BIBLIOGRAPHIE / BIBLIOGRAPHY



Σχετικά έγγραφα
Griechische und römische Rechtsgeschichte

Θεοχαρίδης (1960). Δυο έγγραφα αφορώντα εις την Νέαν Μονήν Θεσσαλονίκης. Μακεδονικά, 4,

Το σύστημα των αξιών της ελληνικής κοινωνίας μέσα στα σχολικά εγχειρίδια της Λογοτεχνίας του Δημοτικού Σχολείου

Griechisches Staatszertifikat - Deutsch

Griechisches Staatszertifikat - Deutsch

Griechische und römische Rechtsgeschichte

Mission Berlin. Deutsch lernen und unterrichten Arbeitsmaterialien. Mission Berlin 22 Έλα τώρα, κουνήσου

Εμπορική αλληλογραφία Ηλεκτρονική Αλληλογραφία

Niveau A1 & A2 PHASE 3 ΚΡΑΤΙΚΟ ΠΙΣΤΟΠΟΙΗΤΙΚΟ ΓΛΩΣΣΟΜΑΘΕΙΑΣ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙ ΕΙΑΣ, ΙΑ ΒΙΟΥ ΜΑΘΗΣΗΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ

Griechisches Staatszertifikat - Deutsch

DEUTSCHE SCHULE ATHEN ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΑΘΗΝΩΝ

English PDFsharp is a.net library for creating and processing PDF documents 'on the fly'. The library is completely written in C# and based

English PDFsharp is a.net library for creating and processing PDF documents 'on the fly'. The library is completely written in C# and based

Wenn ihr nicht werdet wie die Kinder...

Simon Schiffel Implizite Ausfallwahrscheinlichkeiten von Unternehmensanleihen

Auswandern Studieren Studieren - Universität Griechisch Θα ήθελα να εγγραφώ σε πανεπιστήμιο. Angeben, dass man sich einschreiben will Japanisch Θα ήθε

Sonata op. 11 for Guitar. Giacomo Monzino. Edition Panitz

Geometrische Methoden zur Analyse dynamischer Systeme

Griechische und roemische Rechtsgeschichte

3 Lösungen zu Kapitel 3

Ιωάννα Σπηλιοπούλου Μόνιμη Επίκουρος Καθηγήτρια, «Αρχαιογνωσία και Ιστορία του Πολιτισμού»

Griechische und roemische Rechtsgeschichte

Ρ Η Μ Α Τ Ι Κ Η Δ Ι Α Κ Ο Ι Ν Ω Σ Η

ΕΡΓΑΖΟΜΕΝΩΝ Bildung älterer Arbeitnehmer

DEUTSCHE SCHULE ATHEN ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΑΘΗΝΩΝ

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΒΕΡΝΗΣ Bern

Griechische und römische Rechtsgeschichte

ΚΡΑΤΙΚΟ ΠΙΣΤΟΠΟΙΗΤΙΚΟ ΓΛΩΣΣΟΜΑΘΕΙΑΣ HÖRVERSTEHEN. Mai 2012

MATERIALIEN ZUR VORBEREITUNG AUF DIE KLAUSUR INFORMATIK II FÜR VERKEHRSINGENIEURWESEN ANTEIL VON PROF. VOGLER IM WINTERSEMESTER 2011/12

Mission Berlin. Deutsch lernen und unterrichten Arbeitsmaterialien. Mission Berlin 13 Βοήθεια εκ Θεού

Griechisches Staatszertifikat - Deutsch

Η παράσταση αυτή ήταν πολύ καλή και οργανωµένη, να συνεχίσουµε έτσι. Langer ( ιευθύντρια του Albrecht-Ernst Gymnasium)

Hauptseminar Mathematische Logik Pcf Theorie (S2A2) Das Galvin-Hajnal Theorem

PASSANT A: Ja, guten Tag. Ich suche den Alexanderplatz. Können Sie mir helfen?

ΤΟ HISTORISCHES WÖRTERBUCH DER PHILOSOPHIE * THEO KOBUSCH Ruhr Universität Bochum

ΟΔΟΘ ΔΘΖΗΣΘΟΣ Θ,28-32

Η προβληματική της Protention στη φαινομενολογία του χρόνου του Husserl

Jörg Gayler, Lubov Vassilevskaya

Εμπορική αλληλογραφία Ηλεκτρονική Αλληλογραφία

Mission Berlin. Deutsch lernen und unterrichten Arbeitsmaterialien. Mission Berlin 26 Πειράµατα µε τον χρόνο

Computerlinguistik. Lehreinheit 10 : Computerlinguistik Hausarbeit - Aufgaben

1. Βρες το σωστό αντικείμενο και συμπλήρωσε το σε αιτιατική. 2. Μπορείς να το πεις κι αλλιώς. Χρησιμοποίησε τα ρήματα schmecken και gefallen

Griechisches Staatszertifikat - Deutsch

ΜΗΝΙΑΙΑ ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟ ΓΕΡΜΑΝΙΑ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΗ GRIECHISCH-DEUTSCHE MONATSZEITUNG DEUTSCHLAND UND EUROPA

cos(2α) τ xy sin(2α) (7) cos(2(α π/2)) τ xy sin(2(α π/2)) cos(2α) + τ xy sin(2α) (8) (1 + ν) cos(2α) + τ xy (1 + ν) sin(2α) (9)

ΕΝΘΥΜΗΣΕΙΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΩΝ ΒΙΒΛΙΩΝ ΙΕΡΟΥ ΝΑΟΥ ΚΟΙΜΗΣΕΩΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ ΑΝΩ ΣΚΟΤΙΝΑΣ

Übungen zu Teilchenphysik 2 SS Fierz Identität. Handout. Datum: von Christoph Saulder

GOETHE-ZERTIFIKAT C2: GROSSES DEUTSCHES SPRACHDIPLOM

Στοιχεία του/της συζύγου ή του/ της συντρόφου του προσώπου που υποβάλλει την αίτηση

1. Kapitel I Deskriptive Statistik

ἀξιόω! στερέω! ψεύδομαι! συγγιγνώσκω!

GOETHE-ZERTIFIKAT B2 DURCHFÜHRUNGSBESTIMMUNGEN ΟΡΟΙ ΔΙΕΞΑΓΩΓΗΣ ΤΗΣ ΕΞΕΤΑΣΗΣ. Stand: 1. Oktober 2014 Τελευταία ενημέρωση: 1 Οκτωβρίου 2014

Aufgabe 1 Dreierkette Legt mit den Bild- und Wortkarten eine Dreierkette. Τρεις στη σειρά. Σχηματίστε τριάδες με εικόνες και λέξεις που ταιριάζουν.

