ΠΡΟΤΑΣΗ Συνεννόησης και Κοινής Δράσης των Φορέων της Ικαρίας για τη Διαχείριση των Απορριμμάτων Ομάδα Εργασίας του Συλλόγου Ικαρίων Επιστημόνων: Γιάννης Γιαννίρης, Γιάννης Γαγλίας, Τάσος Κεφαλάς 1 Ισιδώρα Κυρλαγκίτση, Μαρίνα Μουλά, Μιχάλης Φωτιάδης ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΙΚΑΡΙΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΩΝ () Ιούνιος 2014 1 Μέλος της ΠΡΩΣΥΝΑΤ Πρωτοβουλία Συνεννόησης για τη Διαχείριση των Απορριμμάτων.
1. Εισαγωγή Ένα από τα σοβαρότερα περιβαλλοντικά προβλήματα των ημερών μας είναι η παραγωγή όλο και μεγαλύτερων ποσοτήτων απορριμμάτων και αποβλήτων κάθε μορφής και η διάθεσή τους στο περιβάλλον. Η διαρκής αύξηση των απορριμμάτων λόγω της αλλαγής των καταναλωτικών πρακτικών και προτύπων μαζί με τη μη ορθολογική διαχείριση και διάθεσή τους, δρουν ως πηγή ρύπανσης και μόλυνσης και υποβαθμίζουν το περιβάλλον καταστρέφοντας άμεσα και έμμεσα μεγάλες εκτάσεις γης και δημιουργώντας μόνιμες βλάβες στο χερσαίο και υδάτινο περιβάλλον. Στην Ικαρία η διαχείριση των απορριμμάτων έχει πάψει, εδώ και πολύ καιρό, να αποτελεί θεωρητικό πρόβλημα. Αντίθετα, είναι ένα ζήτημα που έχει πάρει κρίσιμες διαστάσεις με σοβαρές επιπτώσεις τόσο στο εξαιρετικό φυσικό της περιβάλλον, όσο και στην υγεία των κατοίκων και των επισκεπτών της. Την περίοδο αυτή δρομολογούνται/έχουν δρομολογηθεί σημαντικές αποφάσεις και λύσεις, κυρίως μέσω των Περιφερειακών Σχεδίων Διαχείρισης Αποβλήτων (ΠΕΣΔΑ), που προβλέπουν τοπικά έργα υποδομής, τα οποία θα καθορίσουν τον τρόπο της διαχείρισης των απορριμμάτων, με μη αναστρέψιμο τρόπο, για τις επόμενες δεκαετίες. Στόχος της παρέμβασης αυτής του Συλλόγου Ικαρίων Επιστημόνων (ΣΙΕΠ), σε συνέχεια της ημερίδας που διοργάνωσε στις 26-27 Οκτωβρίου 2013, στην Ικαρία με θέμα «Ολοκληρωμένη Διαχείριση Απορριμμάτων στην Ικαρία: Ενημέρωση - Ευαισθητοποίηση των πολιτών», είναι η διαμόρφωση εποικοδομητικών προτάσεων για την ολοκληρωμένη διαχείριση των απορριμμάτων με την όσο δυνατόν μεγαλύτερη εμπλοκή των πολιτών καθώς και των θεσμικών και μη θεσμικών φορέων της κοινωνίας. Η αξιοποίηση των διαθέσιμων πόρων με τον αποτελεσματικότερο δυνατό τρόπο καθώς και η προσαρμογή του σχεδιασμού και των πολιτικών στα ιδιαίτερα τοπικά δεδομένα χαρακτηριστικά και ανάγκες, αποτελεί αδιαπραγμάτευτο ζητούμενο για τους φορείς και την τοπική κοινωνία, ιδιαίτερα σήμερα, στις δυσχερείς συνθήκες που επιβάλει η οικονομική κρίση. Στο κείμενο που ακολουθεί γίνεται μια προσπάθεια σύντομης καταγραφής της υφιστάμενης κατάστασης που επικρατεί κυρίως σε επίπεδο νησιού και κυρίως σε ότι αφορά τα Αστικά Στερεά Απορρίμματα ή Απόβλητα (δηλαδή τα οικιακά απόβλητα) και άλλα παρόμοια με τα οικιακά, καθώς και των έργων που προβλέπονται για τη διαχείρισή τους στο πλαίσιο του Περιφερειακού Σχεδιασμού. Στη συνέχεια διατυπώνονται προβληματισμοί και παρουσιάζονται εναλλακτικές προτάσεις ολοκληρωμένης διαχείρισης Ιούνιος 2014 2
των Αστικών Στερεών Απορριμμάτων στην Ικαρία. Για την καλύτερη κατανόηση των όρων του κειμένου, παρουσιάζονται οι ορισμοί τους στο Παράρτημα. 2. Ελληνική και Ευρωπαϊκή εμπειρία Στην ελληνική πραγματικότητα όπως και σε αρκετές ακόμα χώρες, η τοποθέτηση των άχρηστων υλικών σε ένα κάδο απορριμμάτων θεωρείται ότι αποτελεί το βασικό καθήκον των πολιτών όσον αφορά τη διαχείριση των απορριμμάτων. Tο ζήτημα αυτό μάλιστα φαίνεται να παύει να τους αφορά, όταν τα απορρίμματα καταλήγουν σε ένα σημείο απομακρυσμένο από το ζωτικό τους χώρο. Όπως φαίνεται στο διάγραμμα που ακολουθεί, σύμφωνα με τα πιο πρόσφατα στατιστικά διαθέσιμα στοιχεία (2011), η χώρα μας κατέχει ένα από τα υψηλότερα ποσοστά στην υγειονομική ταφή ως τρόπο διαχείρισης των απορριμμάτων. Οι δυνατότητες για ορθολογική διαχείριση των απορριμμάτων που δίνονται μέσω της ανακύκλωσης, της κομποστοποίησης και άλλων σύγχρονων μεθόδων δεν φαίνεται να έχουν προχωρήσει στη χώρα μας σε ικανοποιητικό βαθμό. Πηγή: Eurostat, Newsrelease 4-3-2013 Αξίζει να σημειωθεί ότι η Η.Π 29407/3508/2002,που ενσωματώνει στο Εθνικό δίκαιο τη κοινοτική οδηγία για την Υγειονομική Ταφή (1999/31/ΕΚ), θέτει σταδιακά αυξανόμενους στόχους για την εκτροπή των βιοαποδομήσιμων αστικών αποβλήτων (ΒΑΑ). Έως τον Ιούνιος 2014 3
Ιούλιο του 2010, 2013 και 2020, μόνο το αντίστοιχο ποσοστό των 75, 50 και 35%, κατά βάρος, έναντι των ΒΑΑ που παρήχθησαν το 1995, θα μπορούν να διατίθενται με τη μέθοδο της υγειονομικής ταφής. Επιπρόσθετα οι στόχοι που τέθηκαν το 2008 με το νόμο 4042, άρθρο 27, που ενσωματώνει στο Εθνικό Δίκαιο την Κοινοτική Οδηγία 2008/99/ΕΚ-Πλαίσιο παραγωγής και διαχείρισης αποβλήτων για την Υγειονομική Ταφή (1999/31/ΕΚ), θέτουν μεταξύ άλλων την εξής προτεραιότητα: «Εως το 2020 η προετοιμασία για την επαναχρησιμοποίηση και την ανακύκλωση των υλικών αποβλήτων, όπως τουλάχιστον το χαρτί, το μέταλλο, το πλαστικό και το γυαλί από τα νοικοκυριά και ενδεχομένως άλλης προέλευσης στο βαθμό που τα απόβλητα αυτά είναι παρόμοια με τα απόβλητα των νοικοκυριών, πρέπει να αυξηθεί κατ ελάχιστον στο 50% κατά βάρος,» Στο διάγραμμα που ακολουθεί φαίνεται ότι το ποσοστό ανακύκλωσης επί του συνόλου των Αστικών Στερεών Αποβλήτων (ΑΣΑ.) στην Ελλάδα είναι κατά πολύ χαμηλότερο από εκείνο του μέσου όρου των 27 χωρών της Ε.Ε. Πηγή: Eurostat Σε δημοσίευμα της εφημερίδας Καθημερινής με τίτλο: Μετεξεταστέα στην ανακύκλωση παραμένει η Ελλάδα (15/12/2013) o κ. Γιώργος Κρεμλής, από τη Γενική Διεύθυνση Περιβάλλοντος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής επισημαίνει μεταξύ άλλων ότι η ανακύκλωση στη χώρα μας προχωράει με αργούς ρυθμούς, τονίζοντας ότι, ο μόνος τρόπος να λειτουργήσει αυτό το σύστημα είναι να γίνεται η διαλογή στο σπίτι από τους πολίτες. Ιούνιος 2014 4
Επίσης, αφήνει σαφείς αιχμές για την αποτελεσματικότητα του συστήματος των μπλε κάδων, καθώς και για το γεγονός ότι λειτουργεί με μονοπωλιακό τρόπο. Η σημαντική χρονική υστέρηση που παρουσιάζει η Ελλάδα στην ανάπτυξη της ανακύκλωσης και της κομποστοποιίησης είναι αδικαιολόγητη καθώς, η σύσταση που παρουσιάζουν τα ελληνικά απορρίμματα, όπως καταγράφεται στη σχετική βιβλιογραφία και αποτυπώνεται παραστατικά στο διάγραμμα που ακολουθεί, είναι κατά κύριο λόγο ζυμώσιμα υλικά που προσεγγίζουν το 50% και ανακυκλώσιμα της τάξης του 40%, συνολικά δηλαδή τα ανακτήσιμα υλικά είναι περίπου το 90 % των Α.Σ.Α. Την ίδια εικόνα παρουσιάζει και η Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου,σύμφωνα με μελέτη των κ.κ. Μπουρτσάλα, Θέμελη και Καλογήρου 2. Οπως φαίνεται στον πίνακα που ακολουθεί τα ΑΣΑ στην Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου αποτελούνται κυρίως από ανακτήσιμα υλικά. κατηγορία ποσοστό (%) τόνοι το 2001 τόνοι το 2013 Οργανικά 48,3 1.497 1.921 Χαρτί 21,6 670 859 Πλαστικό 9,4 291 374 Μέταλλα 3,2 99 127 Γυαλί 5,8 180 231 2 «Περιγραφή της υφιστάμενης κατάστασης διαχείρισης Αστικών Στερεών Αποβλήτων (Α.Σ.Α.) για τις Περιφέρειες της Ελλάδος» (Α. ΜΠΟΥΡΤΣΑΛΑΣ, Ν.ΘΕΜΕΛΗΣ, Ε. ΚΑΛΟΓΗΡΟΥ, Earth Engineering Center, Columbia University, 2011 Ιούνιος 2014 5
