία του ορισμού Η οριστέα έννοια. Είναι η έννοια που πρέπει να οριστεί. Το γένος. Είναι η ευρύτερη έννοια στην οποία εντάσσεται η οριστέα έννοια. Η ειδοποιός διαφορά. Είναι τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της οριστέας έννοιας που τη διακρίνουν από τις υπόλοιπες οι οποίες ανήκουν στο ίδιο γένος. Παράδειγμα: «Επίθετο είναι η κλιτή λέξη που φανερώνει ποια ποιότητα ή ιδιότητα έχει το ουσιαστικό». Οριστέα έννοια: επίθετο Γένος: κλιτή λέξη Ειδοποιός διαφορά: φανερώνει ποια ποιότητα ή ιδιότητα έχει το ουσιαστικό. Σημάδια αναγνώρισης είναι οι λέξεις: ορισμός, ορίζω, είναι, εννοώ, σημαίνω, όρος, με τον όρο εννοούμε, ο όρος (η λέξη) σημαίνει. 71

Παράγραφος με διαίρεση. Παράδειγμα: Η καλύτερη μελέτη του επιστητού σε όλο το φάσμα του επέβαλε να χωριστεί η επιστήμη σε κλάδους και να ειδικεύονται οι επιστήμονες σε κάποιον από αυτούς. Συμβατικά, λοιπόν, τις επιστήμες τις διακρίνουμε σε φυσικές και σε ανθρωπιστικές ή κοινωνικές. Οι μεν ερευνούν τη φύση και τη νομοτέλεια που τη διέπει, οι δε τον άνθρωπο και την κοινωνία. Κλάδοι των φυσικών επιστημών είναι η φυσική, η χημεία, η βιολογία, η αστρονομία, η γεωλογία κ.α. Κλάδοι των ανθρωπιστικών ή κοινωνικών επιστημών είναι η νομική, η ιστορία, η κοινωνιολογία, η οικονομία, η γλωσσολογία, η ψυχολογία κ.α. Αλλά και αυτοί οι κλάδοι χωρίζονται σε άλλους επιμέρους τομείς και θα χωρίζονται συνεχώς όσο η επιστήμη θα προοδεύει και η επιστημονική έρευνα θα γίνεται πιο λεπτομερής. Η διαίρεση μιας έννοιας μπορεί να εκτείνεται σε λίγες σειρές, αλλά μπορεί να καλύπτει και μία ή περισσότερες παραγράφους ή και ένα εκτεταμένο κείμενο. Με τη διαίρεση αναλύουμε ένα όλο (γένος) στα μέρη του (είδη) με βάση κάποιο ουσιώδες γνώρισμά τους (διαιρετική βάση). Μια έννοια μπορεί να διαιρεθεί με περισσότερες από μία διαιρετικές βάσεις, όχι όμως με όλες μαζί. Πρέπει δηλαδή σε κάθε διαίρεση η διαιρετική βάση να είναι ενιαία. Τέλεια είναι η διαίρεση, όταν περιλαμβάνει όλα τα είδη του γένους. Αλλιώς είναι ατελής. Συνεχής είναι η διαίρεση, όταν δε γίνεται κάποιο άλμα στα είδη της. Αλλιώς είναι ασυνεχής. Παράδειγμα: Ας πάρουμε, για παράδειγμα, την έννοια που διαιρείται στην παράγραφο. Διαιρετέα έννοια (γένος): επιστήμη Διαιρετική βάση: αντικείμενο μελέτης Α/θμια διαίρεση: φυσικές επιστήμες, ανθρωπιστικές ή κοινωνικές επιστήμες Β/θμια διαίρεση: φυσική, χημεία, βιολογία, αστρονομία, γεωλογία νομική, ιστορία, κοινωνιολογία, οικονομία, γλωσσολογία Η συγκεκριμένη διαίρεση γίνεται με ενιαία διαιρετική βάση (αντικείμενο μελέτης). Η πρωτοβάθμια διαίρεση είναι τέλεια, αλλά η δευτεροβάθμια είναι ατελής. Είναι συνεχής. Ασυνεχής θα ήταν, αν λέγαμε, για παράδειγμα, ότι τα είδη της επιστήμης είναι οι φυσικές επιστήμες, η νομική και η οικονομία, διότι θα γινόταν άλμα με την παράλειψη του γένους ανθρωπιστικές ή κοινωνικές επιστήμες. Σημάδια αναγνώρισης είναι οι λέξεις: διαιρούμε, χωρίζουμε, διακρίνουμε, είδη, μορφές, μέρη, κλάδοι, τομείς. Παράγραφος με παραδείγματα. Παράδειγμα: Η έγκαιρη και έγκυρη πληροφόρηση έχει μεγάλη σημασία για τη ζωή του ανθρώπου. Ο έγκαιρα και έγκυρα ενημερωμένος άνθρωπος μπορεί να διευθετεί μια σειρά από πρακτικά, αλλά σημαντικά ζητήματα, όπως η αγορά χρήσιμων προϊόντων, τα ψυχαγωγικά του προγράμματα και η εκπλήρωση υποχρεώσεών του στις τακτές προθεσμίες. Η πληροφόρηση είναι πολλαπλά χρήσιμη και για 72

σοβαρότερα ζητήματα, λόγου χάρη για την εκπλήρωση υποχρεώσεων και την άσκηση δικαιωμάτων που έχει ο άνθρωπος ως πολίτης. Εξάλλου, εφόσον ο άνθρωπος είναι καλά ενημερωμένος για σύγχρονα θέματα, μπορεί ευκολότερα και καλύτερα να επικοινωνεί με άλλους ανθρώπους, με την άλλη γενιά ή με πολίτες άλλων χωρών, για παράδειγμα. Γι αυτό ο άνθρωπος είναι τόσο πιο συνεπής στις υποχρεώσεις του και τόσο πιο ουσιαστικά παρεμβαίνει στις κοινωνικές και πολιτικές εξελίξεις, όσο πιο έγκυρα και έγκαιρα πληροφορημένος είναι. Τη θεματική πρόταση μπορούμε να την υποστηρίζουμε, να την αναπτύσσουμε παρουσιάζοντας κατάλληλα παραδείγματα. Παράδειγμα είναι η αναφορά σε συγκεκριμένο γεγονός ή και σε υποθετική περίπτωση. Τα παραδείγματα τα αντλούμε από την καθημερινή ζωή και εμπειρία μας, από την ιστορία ή μπορούμε ακόμα και να τα επινοήσουμε. Η λειτουργία του παραδείγματος στο λόγο είναι διπλή: διασαφηνίζει και επιβεβαιώνει όσα υποστηρίζουμε. Αυτό, βέβαια, ισχύει, εφόσον το παράδειγμα είναι εύστοχο. Σημάδια αναγνώρισης: Μπορεί να γίνει σύγχυση της παραγράφου που αναπτύσσεται με παραδείγματα και της παραγράφου που αναπτύσσεται με απαρίθμηση λεπτομερειών. Αν μεν υπάρχουν οι λέξεις και οι φράσεις: παράδειγμα, για παράδειγμα, παραδείγματος χάρη, λόγου χάρη, ας πούμε, τότε αναγνωρίζεται εύκολα. Αν λείπουν θα πρέπει να προσέξουμε αν οι βασικές λεπτομέρειες της παραγράφου λειτουργούν επεξηγηματικά για τη θεματική πρόταση. Στην περίπτωση αυτή η παράγραφος αναπτύσσεται με παραδείγματα. Αντίθετα, αν κάθε λεπτομέρεια που προστίθεται αποτελεί μια νέα πληροφορία σχετικά με την κύρια ιδέα της παραγράφου, τότε η παράγραφος αναπτύσσεται με απαρίθμηση λεπτομερειών. Παράγραφος με σύγκριση και αντίθεση. Παράδειγμα πρώτο: Ανάμεσα στα δύο κείμενα υπάρχουν ουσιαστικές διαφορές τόσο στο περιεχόμενο, όσο και στη μορφή, στο ύφος. Ο Ε.Π. εννοεί τη γλώσσα περισσότερο ως στατική κατάσταση και τονίζει την ανάγκη να γίνονται σεβαστοί οι γραμματικοί και συντακτικοί κανόνες της, το νομοθετικό καθεστώς, όπως λέει. Στο λόγο του Ε.Π., μακροπερίοδο και πυκνό, επικρατεί ένας επιστημονικός τόνος με τη χρήση επιστημονικών όρων. Αντίθετα, ο Χ.Τ., χωρίς να παραβλέπει τη σημασία των γραμματικών και συντακτικών κανόνων, πιστεύει ότι αυτοί έρχονται, χρονικά και λογικά, ύστερα, αφού η διδασκαλία της γλώσσας με τέτοιους κανόνες δεν είναι δυναμική και δημιουργική, αλλά στατική. Ο Χ.Τ. εννοεί τη γλώσσα ως κίνηση και δημιουργία. Στο λόγο του είναι πολύ συχνή η χρήση σχημάτων λόγου τα οποία του προσδίδουν, πέρα από τον επιστημονικό, συγκινησιακό τόνο και λογοτεχνικό χαρακτήρα. Παράδειγμα δεύτερο: Αν κάποιος με ρωτούσε, αν και τώρα ακόμα μου φαίνονται οι νόμοι του Λυκούργου ότι παραμένουν αμετάβλητοι, αυτό μα το Δία θα το έλεγα με επιφύλαξη. Γιατί ξέρω ότι πρωτύτερα οι Λακεδαιμόνιοι προτιμούσαν να συναναστρέφονται στην πατρίδα τους μεταξύ τους έχοντας λίγα αγαθά παρά να διαφθείρονται ως αρμοστές στις πόλεις και να κολακεύονται. Και γνωρίζω ότι κάποτε αυτοί φοβούνταν να έχουν χρήματα, ενώ τώρα μερικοί υπερηφανεύονται που 73

τα έχουν αποκτήσει. Ξέρω καλά επίσης ότι παλιότερα γι αυτό το λόγο γίνονταν ξενηλασίες και ότι δεν ήταν δυνατό να αποδημούν, για να μη γίνονται οκνηροί οι πολίτες εξαιτίας των ξένων. Εντούτοις, αυτοί που τώρα θεωρούνται πρώτοι επιδιώκουν με ζήλο πώς δεν θα πάψουν ποτέ να είναι αρμοστές σε ξένη πόλη. Και κάποτε φρόντιζαν πώς θα ήταν άξιοι να διοικούν. Τώρα όμως ασχολούνται πολύ περισσότερο ασχολούνται με το πώς θα γίνουν άρχοντες παρά πώς θα γίνουν άξιοι γι αυτά τα αξιώματα. (Ξενοφώντας) Συχνά στο λόγο μας συγκρίνουμε δύο ή περισσότερα διαφορετικά ή παρόμοια πράγματα, πρόσωπα, γεγονότα, καταστάσεις, ιδέες, να βρούμε πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα. Αυτά που συγκρίνουμε τα ονομάζουμε μέλη της αντίθεσης. Στην πρώτη παράγραφο, για παράδειγμα, μέλη της αντίθεσης είναι ένα κείμενο του συγγραφέα Ε.Π. και ένα κείμενο του συγγραφέα Χ.Τ. Στη σύγκριση από τα μέλη αυτά το ένα προηγείται και το ονομάζουμε πρώτο μέλος της σύγκρισης / αντίθεσης και το άλλο ακολουθεί και το ονομάζουμε δεύτερο μέλος της σύγκρισης / αντίθεσης. Την παράγραφο με σύγκριση και αντίθεση την αναπτύσσουμε με δύο τρόπους: ή παρουσιάζονται όλα μαζί τα γνωρίσματα του ενός μέλους και στη συνέχεια, αντιθετικά, όλα τα γνωρίσματα μαζί του άλλου μέλους (όπως στο πρώτο παράδειγμα) ή καταγράφονται σημείο προς σημείο οι διαφορές των συγκρινόμενων / αντιτιθέμενων μελών (όπως στη δεύτερη παράγραφο). Η περίοδος κατακλείδα περιλαμβάνει το συμπέρασμα της σύγκρισης / αντίθεσης ή μια γενική παρατήρηση και κρίση. Τα εκφραστικά μέσα που αποδίδουν με τον καλύτερο τρόπο την αντίθεση είναι οι εναντιωματικές και παραχωρητικές προτάσεις, οι εναντιωματικές μετοχές, οι εμπρόθετοι προσδιορισμοί που δηλώνουν εναντίωση. Σημάδια αναγνώρισης είναι οι λέξεις και οι φράσεις που δηλώνουν αντίθεση: αντίθετα, απεναντίας, εντούτοις, αλλά, ωστόσο, όμως, παρόλο που, διαφέρω, διαφορά, αντιθέτω, αντίθεση, συγκρίνω, σύγκριση, από την άλλη πλευρά, αν και, ενώ, μολονότι, και που, και ας, και αν, και να. Παράγραφος με αναλογία. Παράδειγμα: Πρώτα απ όλα ας προσπαθήσουμε να περιγράψουμε συνοπτικά το Internet και ειδικότερα τον παγκόσμιο ιστό (Web) με μια αναλογία. Ας φανταστούμε τον κυβερνοχώρο ως μία τεράστια έκθεση. Ο κάθε «εκθέτης» δημιουργεί το δικό του περίπτερο (site) που καταχωρείται σε μια διεύθυνση. Ο χρήστης του διαδικτύου, μέσα από τους τηλεπικοινωνιακούς διαδρόμους που δημιούργησε η σύζευξη τηλεφώνου υπολογιστή, επισκέπτεται αυτή την άυλη, διαρκή και παγκόσμια ψηφιακή έκθεση. Περνά από διάφορα sites, επικοινωνεί με τον «εκθέτη», και βεβαίως μπορεί να πάρει («κατεβάσει») πληροφοριακό υλικό. Αρκεί να έχει εξασφαλίσει την είσοδό του μέσω ενός προμηθευτή (provider) σύνδεσης στο Internet. (Le monde diplomatique) Η αναλογία είναι και αυτή σύγκριση. Μόνο που με την αναλογία δε βρίσκουμε διαφορές, αλλά ομοιότητες. Με την αναλογία, δηλαδή, τονίζεται η ομοιότητα ανάμεσα σε πράγματα που εκ πρώτης όψεως φαίνονται ή είναι διαφορετικά. Όπως στη σύγκριση και αντίθεση έχουμε δύο μέλη, έτσι και στην αναλογία. Στην 74

παράγραφο που έχουμε ως παράδειγμα τα δύο μέλη της είναι το διαδίκτυο και η έκθεση. Από τα δύο αυτά μέλη το ένα, που στην ανάπτυξη προτάσσεται, είναι γνωστό και το άλλο άγνωστο και δύσκολο να κατανοηθεί. Ένας, λοιπόν, από τους λόγους για τους οποίους χρησιμοποιούμε την αναλογία στο λόγο μας είναι αυτός, να κάνουμε δηλαδή παραστατικό και κατανοητό ό,τι είναι δυσνόητο και άγνωστο. Στην ουσία είναι μία μεταφορά ή μία περιγραφική παρομοίωση. Σημάδια αναγνώρισης είναι οι λέξεις και οι φράσεις: όπως έτσι, τόσο όσο, ανάλογος η ο, αναλογία, αναλογικά, κατ αναλογία, όμοια, παρόμοια, μοιάζω, παρομοιάζω, παραλληλίζω, παραβάλλω, παραβολή. Παράγραφος με αιτιολόγηση Παράδειγμα: Πίσω από τέτοιες τοποθετήσεις, ότι δηλαδή τα δικαιώματα του ανθρώπου δεν είναι «μέτρο πολιτικού ανθρωπισμού», αλλά έκφραση του δυτικού πολιτικού και πολιτισμικού ιμπεριαλισμού, κρύβεται, μεταξύ άλλων, μια παρανόηση της ιδέας των δικαιωμάτων του ανθρώπου. Γιατί η υιοθέτησή της εκ μέρους άλλων πολιτισμών δεν οδηγεί νομοτελειακά αυτούς τους πολιτισμούς σε αλλοτρίωση και απώλεια της ταυτότητάς τους και επειδή τα δικαιώματα του ανθρώπου δεν είναι αυτονόητο μέρος του δυτικού πολιτισμού, αλλά σηματοδοτούν τις βαθιές κρίσεις του και θα έπρεπε λογικά να αποτελούν «σύμμαχο» και όχι «απειλή» για τους μη δυτικούς λαούς. Πάντως, αν αναλογιστεί κανείς ότι τα δικαιώματα του ανθρώπου ήταν και είναι και στη Δύση αντικείμενο έντονων αντιπαραθέσεων, τότε δεν πρέπει να απορεί για το γεγονός ότι και αυτά στους άλλους λαούς προκαλούν αντιδράσεις. Ίσως αυτό να είναι μία αναγκαία φάση στην πορεία αντικειμενικότερης προσέγγισής τους. Το γεγονός ωστόσο ότι και εκείνοι που απορρίπτουν τα δικαιώματα του ανθρώπου ως δυτική ιδεολογία, τα επικαλούνται για να στηρίξουν διάφορα αιτήματά τους, αποδεικνύει ότι αυτά αποτελούν «κληρονομιά ολόκληρης της ανθρωπότητας». Στην παράγραφο που αναπτύσσεται με αιτιολόγηση αποδεικνύουμε τη θέση κρίση που διατυπώνουμε στη θεματική πρόταση. Ισοδυναμεί με επιχείρημα. Το επιχείρημα: - Όσοι απορρίπτουν τα δικαιώματα του ανθρώπου ως δυτική ιδεολογία δεν τα επικαλούνται. - Και αυτοί όμως που τα απορρίπτουν τα επικαλούνται, για να στηρίξουν αιτήματά τους. - Άρα: Τα δικαιώματα του ανθρώπου αποτελούν «κληρονομιά ολόκληρης της ανθρωπότητας». Ισοδυναμεί με την αιτιολόγηση: Τα δικαιώματα του ανθρώπου αποτελούν «κληρονομιά ολόκληρης της ανθρωπότητας», επειδή τα επικαλούνται για να στηρίξουν τα αιτήματά τους, ακόμα και εκείνοι που τα απορρίπτουν ως δυτική ιδεολογία. Σημάδια αναγνώρισης είναι οι λέξεις και οι φράσεις που δηλώνουν αιτία: επειδή, διότι, γιατί, αφού, καθώς, που, εφόσον, η αιτία, ο λόγος, η εξήγηση είναι, γι αυτό το λόγο, κατ αυτόν τον τρόπο, έτσι, αυτό οφείλεται, εξηγείται, αιτιολογείται, 75

αποδεικνύεται, οι αιτιολογικές μετοχές, οι εμπρόθετοι και πτωτικοί προσδιορισμοί της αιτίας. Παράγραφος με αίτια και αποτελέσματα Παράδειγμα: Ο πνευματικός άνθρωπος πρέπει να συναισθάνεται το ρόλο του μέσα στον κοινωνικό χώρο. Από κάποια ιδιαιτερότητα που οφείλεται σε φυσικές διεργασίες (για παράδειγμα, αυξημένος δείκτης νοημοσύνης), σε κοινωνικές συνθήκες (για παράδειγμα, άνεση για σπουδές και κοινωνική ανάδειξη) και σε προσωπικό μόχθο έχει φθάσει σε υψηλό, σε σύγκριση πάντα με το μέσο επίπεδο των άλλων μελών της κοινωνίας του, επίπεδο πνευματικής καλλιέργειας. Είναι συνεπώς σε καλύτερη θέση να αντιληφθεί τη λειτουργία της κοινωνικής ζωής, να διαγνώσει τις ανάγκες της και στο μέτρο των δυνάμεών του να συμβάλλει σε αποτελεσματική κάλυψη τους. με αίτια και αποτελέσματα είναι συγγενής της παραγράφου που αναπτύσσεται με αιτιολόγηση. Η διαφορά τους είναι ότι η αποδεικτική διαδικασία της αιτιολόγησης συμπληρώνεται και με τα αποτελέσματα τα οποία έπονται και λογικά και στην ανάπτυξη της παραγράφου. Σημάδια αναγνώρισης: Εκτός από τις λέξεις και φράσεις με αιτιολογική σημασία (δες παράγραφο με αιτιολόγηση) υπάρχουν λέξεις και φράσεις που δηλώνουν αποτέλεσμα: ώστε, για να, με αποτέλεσμα, λοιπόν, άρα, επομένως, συνεπώς, κατά συνέπεια, έτσι. Παράγραφος με απαρίθμηση λεπτομερειών Παράδειγμα: Η προσφορά της τέχνης στον άνθρωπο είναι πολύτιμη. Τον ψυχαγωγεί, τον βοηθάει στην απελευθέρωσή του και διαμορφώνει το ήθος και το πνεύμα του. Καλλιεργεί τα αισθητικά κριτήρια, τη φαντασία και την παρατηρητικότητα του ανθρώπου. Του διδάσκει την αξία και το σεβασμό της πολιτιστικής του κληρονομιάς. Τον παρηγορεί, του τονώνει την πίστη, τα φιλειρηνικά του αισθήματα και του εμπνέει την αγάπη για τη φύση. Όλα αυτά είναι η αναμφισβήτητη προσφορά της τέχνης, έστω και αν από πολλούς δεν έχει εκτιμηθεί ανάλογα. Στην παράγραφο που αναπτύσσεται με απαρίθμηση λεπτομερειών η θεματική πρόταση ή κάποιος όρος διασαφηνίζεται, επεξηγείται με την παράθεση λεπτομερειών. Μερικές φορές, μάλιστα, η παράθεση αυτή γίνεται αριθμητικά (πρώτος δεύτερος κλπ). Μοιάζει λοιπόν η παράγραφος αυτή τόσο με την παράγραφο που αναπτύσσεται με παραδείγματα, όσο και με την παράγραφο που αναπτύσσεται με διαίρεση. - Η διαίρεση εύκολα διακρίνεται, επειδή ένα όλο διαιρείται στα μέρη του, έστω και αν αυτά απαριθμούνται. - Το παράδειγμα επεξηγεί κυρίως τη θεματική ή τις βασικές προτάσεις που τη στηρίζουν. - Η απαρίθμηση προσθέτει αλλεπάλληλες πληροφορίες σχετικά με τη θεματική πρόταση, αλλά η καθεμιά έχει και κάποια νοηματική αυτοτέλεια που τη διαφοροποιεί σημαντικά από άλλες. 76

Σημάδια αναγνώρισης: Είναι οι λέξεις και φράσεις που έχουν προσθετική σημασία όπως: και, επίσης, ακόμα, επιπλέον, εκτός από αυτό, αν σ αυτά προσθέσουμε, τέλος, καθώς, το ασύνδετο σχήμα. Παράγραφος με συνδυασμό μεθόδων ανάπτυξης Παράδειγμα: Η πίστη σε ένα δόγμα είναι το υπόβαθρο του φανατισμού. Δόγμα είναι η φιλοσοφική, ιδεολογική αρχή ή θρησκευτική δοξασία που δεν επιδέχεται αμφισβήτηση του κύρους της. Το δόγμα, επειδή δεν ερμηνεύεται με τους κανόνες της λογικής και δεν ευνοεί τις αποδείξεις, απαιτεί την άκριτη αποδοχή του. Ο δογματισμός έχει, ωστόσο, την εξήγησή του, αν λάβουμε υπόψη μας πώς το δόγμα έρχεται να καλύψει, να πληρώσει ψυχικές ανάγκες, ανθρώπινες μειονεξίες και ποικίλες υστερήσεις. Η ελλιπής, λόγου χάρη, παιδεία, η έλλειψη σταθερών ερεισμάτων στη ζωή και η μεταφυσική αγωνία εύκολα μπορεί να ωθήσουν τον άνθρωπο να ζητήσει καταφύγιο σε ένα δόγμα που, όπως πιστεύει, θα τον λυτρώσει. Έτσι ο πιστός θέτοντας τον εαυτό του στην υπηρεσία μιας «ιερής» υπόθεσης, δημιουργεί ένα είδος εξάρτησης από το δόγμα, το οποίο και υπερασπίζεται με πάθος, φανατικά. Όποιος το απορρίπτει είναι λίγο πολύ ασεβής εχθρός. Η έμμονη δε προσκόλλησή του σ αυτό οδηγεί στη μισαλλοδοξία, τη φανατική δηλαδή αντιμετώπιση άλλων δοξασιών. Στην παραπάνω παράγραφο συνδυάζονται οι μέθοδοι: ορισμός, παραδείγματα, αίτια και αποτελέσματα. Βασικές αρετές της παραγράφου (αρχές οργάνωσης της παραγράφου) 1. Ο σαφής σκοπός 2. Η επαρκής ανάπτυξη 3. Η ενότητα 4. Η αλληλουχία 5. Η έμφαση 6. Η συνοχή Σαφής σκοπός Είναι η σαφής και ξεκάθαρη διατύπωση της πρόθεσής μας για ό,τι στη συνέχεια θα αναπτύξουμε και, ακόμα καλύτερα, για τον τρόπο με τον οποίο θα το αναπτύξουμε. Η πρόθεσή μας αυτή διατυπώνεται με ακρίβεια, σαφήνεια και συντομία στη θεματική πρόταση της παραγράφου, που εκφράζει την κύρια ιδέα. Αναφορά στην ενδεικτική παράγραφο (σελ. 2): Σκοπός του συγγραφέα είναι να πείσει γιατί η δημοκρατία προσφέρει στους πολίτες δυνατότητες να ευτυχήσουν. Τόσο ο σκοπός, όσο και η οπτική γωνία από την οποία θα εξετάσει τη δημοκρατία εκφράζεται με σαφήνεια στη θεματική περίοδο της παραγράφου: «Η δημοκρατία να ευτυχήσουν». 77

Επαρκής ανάπτυξη Έχει σχέση με την ποσότητα των λεπτομερειών που στηρίζουν τη θεματική πρόταση. Αλλά η επάρκεια δεν είναι μόνο ποσοτικό θέμα. Είναι και ποιοτικό. Τις πιο πολλές φορές είναι σχεδόν αδύνατο στην έκταση μιας παραγράφου να αναφέρουμε όλες τις σχετικές με τη θεματική πρόταση λεπτομέρειες. Γι αυτό άλλωστε μιλάμε για επάρκεια και όχι για πληρότητα. Επιβάλλεται, λοιπόν, η επιλογή των πιο σημαντικών και ουσιαστικών λεπτομερειών που θα στηρίξουν τη θεματική πρόταση. Αναφορά στην ενδεικτική παράγραφο (σελ. 2): Η θεματική πρόταση της παραγράφου στηρίζεται με τέσσερις βασικές προτάσεις και η καθεμιά από αυτές με μία ή περισσότερες βοηθητικές. Οι λεπτομέρειες είναι ουσιώδεις και η ανάπτυξη της κύριας ιδέας επαρκή. Αξιοσημείωτη για την επάρκεια της παραγράφου είναι και η πυκνότητα του λόγου. Ενότητα Είναι η στενή νοηματική σχέση όλων των λεπτομερειών, βασικών και βοηθητικών, της παραγράφου με τη θεματική της πρόταση. Καμία λεπτομέρεια της παραγράφου δεν πρέπει να είναι άσχετη με αυτή. Αναφορά στην ενδεικτική παράγραφο (σελ. 2): έχει ενότητα. Το στοιχείο που επιβεβαιώνει την εκτίμηση αυτή είναι η άμεση ή έμμεση σχέση όλων των λεπτομερειών με τη θεματική πρόταση. Αυτό φαίνεται από τη χρήση λέξεων που αναφέρονται τόσο στο νόημα της δημοκρατίας (πολίτες, ελευθερία, ίσες μορφωτικές ευκαιρίες, αξιοκρατία, υπεύθυνοι) όσο και στο νόημα της ευτυχίας (αίσθηση ασφάλειας και αισιοδοξίας, δικαίωση του πολίτη, ευτυχία). Αλληλουχία Είναι η λογική σειρά στην οποία πρέπει να μπουν οι λεπτομέρειες της παραγράφου. Η αλληλουχία εκφράζει την πορεία της σκέψης στην ανάπτυξη της παραγράφου. Η πορεία αυτή πρέπει να γίνεται χωρίς άλματα, κενά, επαναλήψεις και πολύ περισσότερο χωρίς αντιφάσεις και αυθαίρετα συμπεράσματα. Είναι η δομή του λόγου που εξαρτάται από τη φύση της παραγράφου και από το είδος των λεπτομερειών που χρησιμοποιούμε. Συνήθως ακολουθείται η λογική σειρά. Οι λογικές σχέσεις των εννοιών που αναπτύσσονται μπορεί να είναι: αιτίου αποτελέσματος, αντιθετικές, αναλογικές, χρονολογικές, από τα γνωστά στα άγνωστα και το αντίθετο, από τα λιγότερο σπουδαία στα περισσότερο σπουδαία και το αντίθετο κ.α. Αναφορά στην ενδεικτική παράγραφο (σελ. 2): έχει αλληλουχία. Ενδεικτικά αναφέρουμε τη σχέση αιτίου αποτελέσματος που υπάρχει ανάμεσα στις λεπτομέρειες που αναφέρονται στις ίσες ευκαιρίες μόρφωσης και στην αξιοκρατία, ανάμεσα στη διαμόρφωση της ζωής από τους ίδιους τους πολίτες και στην υπευθυνότητά τους. 78

Έμφαση Είναι η σκόπιμη προβολή των λεπτομερειών της παραγράφου, που κατά την κρίση αυτού που γράφει την παράγραφο είναι πιο σημαντικές. Έμφαση μπορεί να δοθεί με τρεις τρόπους: α) Βάζοντας την ιδέα που θέλουμε να τονίσουμε είτε στην αρχή, μετά από τη θεματική πρόταση, είτε στο τέλος, πριν από την πρόταση κατακλείδα, των λεπτομερειών. β) Δίνοντας στις ιδέες που θέλουμε να τονίσουμε μεγαλύτερη, αναλογικά με τις άλλες, έκταση. γ) Με τη χρήση εμφατικών λέξεων. Αναφορά στην ενδεικτική παράγραφο (σελ. 2): Φαίνεται ότι δίνεται έμφαση στην τελευταία λεπτομέρεια και λόγω θέσης και λόγω έκτασης. Συνοχή Είναι η σύνδεση με διαρθρωτικές λέξεις ή φράσεις των λεπτομερειών μεταξύ τους με τέτοιο τρόπο, που ο αναγνώστης να μπορεί να παρακολουθεί τη σκέψη μας βήμα βήμα χωρίς να συναντήσει πουθενά εμπόδια ή χάσματα. Τρόποι συνοχής περιόδων, παραγράφων, ενοτήτων Προσθετικός με διαρθρωτικές λέξεις και φράσεις: ακόμη, επίσης, και, επιπλέον, εξάλλου, επιπρόσθετα, συμπληρωματικά, εκτός από αυτό, θα ήταν παράλειψη να μην αναφέρουμε, αν σε αυτά προσθέσουμε, αξίζει ακόμα να τονιστεί, οφείλουμε ακόμα να επισημάνουμε, χρειάζεται επίσης να σημειωθεί ότι, παράλληλα, τέλος, κ.α. Με επανάληψη λέξης της αμέσως προηγούμενης περιόδου ή της αμέσως προηγούμενης παραγράφου ή ενότητας. Η λέξη που επαναλαμβάνεται από παράγραφο σε παράγραφο ή από ενότητα σε ενότητα βρίσκεται συνήθως στο τέλος τους. Με αντωνυμία, συνήθως την επαναληπτική αυτός, -ή, -ό, αντί για επανάληψη λέξης. Αντιθετικός με διαρθρωτικές λέξεις και φράσεις: παρόλο που, όμως, αλλά, ενώ, αντίθετα, ωστόσο, απεναντίας, εντούτοις, αφενός αφετέρου, σε αντίθεση, παρ όλα αυτά, από την άλλη πλευρά, ακόμα και αν, εκτός τούτου κ.α. Επιδοτικός με διαρθρωτικές λέξεις: όχι μόνο αλλά και, όχι μόνο δε(ν) μα ούτε, όχι μόνο αλλά και δεν, όχι μόνο να αλλά και να, όχι μόνο να μην αλλά ούτε και να, όχι μόνο αλλά και να μην κ.α. Διαζευκτικός με διαρθρωτικές λέξεις: ή ή, είτε είτε, ούτε ούτε, μήτε μήτε. Επεξηγηματικός με διαρθρωτικές λέξεις και φράσεις: δηλαδή, με άλλα λόγια, παραδείγματος ή λόγου χάρη, για παράδειγμα, αυτό σημαίνει, συγκεκριμένα, ειδικότερα, ιδιαίτερα, για να γίνω (πιο) σαφής, με όσα είπα εννοούσα, πρέπει να διευκρινίσουμε κ.α. Βεβαιωτικός με διαρθρωτικές λέξεις: βέβαια, ασφαλώς, φυσικά, αναντίρρητα, αναμφισβήτητα, αποτελεί κοινό τόπο η άποψη πως, δεν μπορεί κανείς να 79

διατυπώσει αντίρρηση στο ότι, αποτελεί πραγματικότητα το γεγονός ότι, χωρίς αμφιβολία, οπωσδήποτε κ.α. Εμφατικός με διαρθρωτικές λέξεις: ιδιαίτερα, ειδικά, προπάντων, κατεξοχήν, έχει μεγάλη ή ιδιαίτερη σημασία να αναφέρουμε, είναι αξιοσημείωτο, θα ήθελα να τονίσω ή να σας επιστήσω την προσοχή κ.α. Με χρονική σειρά και τακτικά αριθμητικά με διαρθρωτικές λέξεις: πρώτα, αρχικά, καταρχάς, στην αρχή, προηγουμένως, ύστερα, έπειτα, στη συνέχεια, εν τω μεταξύ, πρώτος, δεύτερος, τρίτος, όταν, αργότερα, τώρα, πριν, αφενός, αφετέρου κ.α. Με όρο προϋπόθεση με διαρθρωτικές λέξεις: αν, εφόσον, με την προϋπόθεση, με δεδομένο, σε περίπτωση που, εκτός αν κ.α. Συμπερασματικός με διαρθρωτικές λέξεις: άρα, λοιπόν, επομένως, συνεπώς, κατά συνέπεια, έτσι, με αυτόν τον τρόπο, γι αυτούς τους λόγους, όπως προκύπτει, συνοψίζοντας ή ανακεφαλαιώνοντας, συμπερασματικά, επιλογικά θα λέγαμε ότι κ.α. Με λέξεις που δείχνουν αίτιο αποτέλεσμα: επειδή, διότι, έτσι, γι αυτό το λόγο, αφού, μια και, μια που, καθώς, ένας ακόμη λόγος, γι αυτό το λόγο, αυτό οφείλεται/εξηγείται/ερμηνεύεται/αιτιολογείται, ως επακόλουθο, κατά συνέπεια, αποτέλεσμα/απόρροια/απότοκο όλων αυτών, λοιπόν κ.α. Με λέξεις και φράσεις που χρησιμοποιούμε όταν παραθέτουμε τα αίτια του θέματος: πρωταρχική αιτία αποτελεί, η ρίζα του φαινομένου βρίσκεται κυρίως, στη διαμόρφωσή σημαντικό ρόλο διαδραματίζει, την πρώτη ευθύνη έχει, το μεγαλύτερο μερίδιο ευθύνης αναλογεί, αυτό που κυρίως ευθύνεται είναι, η βασικότερη αιτία του φαινομένου είναι, κατά πρώτο λόγο για το φαινόμενο ευθύνεται κ.α. Με λέξεις και φράσεις που χρησιμοποιούμε όταν παραθέτουμε τις συνέπειες του θέματος: βασική συνέπεια όλων αυτών είναι, άμεσο αποτέλεσμα όσων έχουν λεχθεί είναι, πρωταρχικό αποτέλεσμα αυτών είναι, οι πρώτες συνέπειες των παραπάνω διαφαίνονται, με δεδομένα τα παραπάνω δεν εκπλήσσει το γεγονός ότι, επόμενο λοιπόν είναι, εξαιτίας λοιπόν όλων αυτών, έτσι λοιπόν, επομένως, κατά συνέπεια, όλα αυτά έχουν ως αποτέλεσμα, απόρροια όσων έχουν αναφερθεί είναι κ.α. Με λέξεις και φράσεις που χρησιμοποιούμε όταν παραθέτουμε τους τρόπους αντιμετώπισης του θέματος: για να αρθεί το φαινόμενο χρειάζεται πρώτα πρώτα, πρωταρχικό τρόπο αντιμετώπισης αποτελεί, την πρώτη ευθύνη για την άρση του φαινομένου φέρει, είναι επιτακτική ανάγκη λοιπόν, ο βασικότερος τρόπος επίλυσης του προβλήματος είναι, οφείλει λοιπόν, μπορεί όμως να αντιμετωπιστεί το φαινόμενο αυτό αν, τη λύση στο πρόβλημα θα δώσει, αυτό που θα αποτελούσε βασικό τρόπο ίασης του προβλήματος είναι, χρέος λοιπόν είναι, το φαινόμενο θα αντιμετωπιστεί ριζικά αν κ.α. 80

Αναφορά στην ενδεικτική παράγραφο (σελ. 2): έχει συνοχή. Ειδικότερα η θεματική πρόταση με την πρώτη λεπτομέρεια συνδέεται με επανάληψη της λέξης δημοκρατία, η αντωνυμία αυτό συνδέει τη σχέση του υψηλού βιοτικού επιπέδου με την αίσθηση ασφάλειας και αισιοδοξίας. Η δεύτερη λεπτομέρεια συνδέεται με την προηγούμενη με επανάληψη της λέξης αίσθηση. Η τρίτη με τη δεύτερη με επανάληψη των ονοματικών συνόλων ευκαιρίες μόρφωσης μορφωτικές ευκαιρίες, αλλά και με τη διαρθρωτική λέξη εξάλλου, η βοηθητική της τρίτης λεπτομέρειας συνδέεται με τη βασική με τη διαρθρωτική λέξη δηλαδή. Η τέταρτη λεπτομέρεια συνδέεται με την τρίτη με τη διαρθρωτική λέξη τέλος, τις βοηθητικές προτάσεις συνδέει με τη βασική τους η διαρθρωτική λέξη επομένως. Την πρόταση κατακλείδα με τις λεπτομέρειες συνδέει η διαρθρωτική φράση γι αυτό. Επιπλέον αρετές μιας παραγράφου θεωρούνται α) η καταστασιακότητα = πρέπει να υπάρχει συνάφεια των γραφομένων με τις πραγματικές συνθήκες του κόσμου μας. Οι πληροφορίες πρέπει να έχουν εγκυρότητα. β) η αποδεκτότητα = πρέπει να αποφεύγουμε τις γενικευτικές κρίσεις, τις υπεραπλουστεύσεις, τα αυθαίρετα και αστήρικτα συμπεράσματα, τα ανολοκλήρωτα νοήματα. γ) η διακειμενικότητα = στο γραπτό μας μπορούμε να χρησιμοποιούμε ρήσεις, ιδέες, απόψεις διαφόρων συγγραφέων. δ) η πληροφορητικότητα = αφορά την ποιότητα του μεταδιδόμενου μηνύματος, η οποία εξαρτάται από την ορθότητα και την αποδεικτική ισχύ των συλλογισμών και των τεκμηρίων που χρησιμοποιεί ο συγγραφέας. ε) η προθετικότητα = δείχνει την πρόθεση του συγγραφέα να προσπαθήσει να πείσει τον αναγνώστη, να υπερασπίσει ή να αντικρούσει μία θέση, να μελετήσει τις διαστάσεις και τις παραμέτρους ενός θέματος, να προσπαθήσει να επιλύσει το πρόβλημα με το οποίο ασχολείται. Βασικές αρετές του κειμένου 1. Πληρότητα 2. Ενότητα 3. Αλληλουχία 4. Συνεκτικότητα 5. Συνοχή Ενδεικτικό κείμενο Η ευτυχία είναι επιδίωξη όλων των ανθρώπων, αλλά ο καθένας νιώθει ευτυχισμένος για διαφορετικούς αντικειμενικούς λόγους και προϋποθέσεις. Άλλοι εξαρτούν την ευτυχία τους από τη δυνατότητά τους να ικανοποιούν με την εργασία τους επαρκώς τις υλικές ανάγκες τους και να ζουν αξιοπρεπώς μέσα σε κλίμα κοινωνικής γαλήνης και ασφάλειας. Άλλοι νιώθουν ευτυχισμένοι, αν είναι ελεύθεροι, αν είναι σεβαστά τα δικαιώματά τους και αν μπορούν απερίσπαστοι να επιδίδονται στο δημιουργικό τους έργο. Και άλλοι, τέλος, θεωρούν σημαντική προϋπόθεση για την ευτυχία την καλλιέργεια του ανθρώπου, αν δηλαδή είναι σε θέση να αισθάνεται το ωραίο, να γνωρίζει την αλήθεια και να βιώνει το καλό. 81

Από τις προϋποθέσεις αυτές διαπιστώνουμε πως η ευτυχία του ανθρώπου εξαρτάται άμεσα και σε μεγάλο βαθμό από τους όρους της κοινωνικής του ζωής. Και το πολίτευμα που εξασφαλίζει ευνοϊκότερους αυτούς τους όρους είναι η δημοκρατία, το πολίτευμα δηλαδή που δίνει τη δυνατότητα στον άνθρωπο να εκλέγει αυτούς που θα τον κυβερνήσουν, να επιλέγει τον τρόπο με τον οποίο θα οργανωθεί και θα κυβερνηθεί η κοινωνία στην οποία ζει, να παρεμβαίνει ελέγχοντας, προτείνοντας και διεκδικώντας καλύτερες συνθήκες ζωής. Η δημοκρατία ευνοεί την επίτευξη υψηλού βιοτικού επιπέδου. Οι πολίτες μπορούν να επιδίδονται και να αναπτύσσουν ελεύθερα τις οικονομικές δραστηριότητές τους, στα πλαίσια βέβαια που ο νόμος ορίζει. Με νόμο, επίσης, προστατεύονται η ατομική ιδιοκτησία, αλλά και τα δικαιώματα που έχει ο πολίτης ως εργαζόμενος. Προσφέρονται κίνητρα για αυξημένη απόδοση και για διάκριση των ικανών. Εξάλλου, μια δημοκρατική πολιτεία μεριμνά και για τους οικονομικά ασθενείς πολίτες της, με τα επιδόματα και τις διευκολύνσεις που τους παρέχει. Κατ αυτό τον τρόπο μετριάζονται οι ανισότητες και αποτρέπονται κοινωνικές εντάσεις και συγκρούσεις μεταξύ των κοινωνικών ομάδων. Όλα αυτά δίνουν στον πολίτη μία αίσθηση βεβαιότητας, ηρεμίας και αισιοδοξίας. Τα αισθήματα αυτά γίνονται εντονότερα, όταν ο άνθρωπος ζει με ελευθερία, όταν μπορεί άφοβα να ερευνά και να εκφράζει τις απόψεις του. Η δημοκρατική πολιτεία όχι μόνο δίνει τη δυνατότητα αυτή, αλλά την ενθαρρύνει κιόλας. Η δημοκρατία χρειάζεται πολίτες με γνώση, κρίση και ήθος. Σ αυτά τα προτερήματα των πολιτών στηρίζει τη δύναμή της. Γι αυτό και προσφέρει σε όλους τους πολίτες ίσες ευκαιρίες, με τη δημόσια δωρεάν Παιδεία, να μορφωθούν χωρίς φραγμούς, προϋπόθεση απαραίτητη για την ευτυχία τους. Και αν λάβουμε υπόψη μας ότι η εκπαίδευση και η μόρφωση είναι αναγκαίος όρος, για να αναπτύξει ο καθένας τις ικανότητές του και να διακριθεί στον τομέα της επίδοσής του, κατανοούμε πως οι ίσες ευκαιρίες, που προσφέρει η δημοκρατική πολιτεία, στη μόρφωση είναι και η αρχή της αξιοκρατίας. Η αξιοκρατία πραγματώνεται με την καθιέρωση κριτηρίων και με διαφανείς διαδικασίες στην ανάδειξη αυτών που θα αναλάβουν τα διάφορα αξιώματα. Τέτοιες διαδικασίες μόνο σε δημοκρατικό πολίτευμα μπορεί να εξασφαλιστούν. Και εφόσον αναγνωρίζεται η αξία του, ο πολίτης νιώθει δικαιωμένος και ηθικά ικανοποιημένος. Τέλος, η δημοκρατία έχει ως κέντρο της τον άνθρωπο. Ο ίδιος, με τις αποφάσεις του και τις ενέργειές του, διαμορφώνει τη ζωή του. Αυτή η ελευθερία, η πολιτική, τον κάνει υπεύθυνο άνθρωπο, που έχει συνείδηση των ορίων του και που ξέρει να σέβεται τα δικαιώματα των άλλων. Έτσι, ο ένας μπορεί να εμπιστεύεται τον άλλο και να συνεργάζονται για την κοινή αντιμετώπιση των προβλημάτων που δυσχεραίνουν τη ζωή τους. Απ αυτήν την άποψη οι πολίτες βγαίνουν διπλά κερδισμένοι: προοδεύουν και ταυτόχρονα αναπτύσσουν ουσιαστικούς κοινωνικούς δεσμούς αμοιβαίας εμπιστοσύνης και αλληλεγγύης, χωρίς τους οποίους δε νοείται ευτυχία. Το πολίτευμα, επομένως, που προσφέρει στον πολίτη τις καλύτερες δυνατότητες να ευτυχήσει είναι η δημοκρατία, αφού του επιτρέπει να ζει άφοβα, να μορφώνεται, να δημιουργεί και να ζει αρμονικά με τους άλλους ανθρώπους. Γι αυτό και οι άνθρωποι είναι πρόθυμοι να υποστούν κάθε θυσία, για να ζουν δημοκρατικά. 82

Πληρότητα Πληρότητα παρουσιάζει ένα κείμενο, όταν το υλικό που περιέχει αναπτύσσει επαρκώς την κύρια ιδέα ή θέση του συγγραφέα. Αναφορά στο ενδεικτικό κείμενο: Σε ένα κείμενο με τόσο ευρύ θέμα για τη δημοκρατία, έστω και με την περιορισμένη σκοπιά (οπτική γωνία) της σχέσης της με την ευτυχία του ανθρώπου, θα μπορούσε κάποιος να γράψει και άλλα πολλά. Εντούτοις οι κύριες και δευτερεύουσες ιδέες που τεκμηριώνουν τη θέση του συγγραφέα είναι και ποσοτικά επαρκείς και ποιοτικά ουσιώδεις. Ο συγγραφέας αναφέρει ότι στο δημοκρατικό πολίτευμα επιτυγχάνεται υψηλό βιοτικό επίπεδο αφού υπάρχει ελεύθερη οικονομική δραστηριότητα των πολιτών, προστατεύεται η ατομική ιδιοκτησία και τα εργασιακά δικαιώματα, προσφέρονται κίνητρα και υπάρχει μέριμνα για τους οικονομικά ασθενείς. Επίσης αναφέρει ότι ο άνθρωπος ζει με ελευθερία αφού ερευνά και εκφράζει τις απόψεις του άφοβα και έχει ίσες ευκαιρίες μόρφωσης. Στη δημοκρατία, τέλος, υπάρχει αξιοκρατία και κέντρο όλων των ενεργειών είναι ο άνθρωπος, που ο ίδιος διαμορφώνει τη ζωή του με υπευθυνότητα ενώ υπάρχει συνεργασία και εμπιστοσύνη. Ενότητα Η ενότητα αναφέρεται κυρίως στο βαθμό που το υλικό σχετίζεται άμεσα με το θέμα του κειμένου ή τη θέση του συγγραφέα. Για να έχει, δηλαδή, ενότητα ένα κείμενο είναι απαραίτητο οι ιδέες να σχετίζονται άμεσα με το θέμα του κειμένου. Αυτή η οργανική σχέση μπορεί να ενισχύεται και με την προσεκτική χρήση λέξεων και φράσεων που περιέχονται στο θέμα. Αναφορά στο ενδεικτικό κείμενο: Το κείμενο έχει ενότητα, καθώς όλες οι κύριες και δευτερεύουσες ιδέες της ανάπτυξης πειθαρχούν λογικά στο σκοπό για τον οποίο έγραψε ο συγγραφέας το κείμενο και στη θέση του: «Το πολίτευμα που εξασφαλίζει ευνοϊκότερους τους όρους για την ευτυχία του ανθρώπου είναι η δημοκρατία». Δείκτες ενότητας του κειμένου είναι οι λέξεις και φράσεις που αναφέρονται τόσο στη δημοκρατία (ελεύθερα, νόμος, προστασία δικαιωμάτων, δημοκρατική πολιτεία, να ερευνά άφοβα, να εκφράζει τις απόψεις του, ίσες ευκαιρίες μόρφωσης, αξιοκρατία, πολιτική ελευθερία κ.α.), όσο και στην ευτυχία (αίσθηση βεβαιότητας, ηρεμίας και ευτυχίας, ο πολίτης νιώθει δικαιωμένος, ηθικά ικανοποιημένος). Αλληλουχία Η αλληλουχία δίνει στις επαρκώς αναπτυγμένες και σχετικές με το θέμα ιδέες μια λογική και φυσική σειρά, και δείχνει καθαρά τη σχέση που έχουν μεταξύ τους. Συνήθως ακολουθείται η λογική σειρά. Οι λογικές σχέσεις των εννοιών που αναπτύσσονται μπορεί να είναι: αιτίου αποτελέσματος, αντιθετικές, αναλογικές, χρονολογικές, από τα γνωστά στα άγνωστα και το αντίθετο, από τα λιγότερο σπουδαία στα περισσότερο σπουδαία και το αντίθετο κ.α. Αναφορά στο ενδεικτικό κείμενο: Το κείμενο έχει αλληλουχία. Η σχέση των εννοιών που δεσπόζει στην ανάπτυξη της επιχειρηματολογίας του συγγραφέα είναι η 83

σχέση αιτίου αποτελέσματος. Γίνεται αμέσως φανερή από τη σχέση του προλόγου με το κύριο μέρος και τη διατύπωση της θέσης του συγγραφέα: - Η ευτυχία εξαρτάται από τους όρους της κοινωνικής ζωής του ανθρώπου. - Η δημοκρατία εξασφαλίζει ευνοϊκότερους αυτούς τους όρους. Άρα: η δημοκρατία προσφέρει στους ανθρώπους δυνατότητες να ευτυχήσουν. Άλλες σχέσεις αιτίου αποτελέσματος που βρίσκουμε είναι η σχέση της προστασίας των εργασιακών δικαιωμάτων του πολίτη με την κοινωνική γαλήνη και ασφάλεια και της ασφάλειας με την αίσθηση βεβαιότητας και αισιοδοξίας. Η σχέση των ίσων ευκαιριών στη μόρφωση με την αξιοκρατία και της αξιοκρατίας με τη δικαίωση και την ηθική ικανοποίηση του πολίτη. Η σχέση της ελευθερίας με την υπευθυνότητα του πολίτη και της υπευθυνότητας με τους δεσμούς εμπιστοσύνης και αλληλεγγύης ανάμεσα στους πολίτες. Ο επίλογος αποτελεί σύνοψη της επιχειρηματολογίας που ανέπτυξε ο συγγραφέας και, κατά λογική συνέπεια, επισήμανση της προθυμίας των ανθρώπων να αγωνίζονται για τη δημοκρατία. Συνεκτικότητα Είναι η ιδιότητα ενός κειμένου να έχει ενιαίο χαρακτήρα, ο οποίος βασίζεται στην αλληλουχία και την ενότητα των νοημάτων του. Ενώ η αλληλουχία αναφέρεται στη λογική διάταξη και τη λογική σχέση των επιμέρους τμημάτων που συνθέτουν το κείμενο, η συνεκτικότητα αναφέρεται στην εσωτερική, νοηματική σχέση των μερών μεταξύ τους και με το όλο. Με άλλα λόγια η συνεκτικότητα περιλαμβάνει την αλληλουχία και την ενότητα του κειμένου. Αναφορά στο ενδεικτικό κείμενο: Θεματικό κέντρο του κειμένου είναι η σχέση της δημοκρατίας με την ευτυχία. Όλες οι επιμέρους ιδέες κύριες και δευτερεύουσες στρέφονται γύρω από αυτό το κέντρο. Έχουν, δηλαδή, ενότητα με αυτό και αλληλουχία μεταξύ τους. Γι αυτό έχουν και συνεκτικότητα. Συνοχή Αντίθετα με τη συνεκτικότητα, που αναφέρεται στη νοηματική σύνδεση των μερών του κειμένου, η συνοχή αναφέρεται στη μορφική σύνδεσή τους. Η συνοχή γίνεται με τις διαρθρωτικές λέξεις που αναφέρονται και στη συνοχή της παραγράφου. Αναφορά στο ενδεικτικό κείμενο: Το κείμενο έχει συνοχή. Ειδικότερα, οι λεπτομέρειες της πρώτης παραγράφου συνδέονται με την επανάληψη της λέξης «άλλοι» και με τις διαρθρωτικές λέξεις «κι, τέλος, δηλαδή». Η πρώτη με τη δεύτερη παράγραφο συνδέονται με επανάληψη της λέξης «προϋπόθεση» και την αντωνυμία «αυτές». Οι λεπτομέρειες της δεύτερης παραγράφου συνδέονται μεταξύ τους με τις διαρθρωτικές λέξεις «και, δηλαδή». Η δεύτερη με την τρίτη παράγραφο συνδέονται με επανάληψη της λέξης «δημοκρατία». Οι λεπτομέρειες της παραγράφου αυτής συνδέονται μεταξύ τους με επανάληψη της λέξης «νόμος» και τις διαρθρωτικές λέξεις και φράσεις «επίσης, αλλά και, εξάλλου, κατ αυτό τον τρόπο». Η κατακλείδα συνδέεται με τις λεπτομέρειες με τη διαρθρωτική λέξη «όλα αυτά». Η τρίτη με την τέταρτη παράγραφο συνδέονται μεταξύ τους με επανάληψη των λέξεων «αίσθηση αισθήματα». Διαρθρωτικές λέξεις στην παράγραφο αυτή είναι η επίδοση «όχι μόνο 84

αλλά κιόλας» και «σ αυτά, γι αυτό». Η τέταρτη με την πέμπτη παράγραφο συνδέονται με τη διαρθρωτική λέξη «κι». Οι λεπτομέρειες της παραγράφου αυτής συνδέονται με επανάληψη των λέξεων «αξιοκρατία, διαδικασίες». Η πέμπτη με την έκτη παράγραφο συνδέονται με τη διαρθρωτική λέξη «τέλος». Οι λεπτομέρειές της συνδέονται με την αντωνυμία «αυτή», τη διαρθρωτική λέξη «έτσι» και τη διαρθρωτική φράση «απ αυτήν την άποψη». Ο επίλογος συνδέεται με την ανάπτυξη με τη διαρθρωτική λέξη «επομένως». 85