Präpositionen ΠΡΟΣ (Ερώτηση με wohin?) nach προς (χώρα χωρίς άρθρο, πόλη, ήπειρο) προς (τοπικό επίρρημα)


Fragen, ob Gebühren anfallen, wenn man in einem bestimmten Land Geld abhebt

2. Σε καθεμία από ηις παρακάηφ προηάζεις σπάρτει ένα οσζιαζηικό ζε αιηιαηική ή ζε δοηική. Υπογράμμιζε ηο και ζσμπλήρφζε ηο ζε ονομαζηική

ΠΑΝΑΓΙΩΤΑ ΣΑΡΙΣΧΟΥΛΗ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΠΑΠΥΡΟΛΟΓΙΑΣ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ

Αιτήσεις Συνοδευτική Επιστολή

Griechische und römische Rechtsgeschichte

Klausur Strömungsmechanik II Dichte des Fluids ρ F. Viskosität des Fluids η F. Sinkgeschwindigkeit v s. Erdbeschleunigung g

Auswandern Dokumente Dokumente - Allgemeines Griechisch Koreanisch Dokumente - Persönliche Informationen

Tipologie installative - Installation types Type d installation - Installationstypen Tipos de instalación - Τυπολογίες εγκατάστασης

Formelsammlung zur sphärischen Trigonometrie

Griechische und roemische Rechtsgeschichte

Strukturgleichungsmodellierung

ΒΑΣΙΛΙΚΟΙ ΑΝΔΡΙΑΝΤΕΣ. ΝΙΚΗΦΟΡΟΣ ΒΛΕΜΜΥΔΗΣ, ΜΑΝΟΥΗΛ Β' ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟΣ.

FLASHBACK: Der Mechanismus ist nicht komplett, verstehst du? Es fehlt ein Teil. Seit neunzehnhunderteinundsechzig.

Mission Berlin. Deutsch lernen und unterrichten Arbeitsmaterialien. Mission Berlin 14 Στο παρελθόν για το µέλλον

STAATLICHE BEIHILFEN ZYPERN

Technisches Handbuch. Pergola Top Star 120X70. metaform Bescha ungssysteme

22 είκοσι δύο. Κύπρος. Ελλάδα. Ελβετία. Αυστρία. Γερμανία. Από πού είσαι; Είμαι από τη Γερμανία. Εσύ; Από την Κύπρο. Από πού είσαι; Είμαι από

Ο ΜΥΘΟΣ ΤΗΣ ΛΟΡΕΛΑΪ DIE LORELEY FABEL

Mission Berlin. Deutsch lernen und unterrichten Arbeitsmaterialien. Mission Berlin 17 Οδοφράγµατα

Griechisches Staatszertifikat - Deutsch

Εμπορική αλληλογραφία Επιστολή


Weihnachtsbrief aus Kindergarten und Vorschule Χριστουγεννιάτικο γράμμα από το προνηπιακό/νηπιακό τμήμα

Kulturgeschichte II. Thematische Einheit Nr.9: Das geeinte Deutschland


Auswandern Wohnen. Wohnen - Mieten. Θα ήθελα να ενοικιάσω ένα. Äußern dass man etwas mieten möchte. δωμάτιο Art der Unterbringung

Θέμα: Εκπαιδευτικό σεμινάριο για καθηγητές Γερμανικών στο Ινστιτούτο Γκαίτε


Hessisches Kultusministerium. Schulbücherkatalog. für den Unterricht in Herkunftssprachen in Verantwortung des Landes Hessen.

Tipologie installative - Installation types Types d installation - Die einbauanweisungen Tipos de instalación - Τυπολογίες εγκατάστασης

Auswandern Dokumente. Dokumente - Allgemeines. Fragen wo man ein Formular findet. Fragen wann ein Dokument ausgestellt wurde

Auswandern Dokumente. Dokumente - Allgemeines. Dokumente - Persönliche Informationen. Fragen wo man ein Formular findet

Rotationen und Translationen

Mission Berlin. Deutsch lernen und unterrichten Arbeitsmaterialien. Mission Berlin 21 Ένα καινούργιο σχέδιο

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΠΡΟΣΩΠΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ

Mission Berlin. Deutsch lernen und unterrichten Arbeitsmaterialien. Mission Berlin 24 Το ρολόι χτυπάει

Bohrbild im Längsholz. Einstellbereich

1. Ταξινόμησε τα ρήματα στον παρακάτω πίνακα, ανάλογα με την αλλαγή του φωνήεντος στο θέμα τους. 2. Ξανάγραψε τις προτάσεις σε χρόνο Παρακείμενο

Βυζαντινές Σπουδές- Instrumenta Studiorum

18. Normale Endomorphismen

Είναι ικηγόρος παρ Εφέταις (.Σ. Θεσσαλονίκης και Μονάχου).

ANKÜNDIGUNG ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΗ ANNOUNCEMENT

ΔΙΑΚΕΙΜΕΝΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΖΑΙΔΑ ΤΟΥ ΑΛΕΞΗ ΠΑΝΣΕΛΗΝΟΥ: ΜΙΑ ΠΡΩΤΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ

Émergence des représentations perceptives de la parole : Des transformations verbales sensorielles à des éléments de modélisation computationnelle

Intersection Types. Matthias Putz. Sommersemester 2011

Transcript:

BIBLIOGRAPHIE / BIBLIOGRAPHY Aktuelle Fassung vom 17. Januar 2011 Current version of 11 January 2011 (frühere Fassung: 3. Januar 2006) (earlier version: 3 January 2006) Eintragungen, die zwischen der vorliegenden aktualisierten Fassung und der jeweiligen Vorgängerfassung vorgenommen wurden, werden mit einem hochgestellten Asteriskus vor dem Zitat gekennzeichnet. Entries in the current revised version which are not in the earlier version have been marked with an asterisk. Die folgende, im Zusammenhang mit dem vom Fonds zur Förderung der wissenschaftlichen Forschung geförderten Projekt Nr. P19135-G02 (Zeugen und Zeugenunterschriften in byzantinischen Privaturkunden) entstandene und am Institut für Byzanzforschung der Österreichischen Akademie der Wissenschaften betreute bibliographische Übersicht versteht sich als work in progress und versucht (zum Teil in der Form einer «bibliographie raisonnée»), einen Überblick über die vorhandene Literatur zum Thema Privaturkunden in Byzanz zu geben; sie steht als pdf-datei über das Internet allen an byzantinischem Urkundenwesen Interessierten zur Verfügung. Daß Vollständigkeit zwar anzustreben, aber im Grunde nicht zu erreichen ist, liegt auf der Hand. Daher werden die Benützer dieser Datei gebeten, dem Projekt allfällige Ergänzungs- bzw. Verbesserungsvorschläge über e-mail (otto.kresten@oeaw.ac.at) mitzuteilen; diese Vorschläge werden in die jeweils aktuelle Fassung der Bibliographie (vgl. die Kopfzeile) eingearbeitet werden; diese laufende Aktualisierung wird auch die Annotierungen zu einzelnen Literaturangaben betreffen. Gleichzeitig werden die Benützer dieser Bibliographie gebeten, eigene, an entlegener Stelle publizierte Beiträge zum Fragenkomplex des Projekts der Privaturkunden den Bearbeitern (Univ.Prof. i. R. Dr. Otto Kresten, Dr. Martin Schaller) in Form von Sonderdrucken oder von Photokopien zur Verfügung zu stellen (per Adresse: Institut für Byzanzforschung der Österreichischen Akademie der Wissenschaften, Wohllebengasse 12 14, A-1040 Wien). The following bibliographic survey was compiled at the Institute of Byzantine Studies of the Austrian Academy of Sciences as part of Project No. P19135-G02 of the Fund for Scientific Research ( Witnesses and Witnesses Signatures in Byzantine Private Documents ). Presented as work in progress (partly in the form of a bibliographie raisonnée), it is

2 intended as a survey of the existing literature on private documents in Byzantium and is available as a pdf file on the Internet to all who are interested in Byzantine documents. Every attempt has been made at completeness, but of course this has not always been achieved. Users are therefore requested to send any suggestions for additions or improvements by e- mail to: otto.kresten @ oeaw.ac.at. These proposals will be incorporated in the current version of the bibliography (see header). This ongoing revision will also affect the notes on individual references. Likewise, users of the bibliography who have published studies relevant to the project Private Documents are requested to send copies to the editors (Prof Dr Otto Kresten, Dr Martin Schaller, Institute of Byzantine Studies, Austrian Academy of Sciences, Wohllebengasse 12 14, A-1040 Vienna). Vgl. auch die bibliographischen Übersichten bei: KARAYANNOPULOS WEISS, Quellenkunde = J. KARAYANNOPULOS G. WEISS, Quellenkunde zur Geschichte von Byzanz (324 1453), Bd. II. Wiesbaden 1982, 549 564 (Anhang zum IV. Teil: Die wichtigsten Urkundenkomplexe und Archive). Reich annotierte Bibliographie auf dem Stand des Jahres 1980; wichtig auch die Hinweise in der Einleitung zu Bd. I (Wiesbaden 1982) auf den Seiten 107 112: 21 (Privaturkunden), 22 (Testamente) und 23 (Typika). MEDVEDEV, Očerki = I. P. MEDVEDEV, Očerki vizantijskoj diplomatiki (Častnopravovoj akt). Leningrad 1988. Summarische bibliographische Hinweise in der Einleitung (S. 3 16) und im Abkürzungsverzeichnis (S. 236 238). ). MENŠIKOV, Archivy = A. MENŠIKOV, Archivy Vizantii X XV vv. Moskva 2009. Als Dissertation bestenfalls ein summarischer Überblick über byzantinische Archive. 2

3 A. Allgemeine Sammelausgaben DMITRIEVSKIJ, Opisanie = A. DMITRIEVSKIJ, Opisanie liturgičeskich rukopisej I III. Kiev Petrograd 1895 1917 (Repr. Hildesheim 1965). Wird bei jenen Typika herangezogen, die in das weitere Umfeld von Privaturkunden fallen und noch nicht durch modernere Editionen ersetzt sind. MIKLOSICH MÜLLER, Acta et diplomata I VI = F. MIKLOSICH J. MÜLLER, Acta et diplomata graeca medii aevi sacra et profana I VI. Wien 1860 1890. Bd. I und II (Acta patriarchatus Constantinopolitani MCCCXV MCCCCII e codicibus manu scriptis Bibliothecae Palatinae Vindobonensis [1860 1862]), d. h. das sogenannte Patriarchatsregister von Konstantinopel (vgl. dazu auch die kritische Neuausgabe [einstweilen für die Jahre 1315 bis 1376] von H. HUNGER O. KRESTEN [et al.] [Wien 1981ff.]), werden nur in Ausnahmefällen zu berücksichtigen sein (etwa im Falle jener Urkunden der Patriarchen von Konstantinopel mit den als Zeugenunterschriften zu wertenden Namensunterschriften der zum Ausstellungszeitpunkt in Konstantinopel anwesenden Metropoliten); echte Privaturkunden im vollen Sinn dieses Wortes finden sich nur sporadisch, etwa dann, wenn Einzelpersonen ein von ihnen unterfertigtes Glaubensbekenntnis abgelegt haben, das dann ins Patriarchatsregister eingetragen wurde, doch sind in diesen Fällen keine Zeugenunterschriften zu erwarten; eine Auswertung der in den Einleitungspartien zu den einzelnen im Patriarchatsregister wiedergegebenen Dokumenten in einem eigenen Lemma ausgewiesenen erwähnten Urkunden unter terminologischen Gesichtspunkten ist vorgesehen, auch wenn derartige Urkunden nur in den seltensten Fällen als im Wortlaut inserierte Dokumente erhalten geblieben sind. Bd. III (Acta et diplomata graeca res graecas italasque illustrantia e tabulariis Anconitano, Florentino, Melitensi, Taurinensi, Veneto, Vindobonensi [1865]) enthält so gut wie nichts an Privaturkunden; bei der Untersuchung der Zeugenunterschriften kann jedoch auf jene Auslandsverträge zurückgegriffen werden, in denen der byzantinische Kaiser gezwungen war, nach dem Vorbild westlicher Verträge auf westliches Verlangen seine Urkunde durch Zeugennennung abzusichern (für den Fall, daß die in diesem Band enthaltenen, für die vorzunehmende Untersuchung wichtigen Texte in einer kritischen Neuausgabe vorliegen [etwa L. Pieralli für den Zeitraum 1204 1282], wird natürlich die jeweilige Neuausgabe herangezogen werden). 3

4 Bd. IV VI (Acta et diplomata monasteriorum et ecclesiarum Orientis I III [1871 1890]) werden nur dort berücksichtigt, wo sie nicht durch modernere Editionen ersetzt sind; besonders wichtig sind in diesem Zusammenhang die in Bd. IV enthaltenen Chartulare (s. dort) bzw. in Bd. VI die Urkunden des Ioannes Theologos-Klosters auf Patmos, für welche die Ausgaben von E. BRANUSE (Athen 1980; Kaiserurkunden) und M. NYSTAZOPULU- PELEKIDU, (Βυζαντινὰ ἔγγραφα τῆς μονῆς Πάτμου II. [Athen 1980]: Beamtenurkunden) nicht zuständig sind; zu den Patriarchenurkunden im Archiv des Ioannes Theologos-Klosters vgl. die bei M. GEROLYMATU (Σχετικά με βυζαντινά πατριαρχικά έγγραφα της Πάτμου. Bollettino della Badia greca di Grottaferrata, 3 a ser., 1 [2004] 79 91) gegebene Übersicht; dort (S. 79) auch Hinweise auf die von N. OIKONOMIDÈS vorbereitete, posthum erscheinende Ausgabe der Privaturkunden. RHALLES POTLES, Σύνταγμα I VI = G. A. RHALLES M. POTLES, Σύνταγμα τῶν θείων καὶ ἱερῶν κανόνων κτλ. I VI. Athen 1852 1859. Wird nur in einigen wenigen Ausnahmefällen (vgl. das oben zum Patriarchatsregister von Konstantinopel Gesagte) heranzuziehen sein. TAFEL THOMAS, Urkunden I III = G. L. F. TAFEL G. M. THOMAS, Urkunden zur älteren Handels- und Staatsgeschichte der Republik Venedig, mit besonderer Beziehung auf Byzanz und die Levante vom neunten bis zum Ausgang des fünfzehnten Jahrhunderts I III (Fontes Rerum Austriacarum II 12 14). Wien 1857 (Repr. Amsterdam 1964). THOMAS, Diplomatarium I II = G. M. THOMAS, Diplomatarium Veneto- Levantinum sive acta et diplomata res Venetas, Graecas atque Levantis illustrantia I. A. 1300 1350; II. A. 1351 1454 (Monumenti storici dalla R. Deputazione Veneta di Storia patria, ser. I. Bd. V und IX). Venedig 1880 1899 (Repr. New York s. a.). 4

5 B. Chartulare 1. Lembiotissa-Kloster: MIKLOSICH MÜLLER, Acta et diplomata IV = F. MIKLOSICH J. MÜLLER, Acta et diplomata graeca medii aevi sacra et profana IV 1 289. Wien 1871. Für die hier edierten Urkunden des Theotokos-Klosters am Berge Lembos gibt es noch keine kritische Neuausgabe (mit Alexander Beihammer und Martin Hinterberger, die eine kritische Edition dieses Chartulars in ihrem Arbeitsprogramm an der University of Cyprus haben, bestehen enge Kontakte; eine Neuausgabe wird auch von Paris Gunarides [Panepistemio Thessalias] angekündigt); für die vorliegende Untersuchung ist eine vollständige photographische Dokumentation des im Cod. Vind. hist. gr. 125 enthaltenen Chartulars in Wien am Institut für Byzantinistik und Neogräzistik jederzeit greifbar, so daß allfällig auftretende Probleme der Edition von Miklosich und Müller (etwa bei der Schreibung von Eigennamen) stets durch eine Einsicht in diese Photographien (oder, wenn notwendig, durch eine Konsultierung des Originals an der Österreichischen Nationalbibliothek) gelöst werden können. Schwierigkeiten werden auf jeden Fall Fragen der Datierung einzelner Urkunden bereiten, da dazu in der älteren Literatur (vgl. z. B. H. AHRWEILER, L histoire et la geógraphie de la region de Smyrne entre les deux occupations turques [1081 1317], particulièrement au XIII e siècle. Travaux et Mémoires 1 [1965] 1 204) nicht immer befriedigende Lösungen angeboten werden (vgl. etwa die Verbesserungsvorschläge bei S. N. KAPLANERES, Zur Datierung zweier Urkunden des Lembiotissa-Klosters [MM IV, XXXX, XXXVIII]. Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik 41 [1991] 237 239; P. GUNARIDES, Σημείωμα για ένα (?) έγγραφο της Λεμβιώτισσας. Σύμμεικτα 11 [1997] 83 94; P. GOUNARIDIS, La pêche dans le golfe de Smyrne, in: Εὐψυχία. Mélanges offerts à Hélène AHRWEILER, Bd. I [Byzantina Sorbonensia 16]. Paris 1998, 265 271). 2. Chartular des Paulos-Klosters am Berge Latros: MIKLOSICH MÜLLER, Acta et diplomata IV = F. MIKLOSICH J. MÜLLER, Acta et diplomata graeca medii aevi sacra et profana IV 290 329. Wien 1871. Für die Bearbeitung dieses Chartulars steht fürs erste das Manuskript der von Chr. Gastgeber und O. Kresten vorbereiteten kritischen Edition (die im Laufe des Jahres 2009 in den Druck 5

6 gehen soll) zur Verfügung. Auf den ersten Blick scheint dieses Chartular für Privaturkunden so gut wie nichts zu bieten (vgl. aber die Urkunde des Mönches Bartholomaios des Klosters τοῦ Λαμπονίου aus dem Jahre 987), doch dürfen jene Privaturkunden, die sich als Inserte (etwa in Beamtenurkunden) finden, nicht übersehen werden: Die in der Gerichtsurkunde des Ioannes Strategopulos vom März 1211 inserierten Eidesurkunden der Bewohner von Sampson bzw. der Bewohner von Kleisura sind etwa das einzige bis jetzt bekannte, im vollen Wortlaut erhaltene Beispiel einer durch Unterschriften beglaubigten eidesstattlichen Aussage ( Parteieneid ) in schriftlicher Form bei einem Prozeß. *RAGIA, Λάτρος = E. RAGIA, Λάτρος. Ενα άγνωστο μοναστικό κέντρο στη δυτική Μικρά Ασία. Με λεπτομερή σχολιασμό των εγγράφων του αρχείου της μονής Θεοτόκου του Στύλου. Thessalonike 2008. 3. Chartular des Makrinitissa-Klosters und des Petra-Klosters: MIKLOSICH MÜLLER, Acta et diplomata IV = F. MIKLOSICH J. MÜLLER, Acta et diplomata graeca medii aevi sacra et profana IV 330 430. Wien 1871. In Einzelfällen auftretende Probleme (etwa in Datierungsfragen oder bei Formen von Personennamen) werden sich bedauerlicherweise kaum lösen lassen, da das Urkundenbuch im Cod. Taur. gr. 237 bei dem Brand der Nationalibliothek in Turin am Beginn des 20. Jahrhunderts total vernichtet wurde. 4. Chartular des Klosters der Theotokos Eleusa: PETIT, Notre-Dame de Pitié = L. PETIT, Le monastère de Notre-Dame de Pitié en Macédoine. Izvestija Russkago Archeologičeskago Instituta v Konstantinopolě 6 (1900) 1 153. Das im Athos-Kloster Iberon bedauerlicherweise nicht mehr auffindbare Original dieses Chartulars kann nur in der (unvollständigen) alten Ausgabe durch Louis Petit benützt werden; Hinweise auf Privaturkunden finden sich in den edierten Teilen nur in narrativen Partien. 5. Chartular des Klosters Bazelon (Trapezus): 6

7 *PAPULIDES PETROPULOS, Acta Βαζελώνος = Τα Acta της μονής Βαζελώνος. Στοιχεία για ιστορία της αγροτικής και μοναστηριακής εγγείας ιδιοκτησίας στο Βυζάντιο κατά το 13 ο 15 ο αι. Επιμέλεια, προλεγόμενα, προσθήκες: K. K. PAPULIDES. Μετάφραση: E. K. PETROPULOS. Thessalonike 2007 (= erweiterter Nachdruck des folgenden Titels). USPENSKIJ BENEŠEVIČ, Vazelonskie akty = F. I. USPENSKIJ V. N. BENEŠEVIČ, Vazelonskie akty. Materialy dlja istorii krest janskogo i monastyrskogo zemlevladenija v Vizantii XIII XV vekov (Gosudarstvennaja Publičnaja Biblioteka v Leningrade, ser. V, Nr. 2). Leningrad 1927. *MAVROMATIS ALEXAKIS, Acta Βαζελώνος = G. MAVROMATIS A. ALEXAKIS, Τα Acta της μονής Βαζελώνος στα κατάλοιπα του Ν. Μ. Παναγιωτάκη και οι προοπτικές για μια νέα έκδοσή τους, in: Realia Byzantina. Hrsg. von S. KOTZABASSI G. MAVROMATIS (Byzantinisches Archiv 22). Berlin New York 2009, 151 166. 6. Chartular des Ioannes Prodromos-Klosters bei Serrhai: BÉNOU, Saint-Jean-Prodrome = L. BÉNOU, Le codex B du monastère Saint-Jean- Prodrome (Serrès). A (XIII e XV e siècles) (Textes, Documents, Études sur le Monde byzantin, néohellénique et balkanique 2). Paris 1998. GUILLOU, Saint-Jean-Prodrome = A. GUILLOU, Les archives de Saint-Jean- Prodrome sur le mont Ménécée (Bibliothèque Byzantine, Documents 3). Paris 1955. Da die Ausgabe von Lisa Bénou in vieler Hinsicht unbefriedigend ist, wird in Einzelfällen die ältere Edition von André Guillou zur Kontrolle herangezogen werden. Glücklicherweise verfügt das Projekt über eine komplette Photographie des heute am Ivan-Dujčev-Zentrum in Sofija aufbewahrten Codex B, so daß immer auf diese photographischen Unterlagen 7

8 zurückgegriffen werden kann, wenn textkritische Fragen eindeutig abgesichert werden müssen. Der von Paolo Odorico (weitaus besser) edierte Teil des Codex B fällt nicht in den Untersuchungszeitraum des Projekts, da er Dokumente vom späten 15. bis ins 19. Jahrhundert umfaßt. Codex A des Chartulars des Ioannes Prodromos-Klosters (Cartulary A of the Saint John Prodromos Monastery. Facsimile edition with an introduction by I. DUJČEV. London 1972) kann für das vorliegende Projekt außer Betracht bleiben, da er neben dem Typikon des Ioakeim von Zichnai (das allerdings auch die Unterschriften eines Michael und einer Eudokia trägt) nur byzantinische Kaiserurkunden (und keine Privaturkunden) enthält. GUILLOU MAVROMATIS BÉNOU ODORICO, Cartulaire = A. GUILLOU L. MAVROMATIS L. BÉNOU P. ODORICO, Le cartulaire B du monastère Saint-Jean- Prodrome au Mont Ménécée (Serrès). Byzantion 65 (1995) 196 239. Kurzregesten als «antipasto» zu der kurz danach erschienenen Edition von Lisa Bénou, in der Regel ohne ausführlichere Begründung der kurzen Datierungsvorschläge; vor allem deswegen nicht gänzlich außer Acht zu lassen, weil Bénou in ihrer Ausgabe die (von ihr vertretenen oder aus der Vorgängerliterartur übernommenen) zeitlichen Ansätze der Einzelurkunden des Chartulars in Fußnoten (bzw. im Inhaltsverzeichnis am Ende ihres Editionsbandes) verbirgt. KRESTEN SCHALLER, Beobachtungen = O. KRESTEN M. SCHALLER, Diplomatische, chronologische und textkritische Beobachtungen zu Urkunden des Chartulars B des Ioannes Prodromos-Klosters bei Serrhai, in: Sylloge diplomatico-palaeographica xxx 7. Chartular des Klosters Hieria-Xerochoraphion: WILSON DARROUZÈS, Hiéria-Xérochoraphion = N. WILSON J. DARROUZÈS, Restes du cartulaire de Hiéria-Xérochoraphion. Revue des Études Byzantines 26 (1968) 5 47. 8

9 Wichtig etwa Nr. 5, Fragment eines Πρακτικὸν παραδόσεως eines Protospatharios Ioannes, Megas Chartularios τοῦ γενικοῦ λογοθέτου aus dem 11. Jahrhundert, da es zeigt, daß in Einzelfällen auch derartige Beamtenurkunden Zeugenunterschriften (mit der klassischen Formel παρήμην... καὶ μαρτυρῶν ὑπέγραψα) aufweisen können. 8. Chartular von Patir: *BRECCIA, Patir = G. BRECCIA, Nuovi contributi alla storia del Patir. Documenti del Vat. gr. 2605. Roma 2005. Enthält auf S. 135 238 die kritische Edition von 16 süditalienischen Urkunden (z. T. auch in lateinischer Sprache) aus dem Archiv von Patir (mit diplomatischer Analyse [vgl. etwa den kurzen Bezug auf die Nennung der Zeugen im Eschatokoll: a. O. 129 mit Anm. 33] und mit einem zugehörigen ausführlichen Kommentar). 9

10 C. Geographisch gegliederte Sammelausgaben 1. Süditalien und Sizilien: CUSA, Diplomi greci = S. CUSA, I diplomi greci ed arabi di Sicilia I II. Palermo 2 1882 (Repr. Köln Wien 1982). TRINCHERA, Syllabus = F. TRINCHERA, Syllabus graecarum membranarum, quae partim Neapoli in maiori tabulario et primaria bibliotheca, partim in Casinensi coenobio ac Cavensi et in episcopali tabulario Neritino iamdiu delitescentes et a doctis frustra expetitae, nunc tandem... in lucem prodeunt. Napoli 1865 (Repr. Bologna 1978). GUILLOU, Saint-Nicolas de Donnoso = A. GUILLOU, Saint-Nicolas de Donnoso (1031 1060/1061) (Corpus des actes grecs d Italie du Sud et de Sicile 1). Città del Vaticano 1967. GUILLOU, Saint-Nicodème de Kellarana = A. GUILLOU, Saint-Nicodème de Kellarana (1023/1024 1232) (Corpus des actes grecs d Italie du Sud et de Sicile 2). Città del Vaticano 1968. GUILLOU, Hagia-Agathè = A. GUILLOU, La Théotokos de Hagia-Agathè (Oppido) (1050 1064/1065) (Corpus des actes grecs d Italie du Sud et de Sicile 3). Città del Vaticano 1972. GUILLOU, Règion = A. GUILLOU, La Brébion de la métropole byzantine de Règion (vers 1050) (Corpus des actes grecs d Italie du Sud et de Sicile 4). Città del Vaticano 1974. 10

11 GUILLOU, Saint-Jean-Théristès = S. G. MERCATI C. GIANNELLI A. GUILLOU, Saint-Jean-Théristès (1054 1264) (Corpus des actes grecs d Italie du Sud et de Sicile 5). Città del Vaticano 1980. GUILLOU, S. Maria di Messina = A. GUILLOU, Les actes grecs de S. Maria di Messina. Enquète sur les populations grecques d Italie du Sud et de Sicile (XI e XIV e s.) (Istituto Siciliano di Studi Bizantini e Neoellenici, Testi e Monumenti, Testi 8). Palermo 1963. ROGNONI, Archivio Medinaceli I = Cr. ROGNONI, Les actes privés grecs de l Archivio ducal de Medinaceli (Tolède) I. Les monastères de Saint-Pancrace de Briatico, de Saint-Philippe-de-Bojôannès et de Saint-Nicolas-des-Drosi (Calabre, XI e XII e siècles) (Textes, Documents, Études sur le Monde byzantin, néohellénique et balkanique 7). Paris 2004. Die Schwächen der von Cristina Rognoni besorgten Edition dieses einzigartigen (und bisher völlig unzugänglichen) Materials können zu einem guten Teil dadurch kompensiert werden, daß der Ausgabe eine Photo-CD mit Photographien der edierten Urkunden (meistens Originale) beigegeben ist. Da hier freilich nur die sprichwörtliche Spitze des Eisbergs vorliegt (von den 213 im 17. Jahrhundert nach Spanien entführten Urkunden werden im vorliegenden Band erst 30 ediert), sind alle Aussagen, die sich auf das griechischbyzantinische Privaturkundenwesen Süditaliens und Siziliens beziehen, trotz der im folgenden noch anzuführenden (modernen) Editionen mit einem gewissen Unsicherheitsfaktor behaftet; zu den entsprechenden Regesten vgl. den folgenden Eingang. ROGNONI, Archive «Messine» = Cr. ROGNONI, Le fonds d archives «Messine» de l Archivio de Medinaceli (Toledo). Regestes des actes privés grecs. Byzantion 72 (2002) 497 554. Pergamene e documenti Messina = Pergamene e documenti, in: Messina Il ritorno della Memoria. Catalogo della mostra (Messina, Palazzo Zanca, 1 marzo 28 aprile 1994). Palermo 1994, 147 211. 11

12 Enthält auf den Seiten 147 211 ausgewähltes photographisches Anschauungsmaterial der Bestände des Archivs Duca de Medinaceli (mit von Cr. ROGNONI verfassten Kurzregesten), wodurch auch Urkunden, die in dem 2004 erschienenen ersten Editionsband nicht enthalten sind, in Auswahl optisch erfassbar werden. 2. Athos: Actes Chilandar I = Actes de Chilandar I. Des origines à 1319. Édition diplomatique par M. ŽIVOJINOVIĆ V. KRAVARI Chr. GIROS (Archives de l Athos XX). Paris 1998. Actes Chilandar = Actes de Chilandar I. Actes grecs. Publiés par L. PETIT (Actes de l Athos V/1) (= Vizantijskij Vremennik 17 [1911], Prilož. 1). Sanktpeterburg 1911 (Repr. Amsterdam 1975). Wichtig für jene Dokumente, die in der in Paris seit dem Jahr 1998 erscheinenden Neuausgabe noch nicht enthalten sind; zu Vergleichszwecken werden gelegentlich auch die von B. KORABLEV 1915 edierten slavischen Dokumente herangezogen. Suppl. Chilandar = Supplementa ad acta graeca Chilandarii. Ediderunt V. MOŠIN A. SOVRE. Ljubljana 1948. Actes Dionysiou = Actes de Dionysiou. Édition diplomatique par N. OIKONOMIDÈS (Archives de l Athos IV). Paris 1968. Actes Docheiariou = Actes de Docheiariou. Édition diplomatique par N. OIKONOMIDÈS (Archives de l Athos XIII). Paris 1984. Actes Esphigménou = Actes d Esphigménou. Édition diplomatique par J. LEFORT (Archives de l Athos VI). Paris 1973. 12

13 Actes Iviron I = Actes d Iviron I. Des origines au milieu du XI e siècle. Édition diplomatique par J. LEFORT N. OIKONOMIDÈS D. PAPACHRYSSANTHOU (Archives de l Athos XIV). Paris 1985. Actes Iviron II = Actes d Iviron II. Du milieu du XI e siècle à 1204. Édition diplomatique par J. LEFORT N. OIKONOMIDÈS D. PAPACHRYSSANTHOU (Archives de l Athos XVI). Paris 1990. Actes Iviron III = Actes d Iviron III. De 1204 à 1328. Édition diplomatique par J. LEFORT N. OIKONOMIDÈS D. PAPACHRYSSANTHOU (Archives de l Athos XVIII). Paris 1994. Actes Iviron IV = Actes d Iviron IV. De 1328 à XVI e siècle. Édition diplomatique par J. LEFORT N. OIKONOMIDÈS D. PAPACHRYSSANTHOU (Archives de l Athos XIX). Paris 1995. Actes Kastamonitou = Actes de Kastamonitou. Édition diplomatique par N. OIKONOMIDÈS (Archives de l Athos IX). Paris 1978. Actes Kutlumus 2 = Actes de Kutlumus. Nouvelle édition remaniée et augmentée par P. LEMERLE (Archives de l Athos II 2 ). Paris 1988. Actes Lavra I = Actes de Lavra I. Des origines à 1204. Édition diplomatique par P. LEMERLE A. GUILLOU N. SVORONOS (Archives de l Athos V). Paris 1970. Actes Lavra II = Actes de Lavra II. De 1204 à 1328. Édition diplomatique par P. LEMERLE A. GUILLOU N. SVORONOS D. PAPACHRYSSANTHOU (Archives de l Athos VIII). Paris 1977. 13

14 Actes Lavra III = Actes de Lavra III. De 1329 à 1500. Édition diplomatique par P. LEMERLE A. GUILLOU N. SVORONOS D. PAPACHRYSSANTHOU (Archives de l Athos X). Paris 1979. Actes Lavra IV = Actes de Lavra IV. Études historiques. Actes serbes. Complements et index par P. LEMERLE A. GUILLOU N. SVORONOS D. PAPACHRYSSANTHOU (Archives de l Athos XI). Paris 1982. Actes Pantokrator = Actes du Pantokrator. Édition diplomatique par V. KRAVARI (Archives de l Athos XVII). Paris 1991. Actes Philothée = Actes de Philothée. Publiés par W. REGEL E. KURTZ B. KORABLEV (Actes de l Athos VI) (= Vizantijskij Vremennik 20 [1913], Prilož. 1). Sanktpeterburg 1913 (Repr. Amsterdam 1975). KRAVARI, Philothéou = V. KRAVARI, Nouveaux documents du monastère de Philothéou. Travaux et Mémoires 10 (1987) 261 356. Actes Prôtaton = Actes du Prôtaton. Édition diplomatique par D. PAPACHRYSSANTHOU (Archives de l Athos VII). Paris 1975. Actes Pantéléèmôn = Actes de Saint Pantéléèmôn. Édition diplomatique par P. LEMERLE G. DRAGON S. ĆIRKOVIĆ (Archives de l Athos XII). Paris 1982. Actes Vatopédi I = Actes de Vatopédi I. Des origines à 1329. Édition diplomatique par J. BOMPAIRE J. LEFORT V. KRAVARI Chr. GIROS (Archives de l Athos XXI). Paris 2001. 14

15 *Actes Vatopédi II = Actes de Vatopédi II. De 1330 à 1376. Édition diplomatique par J. LEFORT V. KRAVARI Chr. GIROS K. SMYRLIS (Archives de l Athos XXII). Paris 2006. GUDAS, Ἔγγραφα Βατοπεδίου = M. GUDAS, Βυζαντιακὰ ἔγγραφα τῆς ἐν Ἄθῳ ἱερᾶς μονῆς τοῦ Βατοπεδίου. Επετηρὶς τῆς Ἑταιρείας Βυζαντινῶν Σπουδῶν 3 (1926) 113 134; 4 (1927) 211 248. THEOCHARIDES, Διαθήκη = G. I. THEOCHARIDES, Μία διαθήκη καὶ μία δίκη βυζαντινή. Ἀνέκδοτα βατοπεδινὰ ἔγγραφα τοῦ ιδ αἰῶνος περὶ τῆς μονῆς Προδρόμου Βεροίας. Thessalonike 1962. *PAPDEMETRIU-DUKAS, Acta Vatopedii = N. A. PAPADEMETRIU-DUKAS, Acta Vatopedii (μέσα 15ου τέλη 17ου αἰ.). Komotene 2010. Enthält zwar im eigentlichen Editionsteil ausschließlich patriarchale und synodale Dokumente aus metabyzantinischer Zeit (früheste Urkunde: συνοδικὴ πρᾶξις des Patriarchen Dionysios I. von Konstantinopel vom Januar 1467), bietet aber in den Einleitungspartien zu den einzelnen Nummern bisweilen (kleine) Farbphotos und Teileditionen von spätbyzantinischen und metabyzantinischen Urkunden, darunter auch einige Privaturkunden. Actes Xénophon = Actes de Xénophon. Édition diplomatique par D. PAPACHRYSSANTHOU (Archives de l Athos XV). Paris 1986. Actes Xéropotamou = Actes de Xéropotamou. Édition diplomatique par J. BOMPAIRE (Archives de l Athos III). Paris 1964. Actes Zographou = Actes de Zographou. Publiés par W. REGEL E. KURTZ B. KORABLEV (Actes de l Athos IV) (= Vizantijskij Vremennik 13 [1907], Prilož. 1). Sanktpeterburg 1907 (Repr. Amsterdam 1969). 15

16 CHRYSOCHOIDES, Ἅγιος Παῦλος = Kr. CHRYSOCHOIDES, Ἱερὰ μονὴ Ἁγίου Παύλου. Κατάλογος τοῦ ἀρχείου. Σύμμεικτα 4 (1981) 251 300. DÖLGER, Schatzkammern = F. DÖLGER, Aus den Schatzkammern des Heiligen Berges. München 1948. 3. Patmos: GEROLYMATU, Έγγραφα = M. GEROLYMATU, Σχετικά με βυζαντινά πατριαρχικά έγγραφα της Πάτμου. Bollettino della Badia greca di Grottaferrata, 3 a ser., 1 (2004) 79 91. Vgl. auch oben zu Bd. VI von MIKLOSICH MÜLLER, Acta et diplomata. NYSTAZOPULU-PELEKIDU, Ἔγγραφα Πάτμου = M. NYSTAZOPULU-PELEKIDU, Βυζαντινὰ ἔγγραφα τῆς μονῆς Πάτμου II. Athen 1980. Vgl. ebenfalls oben zu Bd. VI von MIKLOSICH MÜLLER, Acta et diplomata. 4. Meteora: BEES, Μετέωρα = N. A. BEES, Σερβικὰ καὶ βυζαντιακὰ γράμματα Μετεώρου. Βυζαντίς 2 (1911) 1 100. 5. Sonstiges Griechenland: *BAGIONAKES MICHALAGA MPLETAS MOSCHONAS, Καπιανός = Chr. BAGIONAKES D. MICHALAGA M. MPLETAS, Νικόλαος Καπιανός, Νοταρικές πράξεις Κάστρο Κεφαλονίας (1571 1576) Επιστημονική επόπτεια N. G. MOSCHONAS (Εθνικό Ιδρυμα Ερευνών. Ινστιτούτο Βυζαντινών Ερευνών. Πηγές 11). Athen 2008. 16

17 KONIDARES RODOLAKES, Πράξεις = I. M. KONIDARES G. E. RODOLAKES, Οι πράξεις του νοταρίου Κέρκυρας Ιωάννη Χοντρομάτη (1472 1473). Ἐπετηρὶς τοῦ Κέντρου ἐρεύνης τῆς ἱστορίας τοῦ ἑλληνικοῦ δικαίου 32 (1996) 139 205. *PANTAZE, Τοξότης = S.-A. PANTAZE, Ἐμμανουὴλ Τοξότης. Νοτάριος Κέρκυρας. Πρωτόκολλο. Πράξεις τῶν ἐτῶν 1500 1503 (Πηγές της επτανησιακής ιστορίας 2). Corfu 2007. PLUMIDES, Συλλογή = G. S. PLUMIDES, Συλλογὴ ἐγγράφων γιὰ τὶς βενετοκρατούμενες Μεθώνη καὶ Κορώνη (1465 1502). Πελοποννησιακά 10 (1974) 155 164. RODOLAKES GKRINIATSOS, Αρχείο = G. E. RODOLAKES G. I. GKRINIATSOS, Το νοταριακό Αρχείο της Κέρκυρας. Ἐπετηρὶς τοῦ Κέντρου ἐρεύνης τῆς ἱστορίας τοῦ ἑλληνικοῦ δικαίου 32 (1996) 9 137. RODOLAKES PAPARREGA-ARTEMIADE, Πράξεις = G. E. RODOLAKES L. PAPARREGA-ARTEMIADE, Οι πράξεις του νοταρίου Αγίου Ματθαίου Κέρκυρας Πέτρου Βαραγκά (1541 1545). Ἐπετηρὶς τοῦ Κέντρου ἐρεύνης τῆς ἱστορίας τοῦ ἑλληνικοῦ δικαίου 32 (1996) 207 339. 6. Zypern und lateinischer Osten : *BEIHAMMER, Briefe = A. BEIHAMMER, Griechische Briefe und Urkunden aus dem Zypern der Kreuzfahrerzeit. Die Formularsammlung eines königlichen Sekretärs im Vaticanus Palatinus graecus 367, herausgegeben, übersetzt und kommentiert (Zyprisches Forschungszentrum, Quellen und Studien zur Geschichte Zyperns 57). Nicosia 2007 (s. auch E. Formularbehelfe). 17

18 *KAKLAMANES LAMPAKES, Gregoropulos = St. KAKLAMANES St. LAMPAKES, Μανουὴλ Γρηγορόπουλος, νοτάριος Χάνδακα 1506 1532. Διαθῆκες, ἀπογραφές ἐκτιμήσεις (Βενετικὲς Πηγὲς τῆς Κρητικῆς Ἱστορίας 1). Herakleio 2003. *NANETTI, Documenta I/1 2 = A. NANETTI, Documenta veneta Coroni et Methoni rogata. Euristica e critica documentaria per gli oculi capitales Communis Venetiarum (secoli XIV e XV), vol. I: Documenta a presbiteris et notariis castellanorum cappellanis rogata, pars prima: Antonius Paulo, Lucianus Girardo, Marcus Marzella, Iohannes Bono nec non Antonius de Vatazis (Fondazione Nazionale Ellenica delle Ricerche, Istituto di Ricerche Bizantine, Fonti 3). Athen 1999; pars secunda: Nascimben de Scarena, Stefanus Silvius dictus Petenello necnon Nicolaus Sancti Gervasii ) (Fondazione Nazionale Ellenica delle Ricerche, Istituto di Ricerche Bizantine, Fonti 7). Athen 2007. SIMON, Prozeßprogramme = Zyprische Prozeßprogramme. In Zusammenarbeit mit U. FIDORA H. R. LUG J. E. MARUHN H. MONDORF hrsg. von D. SIMON (Münchener Beiträge zur Papyrusforschung und antiken Rechtsgeschichte 65). München 1973. 18

19 D. Einzelausgaben ASONITES, Έγγραφα = S. N. ASONITES, Τρία κερκυραϊκά έγγραφα των ετών 1398 1458. Ἑῶα καὶ Ἑσπέρια 1 (1993) 9 44. BEAUCAMP, Testament = J. BEAUCAMP, Le testament de Grégoire de Nazianze, in: Fontes Minores X, hrsg. von L. BURGMANN (Forschungen zur byzantinischen Rechtsgeschichte 22). Frankfurt/Main 1998, 1 100. BOISSEVAIN, Schenkingsoorkonde = U. Ph. BOISSEVAIN, Grieksche schenkingsoorkonde uit Zuid-Italië van het jaar 1127/8 (Verhandelingen der Koninklijke Akademie van Wetenschappen te Amsterdam. Afdeelung letterkunde, nieuwe reeks XXIX, No. 3). Amsterdam 1930. BRANUSE, Ἀφιερωτήρια ἔγγραφα = E. BRANUSE, Δύο ἀνέκδοτα ἀφιερωτήρια ἔγγραφα ὑπὲρ τῆς μονῆς Θεοτόκου τῶν Κριβιτζῶν (ιγ ιδ αἰ.). Συμβολὴ στὴ μελέτη τῆς βυζαντινῆς Πελοποννήσου. Σύμμεικτα 4 (1981) 17 47. *CHATZAKES, Φυσικά τέκνα = G. CHATZAKES, «Φυσικά τέκνα» στη βενετοκρατούμενη Κρήτη. Αρχειακές μαρτυρίες και νομικές προεκτάσεις ενός κοινωνικού φαινομένου. Ἐπετηρὶς τοῦ Κέντρου ἐρεύνης τῆς ἱστορίας τοῦ ἑλληνικοῦ δικαίου 38 (2004) 181 219. Edition letztwilliger Verfügungen und anderer Notariatsurkunden des 14. und 15. Jahrhunderts aus Kreta. D ORIA, Pergamene = F. D ORIA, Due pergamene greche nell Archivio di Montevergine. Annali della Facoltà di Lettere e Filosofia, Università di Napoli 22 (n. s. 10) (1979 1980) 177 192. 19

20 FAILLER, Donation = A. FAILLER, Une donation des époux Sanianoi au monastère des Hodègoi. Revue des Études Byzantines 34 (1976) 111 117. Diese Edition bietet ein gutes Beispiel für Abschriften von Urkunden in (bisweilen schlecht oder gar nicht katalogisierten) Urkundenbeständen (Handschrift Urbinas graecus 80). *FALKENHAUSEN, Documenti greci Palermo = V. VON FALKENHAUSEN, Documenti greci nell Archivio Storico Diocesano di Palermo, in: Storia e arte nella scrittura. L Archivio Storico Diocesano di Palermo a 10 anni dalla riapertura al pubblico (1997 2007). Atti del Convegno Internazionale di Studi a cura di G. TRAVAGLIATO. Santa Flavia 2008, 427 453. Enthält zwar keine Volleditionen der behandelten acht Dokumente (von denen nicht alle Privaturkunden sind), aber wertvolle ausführliche Wiedergaben entscheidender Textpassagen und einen instruktiven Tafelteil. FALKENHAUSEN, Documento = V. VON FALKENHAUSEN, Un inedito documento greco del monastero di S. Vito del Pizzo (Taranto). Cenacolo n. s. 7 (19) (1995) 7 20. FALKENHAUSEN, Testamente = V. VON FALKENHAUSEN, Die Testamente des Abtes Gregor von San Filippo di Fragala. Harvard Ukrainian Studies 7 (1983) (= Okeanos. Essays presented to I. ŠEVČENKO on his sixtieth birthday by his colleagues and students. Ed. by C. MANGO. Cambridge/Mass. 1984) 174 195. * FALKENHAUSEN LUCÀ, Documenti = V. VON FALKENHAUSEN S. LUCÀ, Due documenti greci inediti provenienti dall Archivio del Patir. Archivio Storico per la Calabria e la Lucania 73 (2006) 71 93. Edition von zwei süditalienischen Privaturkunden aus den Jahren 1150 und 1195 nach den Originalen in der Biblioteca Vallicelliana (ms. Allacci CXII, int. 30) und in der Biblioteca Apostolica Vaticana (Cod. Chis. E VI 184, nr. 13). 20

21 FERRARI, Formulari = G. FERRARI DALLE SPADE, Formulari notarili inediti dell età bizantina. Bulletino dell Istituto Storico Italiano 33 (1913) 41 128. FERRARI, Registro = G. FERRARI DALLE SPADE, Registro vaticano di atti bizantini di diritto privato. Studi Bizantini e Neoellenici 4 (1935) 249 267. GEDEON, Συμβόλαια = M. I. GEDEON, Βυζαντινὰ συμβόλαια. Byzantinische Zeitschrift 5 (1896) 112 117. GUILLOU, Saint-Elie = A. GUILLOU, Saint-Elie près de Luzzi en Calabre. Monastères byzantins inconnus du X e siècle. Rivista di Studi Bizantini e Slavi 2 (1982) 3 11. GUILLOU ROGNONI, Nouvelle fondation = A. GUILLOU Cr. ROGNONI, Une nouvelle fondation monastique dans le thème de Calabre (1053 1054). Byzantinische Zeitschrift 84 85 (1991 1992) 423 429. *HOOGENDIJK, Dialysis-Urkunde = F. A. J. HOOGENDIJK, