ΑΧΕΛΩΟΣ ΦΡΑΓΜΑ ΜΕΣΟΧΩΡΑΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑ ΚAΙ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΣΤΗ ΒΙΟΠΟΙΚΙΛΟΤΗΤΑ

ΑΧΕΛΩΟΣ ΦΡΑΓΜΑ ΜΕΣΟΧΩΡΑΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑ ΚAΙ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΣΤΗ ΒΙΟΠΟΙΚΙΛΟΤΗΤΑ Ποταμός Αχελώος Ο ποταμός Αχελώος ή Ασπροπόταμος είναι ο δεύτερος σε μήκος ποταμός της Ελλάδος (265 χιλιόμετρα) μετά τον Αλιάκμονα. Ο ποταμός πηγάζει από το Όρος Λάκμος στο Περιστέρι της οροσειράς της Πίνδου, νότια και νοτιοδυτικά του Μετσόβου. Λέγεται και «Ασπροπόταμος» από την άσπρη λάσπη που κατεβάζει το ρεύμα του και γιατί τα νερά του έχουν ένα λευκό, θολό χρώμα που προέρχεται από την άργιλο, την οποία μεταφέρει από τη γεωλογική ζώνη του φλύσχη που διαρρέει την οροσειρά της Πίνδου. Η υδρολογική λεκάνη του Αχελώου κείται στη δυτική Ελλάδα μεταξύ 38 ο 20 (δέλτα) και 39 ο 44 (πηγές). Βόρειο πλάτος 21 ο 05 & 22 ο 00 ανατολικό μήκος. Η συνολική λεκάνη απορροής του έχει έκταση 4860 km 2 και μέγιστο υψόμετρο 2469μ. Η παροχή του στις εκβολές είναι σύμφωνα με τη ΔΕΗ 2,5 έως 3,5 δις. κυβ. μ. το χρόνο. Ο ποταμός ρέει, αρχικά δυτικά της Θεσσαλίας με κατεύθυνση προς Νότο και στη συνέχεια εισέρχεται στη Στερεά Ελλάδα διαγράφοντας τα σύνορα Ευρυτανίας και Αιτωλοακαρνανίας. Στην περιοχή αυτή, αφού εμπλουτιστεί με νερά της Πίνδου από τους διαφόρους παραποτάμους (Αγραφιώτης, Μέγδοβας και Τρικεριότης), ρέει προς Νότο μεταξύ των ορεινών όγκων Βάλτου και Μακρυνόρους όπου συναντά τον παραπόταμο Μπίζακο. Στο ύψος του Αγρινίου σχηματίζει ένα διπλό μαιανδρισμό και στρέφεται δυτικά προς την Αιτωλική λεκάνη. Από το σημείο αυτό ακολουθεί πάλι κατεύθυνση προς Νότο και αφού εμπλουτιστεί με τα πλεονάζοντα νερά Λυσιμαχείας και Τριχωνίδας, στρέφεται δυτικά στην περιοχή Νεοχωρίου και τελικά εκβάλλει στο Ιόνιο πέλαγος νότια των Εχινάδων μέσω διευθετημένης κοίτης. Το πλάτος του στο μέγιστο σημείο του φθάνει τα 90 μέτρα. Αποτελεί ένα σημαντικό 1

ποτάμιο οικοσύστημα με μοναδικά φυσικά τοπία, από τις πηγές μέχρι τις εκβολές του, περιλαμβάνοντας σπάνια φυτικά και ζωικά είδη, ανάμεσά τους αρκούδες, λύκους, ζαρκάδια, αγριόγιδα, γύπες και αετούς. Στις όχθες του αναπτύχθηκαν από την αρχαιότητα πλήθος πολιτισμοί που τα ίχνη τους, όπως φρούρια, οικισμοί, πλακόστρωτα μονοπάτια, πέτρινα τοξωτά γεφύρια, σώζονται μέχρι σήμερα. Η περιοχή που διαρρέει στον άνω ρου του αποτέλεσε εστία ενός ορεινού πολιτισμού και καταφύγιο ανυπότακτων και εξεγερμένων με μεγάλη ιστορία από την εποχή των κλεφτών και των αρματολών μέχρι και την εποχή της αντίστασης στην κατοχή και του εμφύλιου πολέμου. Ο Άσπρος, άλλοτε ήρεμος κι άλλοτε μανιασμένος, άλλοτε πάλι μέσα από τις βουνοκορφές της Πίνδου ή τα γραφικά χωριά της Ευρυτανίας, κυλά αιώνες τώρα προκαλώντας θαυμασμό, αλλά και δέος. Σήμερα όμως ο άλλοτε θεϊκός ποταμός αντιμετωπίζει το φάσμα του αφανισμού του. Μεταξύ των δεκαετιών του 1950 και του 1990 υπέστη τρεις μεγάλες επεμβάσεις που ανέκοψαν τη ροή του με σκοπό τη δημιουργία υδροηλεκτρικών φραγμάτων, κι άλλη μία στον παραπόταμό του Ταυρωπό (Μέγδοβα) που είχε χαρακτήρα αρδευτικό εκτρέποντας τα νερά του προς την πεδιάδα της Καρδίτσας. Έτσι προέκυψαν τα φράγματα των Κρεμαστών, του Καστρακίου, του Στράτου και το φράγμα του Ταυρωπού. Την ίδια ακριβώς περίοδο με τη δημιουργία αυτών των έργων υπήρξε δραματική ελάττωση του πληθυσμού στην περιοχή. Το ποσοστό μείωσης για τα παραποτάμια χωριά των τριών νομών που διασχίζει ο Αχελώος αγγίζει το 35%, ενώ υψηλότατο είναι το ποσοστό γήρανσης του πληθυσμού που απέμεινε σε αυτές τις περιοχές. Ειδικότερα το φράγμα των Κρεμαστών θεωρείται ως το μεγαλύτερο γαιόφραμα της Ευρώπης, με ύψος στάθμης νερού 153 μ. και πλάτος 500 μ. και συγκεντρώνει τα νερά των ποταμών Αχελώου, Αγραφιώτη και Ταυρωπού, δημιουργώντας έναν τεράστιο ταμιευτήρα, μια τεχνητή λίμνη χωρητικότητας 4.700 εκατ. κυβ. μέτρων. Από το 1965 λειτουργεί εδώ ο μεγαλύτερος υδροηλεκτρικός σταθμός της ΔΕΗ στη χώρα, αποτελούμενος από 4 γιγαντιαίες μονάδες. 2