Μπαταρίες 0,1 3 4 Διάφορα 11,6 360 461 Σύνολο 100 3.100 3.977 Τα παραπάνω στοιχεία υιοθετεί και ο αναθεωρημένος Περιφερειακός Σχεδιασμός Διαχείρισης Απορριμμάτων Βορείου Αιγαίου (ΠΕΣΔΑ), ο οποίος αναγνωρίζει ότι η στρατηγική διαχείρισης των Αστικών Στερεών Αποβλήτων (ΑΣΑ), των Βιοαποδομήσιμων (ΒΑΑ), των βιοαποβλήτων (ΒΑ) και των υλικών συσκευασίας (ΥΣ) της Περιφέρειας θα πρέπει να εναρμονίζεται και να ενσωματώνει την Ευρωπαϊκή και Εθνική νομοθεσία και θα πρέπει να διέπεται από τα παρακάτω: Τα απόβλητα που θα οδηγούνται για ταφή θα πρέπει να είναι ποσοτικά τα λιγότερα δυνατά. Τα απόβλητα που οδηγούνται στους χώρους υγειονομικής ταφής πρέπει να υπόκεινται σε προεπεξεργασία. Οι ποσοτικοί στόχοι που τίθενται από την νομοθεσία προσδιορίζονται για την Περιφέρεια σε σχέση με τις υποχρεώσεις της χώρας. Σύμφωνα με την Οδηγία Πλαίσιο και την εναρμόνησή της, η ανακύκλωση θεωρείται υψηλότερης προτεραιότητας στην ιεραρχία διαχείρισης των ΑΣΑ, σε σχέση με την ανάκτηση ενέργειας Η στρατηγική για την διαχείριση των ΒΑΑ και των ΒΑ είναι η εφαρμογή προγραμμάτων διαλογής στην πηγή στο σύνολο της Περιφέρειας, τα οποία θα υποστηρίξουν την παραγωγή καλής ποιότητας compost αλλά ταυτόχρονα θα οδηγήσουν στην εκτροπή σημαντικών ποσοτήτων υλικών συσκευασίας. Η προώθηση της οικιακής ή και δημοτικής κομποστοποίησης για την επεξεργασία των βιοπαποβλήτων. Η δημιουργία δικτύου συλλογής ανακυκλώσιμων υλικών και ειδικών αποβλήτων (Πράσινα Σημεία GreenPoints). Το δίκτυο θα δέχεται ανακυκλώσιμα υλικά και απόβλητα που δε συλλέγονται με τον κλασικό τρόπο αποκομιδής Η συμμετοχή των πολιτών. Η στρατηγική της Περιφέρειας δεν μπορεί να είναι αποκομμένη από τους χρήστες δηλ. τους πολίτες. Τα βιοαποδομήσιμα, τα βιοαπόβλητα καθώς και τα υλικά συσκευασίας είναι τέτοιου είδους απόβλητα που απαιτούν την ενεργή συμμετοχή των πολιτών για την επιτυχή διαχείρισή τους Ιούνιος 2014 6
Οι τεχνολογίες για την επεξεργασία πρέπει να είναι δοκιμασμένες και να προκύπτει η οικονομική βιωσιμότητά τους, με δεδομένες τις υποχρεώσεις που προκύπτουν από τη εθνική και κοινοτική νομοθεσία προστασίας περιβάλλοντος Η ανάπτυξη συστηματικών, αποτελεσματικών και λειτουργικών προγραμμάτων επικοινωνίας, ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης των πολιτών, με τη συμμετοχή ίσως ειδικών επικοινωνίας και marketing, θεωρείται πλέον αναπόσπαστο στοιχείο οποιασδήποτε στρατηγικής διαχείρισης ΑΣΑ (Αστικά Στερεά Απόβλητα), γι αυτό εξ άλλου είναι και μια από τις προϋποθέσεις που θέτει η ΕΕ για τη χρηματοδότηση των έργων στη χώρα μας. Επίσης μεταξύ των στόχων που τέθηκαν για τη διαχείριση των αποβλήτων σε επίπεδο Περιφέρειας αναφέρεται η συμμετοχή του ιδιωτικού τομέα στους τομείς που παρουσιάζουν επιχειρηματικό ενδιαφέρον. Ωστόσο η πρακτική εφαρμογή των προτεινόμενων λύσεων στη διαχείριση απορριμμάτων στην Ελλάδα σε εθνικό και περιφερειακό επίπεδο, έχει να επιδείξει ελλειματική στρατηγική με έμφαση σε έργα μεγάλης κλίμακας και κόστους, όπως η υγειονομική ταφή, ως λύση ανάγκης έναντι των ευρωπαϊκών υποχρεώσεων, με άναρχη συμμετοχή του ιδιωτικού τομέα, με έλλειψη παιδείας και κουλτούρας ανακύκλωσης και κομποστοποίησης, με έλλειψη ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης των πολιτών, με έλλειψη πόρων και κύριο χρηματοδοτικό εργαλείο τις ΣΔΙΤ (Συμπράξεις Δημόσιου & Ιδιωτικού Τομέα). 3. Η περίπτωση της Ικαρίας Υφιστάμενη κατάσταση - Περιγραφή Προβλήματος Οι κάτοικοι της Ικαρίας σύμφωνα με την Απογραφή Πληθυσμού Κατοίκων του 2011 της Ελληνικής Στατιστικής Αρχής ανέρχονται στους 8.423 3, στους οποίους πρέπει να συνυπολογίσουμε και τους επισκέπτες, που σύμφωνα με μελέτη του Δήμου, που εκπόνησε ο μηχανικός του Νίκος Κατσάφαρος 4 διπλασιάζονται για περίπου 90 μέρες το χρόνο. Η συνολική ετήσια παραγωγή απορριμμάτων κατοίκων και επισκεπτών ήταν σύμφωνα με την ίδια μελέτη το 2001, 3.100 τόνοι ενώ για το 2013 προβλεπόταν ότι αυτοί θα φτάσουν 3 http://www.statistics.gr/portal/page/portal/esye/bucket/general/a1602_sam01_dt_dc _00_2011_02_F_GR.pdf 4 Μελέτη αδειοδότησης και οργάνωσης λειτουργίας συστήματος συλλογής και μεταφοράς μη επικίνδυνων στερεών αποβλήτων και υλικών ανακύκλωσης νήσου Ικαρίας, Δήμος Ικαρίας, Άγιος Κήρυκος, 2011 Ιούνιος 2014 7
τους 4.000 τόνους (πραγματικά στοιχεία δεν είναι διαθέσιμα). Για την 20ετία (2011-2031) η μελέτη του Δήμου προβλέπει συνολικά παραγωγή ΑΣΑ 101.130 τόνων απορριμμάτων ενώ σύμφωνα με τη Μελέτη Κατασκευής ΧΥΤΑ/ΧΥΤΥ (όπως αναφέρεται στο ΠΕΣΔΑ) για την 20ετία (2010-2029) προβλέπεται συνολικά παραγωγή ΑΣΑ περίπου 70.000 τόνοι. Σήμερα στην Ικαρία λειτουργούν δύο χωματερές, ο ΧΑΔΑ Ευδήλου, που δέχεται και τα απορρίμματα της Δημοτικής Ενότητας Αγίου Κηρύκου, και ο ΧΑΔΑ Ραχών, που πέρα των σημαντικών περιβαλλοντικών επιπτώσεων που δημιουργούν, προκαλούν δικαστικές παρεμβάσεις και επιβολή προστίμων που καλείται να πληρώσει ο Δήμος Ικαρίας. Επίσης, λειτουργούν δύο μονάδες ανακύκλωσης μη αδειοδοτημένες σε χαρτί, πλαστικό, αλουμίνιο, μέταλλο και οικιακές συσκευές. Το σύστημα συλλογής της ανακύκλωσης είναι τριών ρευμάτων και γίνεται σε τρεις ξεχωριστούς κάδους. Πρόσφατα ο Δήμος σύναψε συμφωνία με το σύστημα της ΕΕΑΑ που διαχειρίζεται τον μπλε κάδου που σημαίνει συλλογή των ανακυκλώσιμων σε ένα κάδο. Αξίζει να σημειωθεί ότι δεν γίνεται κομποστοποίηση. Ο προγραμματισμένος στην Έξω Πλαγιά ΧΥΤΑ/ΧΥΤΥ βρίσκεται στη φάση των απαλλοτριώσεων και σύμφωνα με το χρονοδιάγραμμα της περιφέρειας θα ήταν έτοιμος το 2015, αν η έναρξη εργασιών γινόταν το 2013. Εκκρεμεί εκδίκαση, στο Συμβούλιο της Επικρατείας, της προσφυγής των κατοίκων της περιοχής που θα γίνει ο ΧΥΤΑ/ΧΥΤΥ κατά της κατασκευής του στη θέση που προτείνεται. Τι προτείνει ο Περιφερειακός Σχεδιασμός: Ο αναθεωρημένος Περιφερειακός Σχεδιασμός Διαχείρισης Αποβλήτων (ΠΕΣΔΑ), ο προηγούμενος δεν εφαρμόστηκε ποτέ στην Ικαρία, καθορίζει το σχεδιασμό για τη Διαχείριση των Αποβλήτων σε επίπεδο Περιφέρειας και Δήμων οριοθετώντας τις προγραμματιζόμενες δράσεις και έργα τους για τη Νέα Προγραμματική περίοδο 2014-2020. Συγκεκριμένα τα έργα που προτείνονται μέσω του ΠΕΣΔΑ για τη Διαχείριση των Αστικών Στερεών Αποβλήτων στην Ικαρία είναι: δύο χώροι προσωρινής αποθήκευσης σε κοντέινερ ανακυκλώσιμων υλικών, στον Εύδηλο και στις Ράχες (200 τ/έτος ο καθένας) και ένας χώρος προσωρινής αποθήκευσης και δεματοποίησης ανακυκλώσιμων υλικών, στον Άγιο Κήρυκο (500 τ/έτος), οι οποίοι θα λειτουργούν ως Πράσινα Σημεία, τρεις μονάδες κομποστοποίησης προδιαλεγμένων οργανικών, σε Εύδηλο, Ράχες και Άγιο Κήρυκο (200 τ/έτος η καθεμία), Ιούνιος 2014 8
μονάδα μηχανικής βιολογικής επεξεργασίας (2.500 τ/έτος), στην οποία θα γίνεται ανάκτηση μετάλλων και αναερόβια επεξεργασία οργανικών, ΧΥΤΥ για την ταφή των υπολειμμάτων, οικιακή κομποστοποίηση. Μέχρι την υλοποίηση του ΠΕΣΔΑ προβλέπεται, ένα μεταβατικό στάδιο λύσεων που θα είναι βιώσιμες, υλοποιήσιμες και όχι προσωρινές. Σε ότι αφορά την Ικαρία, προβλέπεται να αρχίσουν να εφαρμόζονται οι δράσεις της ανακύκλωσης και της κομποστοποίησης και ταυτόχρονα, να εγκατασταθεί δεματοποιητής στο χώρο του ΧΥΤΥ μέχρι να ξεκινήσει η λειτουργία του. Τα σύμμεικτα (αδιάλεχτα) αστικά απόβλητα ΑΣΑ, που θα δεματοποιούνται, θα οδηγηθούν για ταφή στο ΧΥΤΥ, όταν ολοκληρωθεί η κατασκευή του. Παράλληλα, προτείνονται δράσεις συνολικά για την Περιφέρεια σε σχέση με την διαχείριση των ΑΣΑ που αφορούν την Ανακύκλωση υλικών συσκευασίας, τα Βιοαποδομήσιμα Αστικά Απόβλητα και Βιοαπόβλητα, καθώς και έργα Αποκατάστασης των ΧΑΔΑ. Ενδεικτικά αναφέρονται: 1. Δράσεις για την ανακύκλωση υλικών συσκευασίας Εντατική καμπάνια ενημέρωσης του κοινού 2. Δράσεις/Έργα για τα Βιοαποδομήσιμα Αστικά Απόβλητα και Βιοαπόβλητα Δυνατότητα συλλογής πράσινων αποβλήτων με πιλοτική εφαρμογή σε εύκολους στόχους ξενοδοχεία, τουριστικές μονάδες, εστιατόρια, νοσοκομεία κτλ και εντατική καμπάνια ενημέρωσης του κοινού προκειμένου το πρόγραμμα να «επεκταθεί» στα νοικοκυριά Συνδυαστική εφαρμογή προγραμμάτων συλλογής υπόλοιπων βιοαποβλήτων με εφαρμογή συστήματος πόρτα-πόρτα, δηλαδή μοίρασμα κάδων και σακουλών σε χώρους μαζικής εστίασης ξενοδοχεία, νοσοκομεία κτλ καθώς και σε σπίτια αραιοκατηκοιμένων οικισμών ενώ σε αστικές περιοχές τοποθέτηση κάδων. Προτού διατυπωθούν τα βασικά σημεία μιας εναλλακτικής πρότασης, είναι σκόπιμο να καταγραφούν ορισμένες βασικές παρατηρήσεις στον προωθούμενο νέο περιφερειακό σχεδιασμό: Επιλέγεται μια λύση που περιλαμβάνει μονάδα επεξεργασίας σύμμεικτων απορριμμάτων, σε συνδυασμό με μονάδα αναερόβιας κομποστοποίησης οργανικών. Με δεδομένες τις πολύ μικρές ποσότητες ΑΣΑ του νησιού, η μοναδική περίπτωση που θα μπορούσε να συνδυάσει περιβαλλοντικό όφελος και οικονομικότητα λειτουργίας θα ήταν μια απλή εγκατάσταση διαλογής, τύπου Ιούνιος 2014 9
ταινιοδρόμου. Οι σύνθετες μονάδες μηχανικής επεξεργασίας, αναερόβιας κομποστοποίησης οργανικών ή καύσης αποτελούν «λύσεις» που προτείνονται για μεγαλύτερες ποσότητες ΑΣΑ και σε καμία περίπτωση δεν συνάδουν με τη κλίμακα των απορριμμάτων του νησιού Στην περίπτωση που κριθεί σκόπιμη μια απλή μονάδα διαλογής σύμμεικτων, σε καμία περίπτωση δεν θα πρέπει να έχει δυναμικότητα 2.500 τ/έτος, που αντιστοιχεί περίπου στο 80% του συνόλου των ΑΣΑ. Θα μπορούσε, για παράδειγμα, να έχει δυναμικότητα 900 τ/έτος και να λειτουργεί σε δύο βάρδιες στην αρχή (μέχρι να αρχίσουν να αναπτύσσονται μαζικά οι δράσεις της ανακύκλωσης και της κομποστοποίησης). Γενικότερα, μονάδες επεξεργασίας σύμμεικτων μεγάλης δυναμικότητας καλλιεργούν τον εφησυχασμό και λειτουργούν σαν αντικίνητρο στη διαλογή στην πηγή. Με μία καλή διαχείριση των στερεών αποβλήτων θα μπορούσε να φθάνει στο χώρο διάθεσης απορριμμάτων σημαντικά μικρότερη ποσότητα από αυτή που σήμερα παράγεται, επιμηκύνοντας στο μέγιστο δυνατό το χρόνο ζωής ενός δαπανηρού και μεγάλης έκτασης έργου όπως είναι ο προτεινόμενος ΧΥΤΥ (Χώρος Υγειονομικής Ταφής Υπολειμμάτων). Να σημειωθεί ότι η ορθή λειτουργία του ΧΥΤΥ στηρίζεται στο ότι σε αυτόν διατίθενται μόνο τα υπολείμματα των απορριμμάτων και ότι τα συστήματα της ανακύκλωσης και της κομποστοποίησης λειτουργούν σε πλήρη ανάπτυξη. Η πρόσφατη συνεργασία του Δήμου με το σύστημα της ΕΕΑΑ, που διαχειρίζεται το μπλε κάδο, κρίνεται αναποτελεσματική, καθώς στην Ικαρία έχει ήδη εισαχθεί το σύστημα ανακύκλωσης τριών ρευμάτων (χαρτί, αλουμίνιο, πλαστικό) σε τρείς ξεχωριστούς κάδους και βάσει της κοινοτικής νομοθεσίας, από το 2015 πρέπει να υπάρχουν τέσσερα ρεύματα χωριστής διαλογής (χαρτί, γυαλί, μέταλλα, πλαστικό). Παράλληλα, μέχρι σήμερα, η διάθεση των προϊόντων της ανακύκλωσης δεν αποφέρει κανένα όφελος στο Δήμο. Οι μονάδες ανακύκλωσης και κομποστοποίησης περιγράφονται υποδιαστασιολογημένες. Η λύση της δεματοποίησης είναι, γενικά, προβληματική. Χωρίς να πρόκειται για θέμα αρχής, στην πράξη, λειτουργεί (όπως και οι μεγάλες μονάδες επεξεργασίας σύμμεικτων) σαν το «άλλοθι» της απαξίωσης στη διαλογή στην πηγή. Πολλές φορές, από προσωρινή λύση μετατρέπεται σε μόνιμη και αναπαράγει το καθεστώς των χωματερών. Τα δέματα των σύμμεικτων, που δεν έχουν υποστεί επεξεργασία, δεν είναι κατάλληλα να ταφούν σε ΧΥΤΥ (δεν είναι υπολείμματα). Ιούνιος 2014 10
Επίσης, ενώ αναγνωρίζεται η κρισιμότητα της διαδικασίας ενημέρωσης των πολιτών ειδικότερα για την Ανακύκλωση και την Κομποστοποίηση αλλά και γενικότερα για τη βιώσιμη και επιτυχή λειτουργία ενός Ολοκληρωμένου Συστήματος Διαχείρισης Απορριμμάτων καθώς και ο χρόνος που πρέπει να δοθεί (τουλάχιστον διετία) για την προσαρμογή των πολιτών στο νέο σύστημα συλλογής, στο ΠΕΣΔΑ δεν προβλέπεται κανένας πόρος ή συγκεκριμένο σχέδιο υλοποίησης για την ενημέρωση/ευαισθητοποίηση/κινητοποίηση των πολιτών. Τα βασικά χαρακτηριστικά της μέχρι σήμερα διαχείρισης των απορριμμάτων στην Ικαρία είναι: η αδυναμία υλοποίησης των παλιότερων και του υφιστάμενου περιφερειακού σχεδιασμού (ισχύει από 7/4/2006), το αδιέξοδο στην τρέχουσα διαχείριση (ανεξέλεγκτη διάθεση σε ΧΑΔΑ και αναιμική ανακύκλωση), η αβεβαιότητα για την αποτελεσματικότητα του νέου αναθεωρημένου σχεδιασμού, που βρίσκεται ένα βήμα πριν την οριστικοποίησή του. ο ανύπαρκτος σχεδιασμός για την ενημέρωση και ευαισθητοποίηση των πολιτών. 4. Εναλλακτική πρόταση ολοκληρωμένης διαχείρισης απορριμμάτων στην Ικαρία Τα πληθυσμιακά και γεωγραφικά δεδομένα, σε συνδυασμό με τα ποσοτικά και ποιοτικά δεδομένα των ΑΣΑ (Αστικά Στερεά Απόβλητα) του νησιού, οδηγούν, σχεδόν αναγκαστικά, στο βέλτιστο μοντέλο διαχείρισης, που χαρακτηρίζεται από την έμφαση στη διαλογή στην πηγή και από τη δημιουργία απλών υποδομών με τη λογική της εγγύτητας και της μικρής κλίμακας. Βασικά εργαλεία και, ταυτόχρονα, επιδίωξη ενός τέτοιου μοντέλου αποτελούν: Η μείωση των απορριμμάτων, μέσω της πρόληψης και της επαναχρησιμοποίησης Η μείωση των απορριμμάτων, που θα οδηγούνται σε ειδικές μονάδες επεξεργασίας σύμμεικτων, μέσω της μη ανάμειξης και της μέγιστης προδιαλογής των υλικών (ανακυκλώσιμων και οργανικών) Η επιλογή της λύσης αυτής θα μειώσει τον όγκο των σκουπιδιών, που μέχρι να κατασκευαστεί ο ΧΥΤΥ, θα πρέπει να αναζητηθούν εναλλακτικοί τρόποι διαχείρισής τους. Ιούνιος 2014 11
Ένα σύστημα εναλλακτικής διαχείρισης απορριμμάτων στην Ικαρία θα μπορούσε να αναπτυχθεί, κατά το κυριότερο μέρος του σε τρεις τοπικές ενότητες (Αγίου Κήρυκου, Ευδήλου, Ραχών) και, δευτερευόντως, σε επίπεδο νησιού με τα εξής μέσα και υποδομές: Σε τοπικό επίπεδο: 1. Διαρκής ενημέρωση για όλο το φάσμα της ορθής διαχείρισης των απορριμμάτων. 2. Καθιέρωση κινήτρων (ηθικών και υλικών) σε πολίτες και επιχειρήσεις 3. Πρακτικές και δράσεις (ατομικές και συλλογικές) για τη μείωση των απορριμμάτων και την επαναχρησιμοποίηση τους. Η επαναχρησιμοποίηση θα μπορούσε να περιλαμβάνει και οργανωμένη επισκευή και επαναδιάθεση υλικών, όπως παλιά έπιπλα και ηλεκτρικές συσκευές. 4. Προώθηση της οικιακής κομποστοποίησης. 5. Δημιουργία τριών μονάδων αερόβιας κομποστοποίησης προδιαλεγμένων, σε ξεχωριστό κάδο, οργανικών, ανάλογης δυναμικότητας. 6. Δημιουργία τριών τοπικών μονάδων - σημείων ανακύκλωσης συσκευασιών, στηριγμένες στη λογική των ξεχωριστών κάδων και με δυναμικότητες που να αντανακλούν τις πραγματικές αναλογίες στη σύνθεση των απορριμμάτων. 7. Διατήρηση των τριών ρευμάτων ανακύκλωσης και εξέλιξή τους σε τέσσερα ρεύματα, απεμπλοκή από το σύστημα του μπλε κάδου (ΕΕΑΑ) και αξιοποίηση των προσδοκώμενων ωφελειών από το Δήμο, για την περαιτέρω ενίσχυση των δράσεων ανακύκλωσης. 8. Δημιουργία τριών «πράσινων» σημείων για τη συλλογή άλλων ανακυκλώσιμων υλικών, πλην των κατευθυνόμενων στα τέσσερα ρεύματα. Σε επίπεδο νησιού: 1. Να εξεταστεί η σκοπιμότητα μιας απλής, μικρής μονάδας επεξεργασίαςδιαχωρισμού σύμμεικτων ΑΣΑ 2. Λειτουργία του ΧΥΤΥ Κλείσιμο και άμεση αποκατάσταση των ΧΑΔΑ Ο χαρακτήρας της διαχείρισης Σε μια περίοδο, κατά την οποία η τοπική αυτοδιοίκηση υφίσταται μια συστηματική αφαίμαξη πόρων και ουσιαστικών αρμοδιοτήτων, ο τομέας της διαχείρισης των απορριμμάτων δεν έχει μείνει ανέπαφος. Είναι σαφής η πρόθεση εκχώρησης του συνόλου, σχεδόν, της διαχείρισης (ακόμη και της αποκομιδής και του οδοκαθαρισμού) σε Ιούνιος 2014 12
ιδιωτικά συμφέροντα, χωρίς κανόνες που να διασφαλίζουν την αποτελεσματικότητα και τον κοινωνικό χαρακτήρα που θα πρέπει να εξυπηρετεί οποιοδήποτε ολοκληρωμένο σύστημα διαχείρισης απορριμμάτων. Οι όποιες πρωτοβουλίες σε αυτό το πεδίο πιστεύουμε ότι πρέπει να υπηρετούν και να εναρμονίζονται με αυτό το στόχο. 5. Προτάσεις για την ενημέρωση-ευαισθητοποίηση των κατοίκων της Ικαρίας σχετικά με τη διαχείριση των απορριμμάτων Η ενημέρωση ευαισθητοποίηση των πολιτών αποτελεί αναγκαιότητα και απαραίτητη προϋπόθεση για τη βιώσιμη λειτουργία και αποτελεσματικότητα ενός Ολοκληρωμένου Συστήματος Διαχείρισης Απορριμμάτων. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η έρευνα που έγινε με θέμα: «Οικονομική αποτύπωση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων της κατασκευής ΧΥΤΥ στην Ικαρία» 5, σύμφωνα με τα αποτελέσματα της οποίας, η γνώση των πολιτών για τις αποφάσεις της διοίκησης που σχετίζονται με τη διαχείριση των απορριμμάτων είναι εξαιρετικά περιορισμένη. Το γεγονός ότι, ένας στους δύο κατοίκους αγνοεί τις εξελίξεις σε ένα τόσο κρίσιμο για την τοπική κοινωνία πρόβλημα, καταδεικνύει ότι οι μηχανισμοί ενημέρωσης ευαισθητοποίησης των πολιτών που θα οδηγήσουν στην ενεργό συμμετοχή τους στη λύση του προβλήματος, δεν είναι επαρκείς. Παράλληλα, πολλοί θεωρούν ότι, παρά τις προσπάθειες των κατοίκων για συμμετοχή στην ανακύκλωση, τα ειδικά απορριμματοφόρα του Δήμου, είτε δεν συλλέγουν τα ανακυκλωμένα απορρίμματα από τους ειδικούς κάδους, είτε τα αναμιγνύουν με τα μη ανακυκλωμένα και εν τέλει τα αποθέτουν και αυτά στις παράνομες χωματερές (ΧΑΔΑ) του νησιού. Κανείς δεν μπορεί να γνωρίζει καλύτερα τη φύση και το χαρακτήρα των προβλημάτων ενός τόπου από αυτούς που τα βιώνουν, δηλαδή τους ίδιους τους κατοίκους του. Ωστόσο, η γνώση τόσο των αιτίων, των συνεπειών και των προβλημάτων, όσο και των προτεινόμενων λύσεων αποτελεί μια σύνθετη διαδικασία. Μια διαδικασία συνεχούς διαλόγου, επικοινωνίας μεταξύ των πολιτών και των φορέων, με γνώμονα το συλλογικό και όχι το ατομικό συμφέρον. Υποστηρικτικό ρόλο προς αυτή την κατεύθυνση μπορεί και πρέπει να παίζει η υπεύθυνη, συνεχής και έγκυρη ενημέρωση προς του πολίτες. Στην περίπτωση της διαχείρισης των 5 [Απόστολος Γαγλίας, (2013). Οικονομική αποτύπωση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων της κατασκευής ΧΥΤΥ στην Ικαρία.Μεταπτυχιακή διπλωματική εργασία)],http://ikarianet.gr/category/research/ Ιούνιος 2014 13
απορριμμάτων η συμμετοχή των πολιτών θεωρείται κρίσιμος παράγοντας επίλυσης του προβλήματος. Η εφαρμογή πρακτικών δραστικής μείωσης των παραγόμενων απορριμμάτων, σε συνδυασμό με μεθόδους όπως η ανακύκλωση και η κομποστοποίηση, θα μπορούσε να συμβάλει σημαντικά στον περιορισμό των σοβαρών επιπτώσεων τόσο στο περιβάλλον, όσο και στην κοινωνία και την οικονομία. Η αλλαγή στάσεων και συμπεριφορών προς έναν περισσότερο αειφορικό τρόπο διαχείρισης μπορεί να έρθει μέσα από την εκπαίδευση. Ο Σύλλογος Ικαρίων Επιστημόνων, με επιστολή του από το 2011 προς τους φορείς της εκπαίδευσης, είχε δηλώσει την πρόθεσή του για συνεργασία προς αυτή την κατεύθυνση. Διευρύνοντας το πλαίσιο των προτάσεων για τη σημερινή κατάσταση και με την εμπειρία της διοργάνωσης της διημερίδας με βιωματικά εργαστήρια στην Ικαρία (Οκτώβριος 2013), προτείνουμε ένα πλαίσιο ενημέρωσης-ευαισθητοποίησης των πολιτών της Ικαρίας σε δύο επίπεδα: Α. Θεσμικό επίπεδο Τυπική εκπαίδευση Αξιοποίηση των δομών του Υπουργείου Παιδείας για την Περιβαλλοντική Εκπαίδευση (Π.Ε.), όπως Κέντρων Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης, Υπευθύνων Γραφείων Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης, Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας. Μια στοχευμένη προσέγγιση εφαρμογής προγραμμάτων Π.Ε. σε σχολεία προσχολικής, πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης με θεματικό άξονα τη διαχείριση απορριμμάτων μπορεί να συντονιστεί από τους Υπευθύνους Π.Ε. του Νομού. Για την καλύτερη οργάνωση και συντονισμό των προγραμμάτων σε κάθε σχολείο μπορούν να προγραμματιστούν επιμορφωτικές συναντήσεις-σεμινάρια στην αρχή της σχολικής χρονιάς από τους εκπαιδευτικούς.. Ως επιμορφωτές μπορούν να αξιοποιηθούν έμπειρα στελέχη της Π.Ε., με τα οποία έχει έρθει σε επαφή ο Σύλλογός μας και προτίθενται να συμμετέχουν σε σεμινάρια στην Ικαρία. Τα σχολεία που θα εφαρμόσουν προγράμματα Π.Ε. για τη διαχείριση των απορριμμάτων μπορούν να ενταχθούν σε εθνικά δίκτυα Π.Ε., με αντίστοιχη θεματική, που συντονίζουν τα Κέντρα Π.Ε. Σε βάθος χρόνου θα μπορούσε να δημιουργηθεί τοπικό δίκτυο από σχολεία όλων των βαθμίδων, με σκοπό την ανταλλαγή απόψεων και εμπειριών των συμμετεχόντων, ή και το συντονισμό κοινών δράσεων. Εκτός από τα προγράμματα Π.Ε, που εφαρμόζονται εθελοντικά, εκτός του σχολικού ωραρίου, μπορούν να αξιοποιηθούν δυνατότητες ένταξης θεματικών σχετικών με τη διαχείριση απορριμμάτων μέσα στο ωρολόγιο πρόγραμμα των σχολείων: - Στο πλαίσιο της λειτουργίας της Ευέλικτης Ζώνης για τα Δημοτικά Ιούνιος 2014 14
- Στο πλαίσιο του μαθήματος των Βιωματικών Δράσεων για τα Γυμνάσια - Στο μάθημα των Ερευνητικών Εργασιών στο Λύκειο Παράλληλα, θα πρέπει να υπάρχει σε μόνιμη βάση συνεργασία με το Δήμο Ικαρίας για πιθανές επισκέψεις σχολείων, παροχή σχετικών πληροφοριών, κ.ά. Μη τυπική εκπαίδευση - Αξιοποίηση του Κέντρου Διά Βίου Μάθησης του Δήμου Ικαρίας. Συγκεκριμένα, κατόπιν συνεννόησης του Δήμου με το ΙΝΕΔΙΒΙΜ, από τις έξι διατιθέμενες θεματικές ενότητες, θα μπορούσε να αξιοποιηθεί αυτή του Περιβάλλοντος και της καθημερινής ζωής και να προσαρμοστεί το πρόγραμμα ανάλογα, εστιάζοντας στη διαχείριση των απορριμμάτων. Β. Μη θεσμικό επίπεδο - Ενεργοποίηση των συλλόγων του νησιού (τοπικών-εξωραϊστικών, πολιτιστικών, επαγγελματικών, κ.ά.) για διοργάνωση σχετικών σεμιναρίων που θα απευθύνονται στους κατοίκους ολόκληρου του νησιού. Ο βιωματικός χαρακτήρας των σεμιναρίων συμβάλλει σημαντικά στην αλλαγή στάσεων και συμπεριφορών των συμμετεχόντων. Για το σκοπό αυτό υπάρχουν έμπειροι επιμορφωτές ενηλίκων διαθέσιμοι για την οργάνωση και το σχεδιασμό τους. Επιπλέον μπορεί να δημιουργηθεί ομάδα επιμορφωτών-πολλαπλασιαστών από κατοίκους του νησιού, που αφού επιμορφωθούν, θα μπορούν να οργανώνουν οι ίδιοι τα σεμινάρια. Ιούνιος 2014 15
6. Παράρτημα: Ορισμοί Ορισμοί Αστικά Στερεά Απορρίμματα (ΑΣΑ) Οικιακά Απόβλητα Κατηγορίες Αποβλήτων Αποτελούν τα οικιακά απόβλητα, τα απόβλητα που παράγονται από τον καθαρισμό δρόμων και άλλων κοινόχρηστων χώρων, και άλλα στερεά απόβλητα παρόμοια με τα οικιακά (εμπορικά, επιχειρήσεων, Ιδρυμάτων κλπ. Τα απόβλητα που παράγονται μέσα στο σπίτι - κήπο του κάθε νοικοκυριού. Τέτοια είναι τα υπολείμματα τροφής (ζυμώσιμα), χαρτιά, γυαλιά, πλαστικά, υφάσματα, κονσερβοκούτια, κουτιά αναψυκτικών, άλλα μέταλλα, διάφορες συσκευασίες, μπαταρίες, στάχτες, απορρίμματα κηπουρικής (ξύλα, φύλλα, χώματα, κλπ), ακόμα και λάστιχα αυτοκινήτων, ψυγεία, πλυντήρια, τηλεοράσεις, κουτιά από φάρμακα, είδη Η/Υ (toner, μελάνια, δισκέτες, κλπ.) και άλλα. 1. Βιομηχανικά (απόβλητα μεταποιητικής βιομηχανίας). 2. Κατασκευών και κατεδαφίσεων. 3. Ορυχείων και λατομείων. 4. Αστικά στερεά (απορρίμματα). 5. Γεωργικά/δασοκομικά. 6. Ραδιενεργά Πράσινα Σημεία (Green points) Βιοαποδομήσιμα ή Οργανικά ή Ζυμώσιμα Απόβλητα: Διαλογή στη Πηγή: Χώροι συλλογής ανακυκλώσιμων υλικών και ειδικών αποβλήτων. Οι χώροι θα δέχονται ανακυκλώσιμα υλικά και απόβλητα που δε συλλέγονται με τον κλασικό τρόπο αποκομιδής Βιοαποδομήσιμα υλικά φυτικής και ζωικής προέλευσης όπως τα υπολείμματα κουζίνας και κήπου. «Διαλογή στην Πηγή» ορίζεται η διαδικασία/τεχνική της Ιούνιος 2014 16
ανακύκλωσης µε την οποία επιτυγχάνεται ανάκτηση χρήσιμων υλικών πριν αυτά αναμειχθούν µε την υπόλοιπη µάζα των απορριμμάτων. Σύμμεικτα απορρίμματα ΣΜΑ Όλα τα απορρίμματα μαζί (ανακυκλώσιμα οργανικά και τα υπόλοιπα απορρίμματα) Σταθμοί Μεταφόρτωσης Αποβλήτων Ιούνιος 2014 17