Όταν έγιναν όλα τα έργα και ολοκληρώθηκε η ανύψωση του φράγματος το 1963, δεκάδες χωριά και γεφύρια, μνημεία μιας μακραίωνης ιστορίας, διαγράφηκαν από το χάρτη καθώς τα νερά κάλυψαν την προκαθορισμένη περιοχή. Παράλληλα, η δημιουργία του φράγματος και η συσσώρευση μεγάλου όγκου νερού είχε σαν αποτέλεσμα τη μεταβολή του κλίματος στην περιοχή και ως επιστέγασμα τον καταστρεπτικό σεισμό της 5ης Ιούλη 1966. Με τη δημιουργία αυτών των φραγμάτων καταποντίστηκαν μέσα στα νερά μερικές απ' τις πιο όμορφες περιοχές της Αιτωλοακαρνανίας κι ο θεϊκός Αχελώος μετατράπηκε σε μια σειρά από τεχνητές λίμνες που αλλοίωσαν την άγρια ομορφιά των φυσικών τοπίων και προκαλούν σοβαρά προβλήματα στο δέλτα και τις λιμνοθάλασσες των εκβολών του ποταμού. Από το 160 ο χλμ. του μήκους του, ο Αχελώος έπαψε πια να είναι ένα φυσικό ποτάμι, και ένα μεγάλο μέρος της κοίτης του είναι εγκιβωτισμένο. Οι εκβολές του Αχελώου στο Ιόνιο πέλαγος σχηματίζουν ένα εκτεταμένο δέλτα, η μορφή του οποίου διαμορφώθηκε τα τελευταία 10.000 χρόνια από τις προσχώσεις του ποταμού, το οποίο χαρακτηρίζεται ως ένας από τους πιο σημαντικούς υγροβιότοπους της Μεσογείου. Καλαμιώνες, βάλτοι με πλούσια βλάστηση, υφάλμυρες λιμνοθάλασσες, αμμοθίνες σπάνιες πλέον στο μεσογειακό περιβάλλον και υγρολίβαδα συνθέτουν ένα εκπληκτικό τοπίο εξαιρετικής βιολογικής σημασίας. Η συνέχειά του επιτυγχάνεται μέσω των γλυκών νερών και των φερτών υλών του Αχελώου, απαραίτητων στοιχείων για τη διατήρηση της λιτότητας και των βραχονησίδων που προστατεύουν τις λιμνοθάλασσες από τη διαβρωτική ορμή της θάλασσας. Στο δέλτα επίσης φιλοξενείται μια πλούσια ορνιθοπανίδα και η ιδιαιτερότητά του να μην παγώνει το χειμώνα τον καθιστά καταφύγιο για να διαχειμάζουν είδη που θα εξολοθρεύονταν στα βορειότερα ψυχρά κλίματα. Το δέλτα του Αχελώου αποτελεί την περιοχή για το ξεχειμώνιασμα των αρπακτικών κι ανάμεσα στα άλλα κάνουν την εμφάνισή τους εδώ τα Όρνια, ο Στικταετός, ο Μαυρόγυπας, ο Χρυσαετός, ο Φιδαετός, ο Θαλασσαετός και ο Σπιζαετός. Η ανθρώπινη δραστηριότητα στην περιοχή όπως αυτή εκφράζεται μέσα από εντατικές καλλιέργειες, αποστραγγίσεις, λαθροθηρία, αυθαίρετη δόμηση, απόθεση αποβλήτων, εγκιβωτισμό της κοίτης του ποταμού προκαλεί ισχυρές πιέσεις στην 3

βιωσιμότητα αυτών των υγρότοπων. Η εξαγγελθείσα από τη δεκαετία του 1980 εκτροπή του Αχελώου φαντάζει σαν αναγγελία της οριστικής καταστροφής του. Η δραματική μείωση της ποσότητας του νερού μετά την εκτροπή σημαίνει ότι μειώνονται οι φυσικές αντιστάσεις της περιοχής στη διείσδυση του θαλασσινού νερού, με αποτέλεσμα μη αντιστρεπτές οικολογικές επιπτώσεις. Οι ήδη καλλιεργούμενες εκτάσεις με την αύξηση της λιτότητας μετατρέπονται σε ακατάλληλες σε μεγάλο βαθμό για κάθε είδους καλλιέργεια. Στη βόρεια περιοχή του Δέλτα του Αχελώου, διασώζονται μικρά παραποτάμια δάση, υπολείμματα των απέραντων δασών που υπήρχαν παλαιότερα σ` αυτά τα μέρη. Το 1859, όταν πέρασε από την περιοχή ο Άγγλος ορνιθολόγος W.H. Simpson, κατέγραψε ότι υπήρχαν μεγάλα παραποτάμια δάση που θύμιζαν ζούγκλα και ο ήλιος δεν μπορούσε να τα διαπεράσει. Το σπουδαιότερο από τα δάση που σώζονται σήμερα είναι το δάσος του Φράξου, κοντά στο Λεσίνι, το οποίο, μετά τη μεταπολεμική αποξήρανση της λίμνης Mελίτη και την απόδοση χιλιάδων στρεμμάτων σε καλλιέργειες, απέμεινε σαν νησίδα μέσα στη "θάλασσα" του καλαμποκιού. Έχει έκταση 60 εκτάρια περίπου, και έχει ανακηρυχθεί από το 1985 σε "Μνημείο της Φύσης" και αποτελείται κυρίως από φράξους, ασημόλευκες, ασημοϊτιές, φτελιές και δάφνες. Τα τεράστια αιωνόβια δένδρα είναι πνιγμένα μέσα στα αναρριχητικά φυτά και τα ρυάκια που τρέχουν γύρω από το δάσος είναι ιδανικοί βιότοποι για τη βίδρα κι αποτελούν καταφύγιο για σημαντικό αριθμό πουλιών καθώς επίσης για πολλά είδη αμφίβιων και ερπετών. 4

Ιστορικά στοιχεία για τον Αχελώο Ο Αχελώος είναι γιος του Ωκεανού και της Τηθύος ο Πρωτότοκος και ο μεγαλοπρεπέστερος. Μέγας προολύμπιος θεός λατρευόταν σε όλη την περιοχή γύρω από τη ροή του. Κόρες του ήταν οι Νύμφες και οι Σειρήνες και πολλές πηγές (Κασταλία, Καλλιρόη κ.ά.). Ο λαός τον είχε προσδώσει τη μορφή ανθρωπόμορφου ταύρου. Με τη μορφή αυτή παρίσταναν την ορμητικότητά του και με τη μορφή δράκου τον ελικοειδή ρου των νερών του. Επειδή από το Περιστέρι πηγάζουν και τα ποτάμια Άραχθος και Πηνειός, η φαντασία του λαού έπλασε το μύθο ότι ο Αχελώος ήταν ζαβολιάρης και τα άλλα αδέρφια του τον εγκατέλειψαν. Εκείνος οργισμένος διασχίζει μουγκρίζοντας τα βουνά και τα φαράγγια προς αναζήτησή τους. Στην ομηρική Iλιάδα, ανώτερος σε δύναμη του θεϊκού Αχελώου θεωρείτο μόνο ο Δίας. Αθαμάνες, Δόλοπες, Ιμβριώτες, Αιτωλοί έζησαν δίπλα στα νερά του. Το όνομά του προέρχεται από τη ρίζα "αχ" που σημαίνει νερό (λατινικό aqua) και το συγκριτικό επίθετο λώων που σημαίνει μεγαλύτερος. Ονομάζεται ακόμα Θέστιος, Θόας, Φόρβας, Αργυροδίνης και Άξενος. Ο Απολλόδωρος τον παρουσιάζει σαν σύζυγο μιας Αιτωλής της Στερόπης, αφού απέτυχε να παντρευτεί μια άλλη Αιτωλή τη Δηιάνειρα. Το τελευταίο όνομά του ο Αχελώος το χρωστά στον ήρωα Αχελώο, που τραυματισμένος από ένα τόξο, καθώς περνούσε τον ποταμό, έπεσε και πνίγηκε μέσα στο ποτάμι. Πρώτος ο ήρωας των Δωριέων Ηρακλής μετά από μερόνυχτα πάλης πέτυχε το ακατόρθωτο. Νίκησε τον 5

Αχελώο και του πήρε ένα κέρατο, γιατί ο Αχελώος ήταν μεταμορφωμένος σε ταύρο και το έδωσε στον Οινέα για να πάρει γυναίκα τη Δηιάνειρα. Ανάγκασε το θηρίο να αποδεχτεί την ήττα του και να παραδώσει το κέρας της Αμάλθειας, πηγή πλούτου και αφθονίας. Στα τρόπαια του νικητή περιλαμβάνονταν και η Δηιάνειρα, η με το ζόρι μνηστή του Αχελώου. Ο ωραιότατος αυτός μύθος, ερμηνεύεται από αρχαίους συγγραφείς όπως ο Διόδωρος ο Σικελιώτης και ο Στράβων ως η εκτροπή του Αχελώου, προκειμένου να γίνει γόνιμη η χώρα των Καλυδωνίων, η σημερινή Αιτωλία. Δηλαδή η πρώτη εκτροπή του Αχελώου χάνεται στα βάθη του μύθου! Ο θεϊκός Αχελώος 6

ΤΑ ΕΡΓΑ ΠΟΥ ΕΓΙΝΑΝ Φράγμα Μεσοχώρας Σύμφωνα με τον αρχικό σχεδιασμό του 1984, ο ταμιευτήρας και το φράγμα Μεσοχώρας αποτελεί ένα από τα έργα κεφαλής της εκτροπής του Αχελώου προς τη Θεσσαλία. Το Υδροηλεκτρικό Έργο Μεσοχώρας άρχισε να κατασκευάζεται το 1985. Πρόκειται για το πρώτο κατά τη ροή του Αχελώου έργο ταμίευσης και υδροηλεκτρικής αξιοποίησης των νερών αυτού. Η μέση παροχή του ποταμού στη θέση του Έργου είναι 25μ 3 /sec. Ο ωφέλιμος αποθηκευτικός όγκος του ταμιευτήρα είναι 228 εκατομμύρια κυβ. μέτρα. Ενώ ο συνολικός του όγκος ανέρχεται σε 358 εκατομμύρια κυβικά μέτρα, με υψόμετρα ανώτατης και κατώτατης στάθμης λειτουργίας τα 770 και 731 μέτρα αντιστοίχως πάνω από τη στάθμη της θαλάσσης. Η επιφάνεια του ταμιευτήρα, ο οποίος είναι διχαλωτός, ανέρχεται σε 7,8 τετραγωνικά χιλιόμετρα. Στο είδος του θεωρείται το ψηλότερο φράγμα της Ευρώπης και το 3 ο ψηλότερο στον κόσμο. Το Έργο αποτελείται από τη Σήραγγα Εκτροπής στη θέση του φράγματος, το Φράγμα, τον Εκχειλιστή με θυροφράγματα και με τη Λεκάνη Ηρεμίας, τον Εκκενωτή Πυθμένα, την Υδροληψία, τη Σήραγγα Προσαγωγής, τον Σταθμό Παραγωγής και τα συναφή τους έργα, περισσότερα από τα οποία αφορούν Σήραγγες (Προσπέλασης 7

Αποστράγγισης, Τσιμεντενέσεων) και Οδοποιίες. Επίσης προβλέπεται και η κατασκευή ενός μικρού Υδροηλεκτρικού Σταθμού ισχύος 2,3ΜW στον Εκκενωτή Πυθμένα με σκοπό την εξασφάλιση κάποιας συνεχούς μικρής παροχής στην κοίτη του Φράγματος για περιβαλλοντολογικούς λόγους. Το Έργο βρίσκεται στο ανατολικό σκέλος μεγάλου αντικλινού της Πίνδου που αποτελείται από λεπτοστρωματώδεις ασβεστόλιθους, κερατολίθους, ιλυόλιθους, αργιλολίθους, ψαμμίτες και εδράζεται σε μεικτές φάσεις γεωλογικών σχηματισμών με κυριότερους εκείνους από ασβεστόλιθους κερατολίθους επιφανειακά και ασβεστόλιθους αργιλολίθους ιλυολίθους κερατολίθους βαθύτερα. Η παρουσία αμμοιλύος στο αλλουβιακό αμμοχάλικο επέβαλλε τη θεμελίωση του φράγματος 5 μέτρα βαθύτερα από ότι είχε αρχικά σχεδιαστεί. Στο σημείο αυτό εδράζεται η πλάκα σκυροδέματος του φράγματος. 8

Τμήματα του Έργου Το Έργο εκτείνεται σε περιοχή μήκους κοίτης 14 χιλιομέτρων περίπου και περιλαμβάνει: Σήραγγα Εκτροπής Βρίσκεται στο Δεξιό Αντέρεισμα και έχει μήκος 673 μέτρα. Η διατομή της είναι πεταλοειδής, διαμέτρου 10 μέτρων και σχεδιάστηκε για παροχετευτικότητα 1.350μ 3 /sec, που αντιστοιχεί σε πλημμυρική παροχή πεντηκονταετίας με στάθμη νερού στα 672μ. υψόμετρο (λειτουργία υπό πίεση). Φράγμα Λιθόρριπτο με ανάντη πλάκα σκυροδέματος (CONCRETE FACED ROCKFILL DAM), συνολικού όγκου 5,3 εκατομμυρίων κυβικών και ύψους 150 μέτρων. Η στέψη έχει μήκος 340 μέτρα, πλάτος 10 μέτρα και μέσω αυτής θα γίνεται η προσπέλαση προς την Κοινότητα Μεσοχώρας. Στο ανάντη πρανές του Φράγματος εδράζεται πλάκα σκυροδέματος, η οποία αποτελεί το διαπερατό στοιχείο του. Έχει συνολική επιφάνεια 52 στρεμμάτων περίπου, όγκο 28200 κυβικά και το πάχος της μεταβάλλεται γραμμικά από 75 εκατοστά στη βάση σε 35 εκατοστά στη στέψη. Είναι οπλισμένη με μια σχάρα στο μέσο του πάχους της και για τη στήριξή της περιμετρικά στα αντερείσματα και την κοίτη κατασκευάστηκε δοκός από οπλισμένο σκυρόδεμα αγκυρομένος σε υγιή βράχο (Πλίνθος), συνολικού μήκους 608,1 μέτρων και όγκου 3800 κυβικών. Η σκυροδέτηση της πλάκας έγινε κατά φατνώματα πλάτους 15 μέτρων με τη χρήση ολισθαίνοντος τύπου. Για τη στεγάνωση του περιμετρικού αρμού μεταξύ πλίνθου και πλάκας και των αρμών μεταξύ των φατνωμάτων πλάκας τοποθετήθηκε στεγανωτική ταινία από χαλκό και εγκεκριμένα υλικά πλήρωσης και σφράγισης. Εκχειλιστής Ανοικτού τύπου με Διώρυγα Προσαγωγής στο 753 και Στέψη στο 757,50 (κατώφλι υπερχειλιστή), δυο τοξωτά θυροφράγματα, Κεκλιμένη Διώρυγα πλάτους 28 μέτρων, Έργο Εκτοξεύσεως και Λεκάνη Αποτόνωσης. Η συνολική κατασκευή που βρίσκεται στο δεξιό Αντέρεισμα ανήλθε σε 52000 κυβικά σκυροδέματος και εξασφαλίζει 9

μέγιστη εκροή 3300 κυβικών το δευτερόλεπτο. Η μεγάλη κλίση της Κεκλιμένης Διώρυγας (47%) επέβαλε την κατασκευή τριών Αεριστών εκατέρωθεν αυτής. Υδροληψία Βρίσκεται στο αριστερό αντέρεισμα, είναι κατακόρυφου τύπου με Φρέαρ Θυροφραγμάτων, ύψους 55 μέτρων, διαμέτρου 5,3 μέτρων με διαστάσεις ανοίγματος στη θέση των Δοκών Έμφραξης 7,39 Χ 4,20 μέτρα και στάθμη δαπέδου στο υψόμετρο 716 μέτρα. Σήραγγα Προσαγωγής Έχει μήκος 7,4 χιλιόμετρα με κυκλική διατομή εκσκαφής 6,3 μέτρα, είναι επενδεδυμένη με σκυρόδεμα πάχους 0,5 μέτρα και οδηγεί το νερό από την Υδροληψία στον Αγωγό Πτώσεως με κλίση 6%. Η διάνοιξή της έγινε με μηχάνημα ολομέτωπης κοπής (T.B.M.) και λόγω του μεγάλου μήκους της διανοίχτηκε Σήραγγα Ενδιάμεσου μετώπου στη θέση Κορυφή για την αποκομιδή των προϊόντων εκσκαφής. Φρέαρ Ανάπαλσης Βρίσκεται στο τέλος της Σήραγγας Προσαγωγής και 400 μέτρα ανάντη του άξονα του Σταθμού Παραγωγής, έχει ύψος 130 μέτρα, διάμετρο 12,5 μέτρα και είναι επενδεδυμένο με σκυρόδεμα. Για τη διάνοιξή του έγινε αρχικά με γεωτρύπανο πιλότος ο οποίος διευρύνθηκε από κάτω προς τα πάνω με μηχάνημα Raise Borer δημιουργώντας φρεάτιο το οποίο ακολούθως χρησιμοποιήθηκε για την απόρριψη προϊόντων εκσκαφής της τελικής διάνοιξης με συμβατική μέθοδο ανατίναξης από πάνω προς τα κάτω. Αγωγός Πτώσεως Βρίσκεται κατάντη του Φρέατος Ανάπαλσης και αποτελείται από κεκλιμένο τμήμα μήκους 171 μέτρων και οριζόντιο τμήμα μήκους 235 μέτρων, διαμέτρου 4,3 μέτρων με χαλύβδινη επένδυση. Στο τέλος του οριζοντίου τμήματος δημιουργείται διακλάδωση(bifurcation) χωρίζοντας τον αγωγό σε δυο μικρότερους, μήκους 69 μέτρων, διαμέτρου 3 μέτρων με χαλύβδινη επένδυση που καταλήγουν στις σφαιρικές βαλβίδες των Μονάδων και ακολούθως στους σφαιροειδείς θαλάμους των Υδροστροβίλων. 10

Σταθμός Παραγωγής Βρίσκεται στην περιοχή Γλύστρα, είναι υπαίθριος και σχεδιάστηκε για την εγκατάσταση δυο στροβίλων τύπου FRANCIS με κατακόρυφο άξονα, ισχύος 90MVA (με συντελεστή ισχύος 0,9) ονομαστικής ισχύος 80MW, τάσης 15,75KV και συχνότητας 50HZ. Η μέγιστη παροχή μονάδος είναι 45 κυβικά ανά δευτερόλεπτο και διοχετεύεται στη Διώρυγα Φυγής μήκους 70 μέτρων, πλάτους 25 μέτρων με κλίση πυθμένα 6:1 επενδεδυμένη με σκυρόδεμα. Η συνολική ετήσια παραγόμενη ενέργεια θα είναι 362Gwh. Εκκενωτής Πυθμένα Εφιππεύει της Σήραγγας Εκτροπής με στόμιο στο υψόμετρο 682,5 μέτρα. ΛΙΜΝΟΛΟΓΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΙΜΕΣ/ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΜΟΣ Ανώτατη στάθμη λειτουργίας: 800μ. Κατώτατη στάθμη λειτουργίας: 731μ. Συνολικός όγκος: 358.000.000μ 3 Ωφέλιμος όγκος: 228.000.000μ 3 Επιφάνεια (Α.Σ.Λ.): 7,8km 2 Ανάπτυγμα ακτογραμμής: 60km Ύψος φράγματος: 150μ. Μορφή ταμιευτήρα: Επιμήκης Μέγιστο μήκος: 8,8km Μέγιστο πλάτος: 2,6km Μέγιστο βάθος: 120μ. Μέσο βάθος: 45μ. Διαφάνεια έως: 15μ. Κορεσμός σε διαλυμένο οξυγόνο: Στην εύφωτη ζώνη 100% Ανάδοχες εταιρείες, που κατόπιν σχετικών συμβάσεων, ανέλαβαν την κατασκευή και αποπεράτωση του έργου, κατά τμήματα είναι: 1) Φράγμα Εκχειλιστής και συναφή έργα, η Ανώνυμος Τεχνική Εταιρεία «ΑΕΓΕΚ Α.Ε.» 11

2) Υδροηλεκτρικός Σταθμός σήραγγα προσαγωγής συνδετήρια οδός φράγματος Υ\Η εργοστασίου μήκους 14χλμ., η εταιρεία «ΜΠΕΤΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΗ Α.Ε.» Υδροηλεκτρικό εργοστάσιο Σταθμός Παραγωγής Βρίσκεται στην περιοχή Γλύστρα, είναι υπαίθριος και σχεδιάστηκε για την εγκατάσταση δυο στροβίλων τύπου FRANCIS με κατακόρυφο άξονα, ισχύος 90MVA (με συντελεστή ισχύος 0,9), ονομαστικής ισχύος 80MW, τάσης 15,75 KV και συχνότητας 50 HZ. Η μέγιστη παροχή μονάδος είναι 45 κυβικά ανά δευτερόλεπτο και διοχετεύεται στη Διώρυγα Φυγής μήκους 70 μέτρων, πλάτους 25 μέτρων με κλίση πυθμένα 6:1 υπενδεδυμένη με σκυρόδεμα. Η συνολική ετήσια παραγόμενη ενέργεια θα είναι 362 Gwh. Ενέργεια & κόστος ΥΗΕ Μεσοχώρας Ισχύς 161,6 MW Παραγόμενη ενέργεια 384GWh/έτος Η κατασκευή του άρχισε το 1986 και ολοκληρώθηκε ουσιαστικά το 2001. 12

Έχουν επενδυθεί περίπου 500 εκατ. (σε σημερινές τιμές). Κάθε χρόνο χάνονται πάνω από 28 εκατ. από τη μη παραγωγή ενέργειας, ενώ 22 εκατ. είναι το ετήσιο κόστος για την εξυπηρέτηση των ανενεργών κεφαλαίων που έχουν επενδυθεί δεσμευθεί στο έργο. Φράγμα Συκιάς Μερική εκτροπή Αχελώου Η Αναρρυθμιστική Δεξαμενή Μαυροματίου Τα έργα αυτά αφορούν την εκτροπή του Αχελώου για την οποία θα γίνει αναλυτική μελέτη σε νέα εργασία στο επόμενο σχολικό έτος. Eπιπτώσεις στη βιοποικιλότητα Φράγματα στον Αχελώο ΜΕΣΟΧΩΡΑ ΣΥΚΙΑ ΚΡΕΜΑΣΤΑ ΚΑΣΤΡΑΚΙ ΣΤΡΑΤΟΣ ΤΑΥΡΩΠΟΣ Α.Σ.Λ. 770μ. 545μ. 282μ. 150μ. 68,6μ. 792μ. Κ.Σ.Λ. 731μ. 485μ. 227μ. 142μ. 67μ. ΟΓΚΟΣ 358εκ.m 3 530εκ.m 3 4,5εκ.m 3 950εκ.m 3 80εκ.m 3 400εκ.m 3 ΕΠΙΦΑΝΕΙΑ 7,8τ. χιλ. 12τ. χιλ. 80,6τ. χιλ. 280τ. χιλ. 7,4τ. χιλ. 25,2τ. χιλ. ΑΚΤΟΓΡΑΜΜΗ 60χιλ. 90χιλ. 180χιλ. 90χιλ. 30χιλ. 70χιλ. ΥΨΟΣ ΦΡΑΓΜΑΤΟΣ 150μ. 145μ. 160,3μ. 95,7μ. 26μ. 83μ. Με βάση τον ορισμό τα φράγματα του Αχελώου συγκαταλέγονται στα μεγαλύτερα του κόσμου με ανυπολόγιστες συνέπειες και επιπτώσεις στο οικοσύστημά του. 13

Οικοσυστήματα και μεγάλα φράγματα Οι γενικές επιπτώσεις των μεγάλων φραγμάτων στα οικοσυστήματα, την βιοποικιλότητα, και στον ζωτικό χώρο των περιοχών μετά το φράγμα, είναι όλο και περισσότερο γνωστές. Απώλεια σε δασικές εκτάσεις και σε ζωτικό χώρο άγριας πανίδας. Εξαφάνιση ειδών από την ενδημική χλωρίδα και πανίδα, καθώς και σοβαρή επιβάρυνση της κοιλάδας πριν από το φράγμα λόγω κατάκλισης των ταμιευτηρίων. Απώλεια ειδών που ζουν στο ίδιο το νερό, ειδών ψαριών τόσο ανάντη όσο και κατάντη των φραγμάτων. Απώλεια ακόμη χρήσιμης γης στην περιοχή πλημμύρας καθώς και των οικοσυστημάτων στις εκβολές και στις γύρω ακτές. Ο τελικός λογαριασμός σχετικά με τις επιπτώσεις είναι αρνητικός και τα εφαρμοζόμενα μέχρι σήμερα επανορθωτικά μέτρα δεν αποδίδουν τα αναμενόμενα αποτελέσματα. Πολλές επιπτώσεις τεχνικών λιμνών στα οικοσυστήματα και οι απώλειες σε είδη στις κατακλυζόμενες περιοχές, δεν μπορούν ούτε καν να περιοριστούν. Οι μέχρι σήμερα προσπάθειες σωτηρίας της υφιστάμενης χλωρίδας και πανίδας δεν σημείωσαν μετρήσιμα αποτελέσματα. Η χρήση διόδων ψαριών για την διευκόλυνση των μετακινήσεων τους έμεινε χωρίς επιτυχία για τι συνήθως οι εφαρμοζόμενες τεχνικές δεν προσαρμόζονται στις ανάγκες τοπικών ποικιλιών ψαριών. Αποτελεσματικά μέτρα για τον περιορισμό των αρνητικών επιπτώσεων απαιτούν μια καλή βάση πληροφόρησης και ενημέρωσης, μια πρώιμη συνεργασία οικολόγων, σχεδιαστών φραγμάτων, και θιγομένων πληθυσμών. Επίσης μια συστηματική και αποτελεσματική παρατήρηση και ένταξη της αποτελεσματικότητας των εφαρμοσμένων μέτρων και μεθόδων. Οικολογικά αποθέματα νερού μαζί με τις ελεγχόμενες πλημμύρες επιστρατεύονται όλο και συχνότερα ως αντιμετώπιση των επιπτώσεων στις 14

θιγόμενες περιοχές, και ως τρόπος ανάσχεσης των μεταβολών στα ποτάμια οικοσυστήματα και στις κοιλάδες απορροής. Επιπτώσεις στην χερσαία πανίδα Το μεγαλύτερο τμήμα των κατασκευαστικών έργων εντοπίζεται στην περιοχή του Άνω Αχελώου. Οι επιπτώσεις στην πανίδα είναι δυνατό να χωριστούν στις ακόλουθες κατηγορίες: Παρενόχληση ειδών της πανίδας Καταστροφή χώρων φωλιάσματος Υποβάθμιση χώρων διαβίωσης Η λειτουργία των μηχανημάτων, οι κατασκευαστικές διεργασίες, η κυκλοφορία των βαρέων οχημάτων και οι χωματουργικές εργασίες αποτελούν σημαντικές πηγές σκόνης και θορύβου που παρενοχλούν τα διάφορα είδη και τα αναγκάζουν να μετακινηθούν σε παρακείμενες περιοχές. Μεγαλύτερες επιπτώσεις παρατηρούνται στα ανώτερα θηλαστικά και αρπαχτικά πτηνά που θεωρούνται περισσότερο ευάλωτα στις ανθρωπογενείς δραστηριότητες, παρουσιάζουν μεγαλύτερο οικολογικό ενδιαφέρον αφού βρίσκονται στο τελευταίο επίπεδο της τροφικής αλυσίδας και χαρακτηρίζονται από μεγαλύτερη σπανιότητα. Οι επιπτώσεις που προκαλούνται από την παρενόχληση των ειδών της πανίδας χαρακτηρίζονται ως σημαντικές και εκτείνονται σε μεγαλύτερη έκταση από εκείνη που καταλαμβάνουν τα έργα. Οι χώροι εργασίας, η διαμόρφωση των πρανών, οι εγκαταστάσεις των εργοταξίων, τα οδικά έργα προσπέλασης και οι χώροι απόληψης ή απόθεσης εδαφικών υλικών, έχουν σαν αποτέλεσμα την κατάληψη και τροποποίηση χώρων, την αποψίλωση της βλάστησης και συνεπακόλουθα την καταστροφή χώρων φωλιάσματος. Στην παραποτάμια βλάστηση πολλά πτηνά κατασκευάζουν τις φωλιές τους είτε γιατί προφυλάσσονται από δυσμενείς καιρικές συνθήκες είτε γιατί βρίσκονται κοντά στην πηγή διατροφής τους. Οι επιπτώσεις που προκαλούνται από την καταστροφή 15

χώρων φωλιάσματος θεωρούνται μετρίου βαθμού δεδομένου ότι έχουν τοπική εμβέλεια ενώ το ευρύτερο φυσικό χερσαίο οικοσύστημα προσφέρεται για την αναπαραγωγή των ειδών που εμφανίζονται στην περιοχή. Σημειώνεται δε ότι η λήψη επανορθωτικών μέτρων είναι δυνατό να μειώσει σε κάποιο βαθμό τις επιπτώσεις από την καταστροφή των χώρων φωλιάσματος. Θηλαστικά όπως: αρκούδες, λύκοι, ζαρκάδια κ.ά. συναντώνται στο βόρειο τμήμα της περιοχής του Άνω Αχελώου, οπότε ο ταμιευτήρας Μεσοχώρας θα μπορούσε να παρεμποδίσει τη μετακίνησή τους. Η κοιλάδα του Αχελώου στην περιοχή του ταμιευτήρα της Μεσοχώρας έχει απότομες κλίσεις πρανών, γι αυτό τα ζώα πάντα απέφευγαν τις μετακινήσεις τους μέσω της κοιλάδας του Αχελώου προτιμώντας τα δάση που βρίσκονται σε μεγαλύτερα υψόμετρα. Για τα μικρότερα ζώα, όπως λαγοί, σκίουροι, ασβοί κ.λπ. που ζουν σε χαμηλότερες και λιγότερο δασωμένες περιοχές, ο ταμιευτήρας της Μεσοχώρας θα μπορούσε να αποτελέσει περιοριστικό παράγοντα μετακινήσεων. Το Δέλτα του ποταμού Αχελώου που είναι από τους πιο σπουδαίους βιότοπους όλης της Μεσογείου το χειμώνα φιλοξενεί το 1% του παγκόσμιου πληθυσμού των κορμοράνων (πάνω από 1.125 πουλιά), των φαλαρίδων και του λεπτόραμφου γλάρου. Σχεδόν τα 140.000 από τα 630.000 στρέμματα της έκτασής του είναι προστατευμένα από τη διεθνή συνθήκη Ραμσάρ για την προστασία των υγροτόπων. Η εκτροπή του Αχελώου αναμένεται να επηρεάσει σε μεγάλο βαθμό το Δέλτα. Επιπτώσεις στην υδρόβια πανίδα Η λειτουργία του φράγματος θα έχει σα συνέπεια την μεταβολή της στάθμης του ταμιευτήρα και την περιοδική έκθεση των όχθων αυτού που σε ορισμένες περιοχές λόγω μικρής κλίσης, θα καταλαμβάνει μεγάλη έκταση. Οπότε η πτώση της επιφανείας του νερού στον ταμιευτήρα θα έχει σα συνέπεια τη μείωση της επιφάνειας ωοτοκίας των ψαριών και την αφυδάτωση των αυγών. 16

Ένα άλλο σημαντικό πρόβλημα που αφορά στη θνησιμότητα των ψαριών είναι η πτώση από τον υπερχείλιση. Η ταχύτητα του νερού που περνάει πάνω από έναν υπερχειλιστή είναι σχετικά μικρή στη στέψη και αυξάνει γρήγορα. Ανάλογα με την κατασκευή του υπερχειλιστή, μια ελεύθερη πτώση πάνω από 30 μέτρα είναι δυνατή. Η ταχύτητα του νερού είναι συνάρτηση του ύψους πτώσεως, της ομαλότητος και κλίσης του υπερχειλιστή και του μεγέθους ανταλλαγής αέρανερού(air water momentum exchange). Το νερό στον πόδα του υπερχειλιστή κινείται πολύ γρήγορα και όταν προσκρούει, δημιουργεί υδραυλικό άλμα και δύνη. Τέτοιο περιβάλλον αυξάνει τη διαλυτότητα των αερίων στο νερό. Έχουν παρατηρηθεί συγκεντρώσεις διαλυμένου αζώτου πάνω από 130% των κανονικών επιπέδων (υπερκορεσμός). Ένας τέτοιος υπερκορεσμός αζώτου δημιουργεί ασθένεια στα ψάρια (gas bubble disease). Συμπτώματα είναι ο αποπροσανατολισμός, εμφύσημα, εμβολή, εξοφθαλμία και θάνατος. Οργανισμοί που περνούν πάνω από τον υπερχειλιστή κινδυνεύουν, λόγω κρούσεως στο κάτω μέρος, τριβής με τα τοιχώματα, απότομης αλλαγής πιέσεως και της διάτμησης που αναπτύσσεται λόγω της τύρβης. Επιπτώσεις στη χλωρίδα Κύρια χαρακτηριστικά της περιοχής στην οποία έχει κατασκευαστεί το φράγμα της Μεσοχώρας είναι οι απότομες κλίσεις, τα έντονα χειμαρρικά φαινόμενα και η υποβάθμιση των φυτοκοινωνιών διαπλάσεων που έχουν προέλθει από την ανεξέλεγκτη βόσκηση. Οι φυτοκοινωνικές διαπλάσεις που συναντώνται στην άμεση περιοχή κατασκευής του φράγματος είναι των φυλλοβόλων πλατύφυλλων και των παραποτάμιων διαπλάσεων. Για τη κατασκευή του φράγματος Μεσοχώρας απαιτήθηκε η αποψίλωση δρυοδασών και παραποτάμιας βλάστησης που αποτελείται κυρίως από πλατάνια (Platanus orientalis) καλύπτοντας έκταση 100στρ. περίπου, περιοχή η οποία ήταν εξαιρετικής φυσικής ομορφιάς και γνωστή στους Μεσοχωρήτες με την ονομασία «Δασιά Πλατάνια». Οι προκαλούμενες επιπτώσεις στη βλάστηση χαρακτηρίζονται μόνιμες και μη αντιστρεπτές. Ο βαθμός επίδρασης στις φυτοκοινότητες από τις εκσκαφές εδαφικών υλικών, για την κατασκευή του 17

φράγματος είναι ο μικρότερος εφικτός επειδή αυτές πραγματοποιήθηκαν, ανάντη του φράγματος, αποφεύγοντας περαιτέρω υποβάθμιση έξω από τη ζώνη κατάκλισης. Σημαντικές επιπτώσεις στις παραποτάμιες διαπλάσεις είχε η δημιουργία και η λειτουργία των εργοταξίων. Η ισχυρή συμπίεση του εδάφους και η ρύπανσή του από την κυκλοφορία βαρέων οχημάτων, καθιστούν αδύνατη την αναγέννηση φυσικής βλάστησης. Η κατασκευή των οδικών δικτύων και τα έργα προσπέλασης στην περιοχή της Μεσοχώρας, έχει σαν αποτέλεσμα την αποψίλωση υποβαθμισμένων δρυοδασών, βοσκοτόπων ή εγκαταλελειμμένων καλλιεργειών. Οι νέοι οδικοί άξονες προκαλούν μόνιμες και μη αντιστρεπτές επιπτώσεις στη βλάστηση δημιουργώντας κενά ανάμεσα στις φυτοκοινότητες και επηρεάζοντας περισσότερο τους οικολογικούς θώκους της πανίδας. Επίσης, η διαμόρφωση των πρανών καθώς και η υποστήριξή τους με εκτοξευόμενο σκυρόδεμα, για την προστασία των έργων και την ασφάλεια του προσωπικού, σε θέσεις όπως τα πτερύγια των φραγμάτων, τα πρανή εκατέρωθεν των αξόνων των φραγμάτων, τα πρανή ανάντη υπόγειων και ημιυπόγειων έργων και ανάντη χώρων εξυπηρέτησης εργασιών προκαλούν σημαντικές επιπτώσεις στα οικοσυστήματα, με κύρια χαρακτηριστικά την απομάκρυνση του χουμικού εδαφικού ορίζοντα και την απομόνωση του εδάφους από τους αβιοτικούς παράγοντες εδαφογένεσης. Ως αποτέλεσμα η φυσική αναγέννηση να είναι αδύνατη, ενώ οι όποιες επανορθωτικές διεργασίες, παρ όλο που είναι απαραίτητες, δρουν μερικώς στην αποκατάσταση του τοπίου. Επειδή τα έργα εκτελούνται μεν στη φυσική κοίτη του ποταμού Αχελώου, αλλά είναι ενταγμένα στα έργα του "συγκροτήματος της εκτροπής", δηλαδή στο σύστημα των τεχνικών έργων που απαιτούνται για την αποθήκευση και ρύθμιση της ροής των υδάτων του άνω Αχελώου και τελικώς την εκτροπή τους προς τη θεσσαλική πεδιάδα και τη διοχέτευσή τους στην κοίτη του Πηνειού ποταμού η παρέμβαση έχει πολλαπλές σοβαρές επιπτώσεις στο φυσικό και ανθρωπογενές περιβάλλον των οικείων περιοχών και ιδίως α) στην επικοινωνία των ποταμών οικοσυστημάτων 18

Αχελώου και Πηνειού, που συνεπάγεται αμέσως την ανάμειξη της πανίδας και χλωρίδας αυτών με τον εντεύθεν πρόδηλο κίνδυνο μειώσεως της βιοποικιλίας των εκ του ανταγωνισμού των ειδών. Διότι η οροσειρά της Πίνδου αποτελεί μέχρι τώρα αδιαπέραστο γεωγραφικό φράγμα, που αποκλείει την μετακίνηση των ενδημικών και μάλιστα των υδροβίων οργανισμών, της εξαιρετικά πλούσιας χλωρίδας και πανίδας της περιοχής από το δυτικό διαμέρισμα στο ανατολικό, ενώ η διάνοιξη της σήραγγας θα επιτρέψει για πρώτη φορά την κίνηση των ειδών αυτών κατά τη φορά των μεταφερομένων υδάτων, ήτοι εκ δυσμών προς ανατολάς, β) τη μείωση των υδάτων του Αχελώου και της συνολικής ροής προς το δέλτα αυτού, που αποτελεί σημαντικό υγρότοπο και ενδιαίτημα αγρίας ορνιθοπανίδας, προστατευμένης από τις διατάξεις της Διεθνούς Συμβάσεως Ramsar, γ) την κατασκευή σειράς μεγάλων φραγμάτων (Πύλη, Μουζάκι, Συκιά, Μεσοχώρα), που θα κατακλύσουν κατοικίες και αγρούς, θα προκαλέσουν μετακίνηση και αλλαγή απασχόλησης του πληθυσμού, θα διαταράξουν σοβαρώς τα υφιστάμενα δίκτυα επικοινωνίας, θα καταστρέψουν τα εδαφικά και ποτάμια οικοσυστήματα και θα τα αντικαταστήσουν με λιμναία και θα επιφέρουν αλλαγή των οικείων μικροκλιμάτων και σοβαρή αλλοίωση της αισθητικής του τοπίου, δ) τη μείωση της παροχής υδάτων του Αχελώου, νοτίως της εκτροπής, προς τα υπ' αυτού τροφοδοτούμενα φυσικά και ανθρωπογενή οικοσυστήματα της Δυτικής Ελλάδος, με όλες τις εντεύθεν συνέπειες για την ευστάθεια και βιωσιμότητά των ιδίως σε περιόδους ξηρασίας, ε) σοβαρές κοινωνικοοικονομικές και πολιτιστικές αλλαγές από την ποικιλότροπο εκμετάλλευση των φραγμάτων, που θα έχουν δευτερογενείς επιπτώσεις στο φυσικό και ανθρωπογενές περιβάλλον των οικείων περιοχών, στ) την αύξηση των υδάτων και της συνολικής ροής του ποταμού Πηνειού προς το δέλτα αυτού, με σημαντική επίδραση στα φυσικά και ανθρωπογενή συστήματα του θεσσαλικού κάμπου, ιδίως δε αύξηση της ρυπάνσεως από τοξικά φυτοφάρμακα. 19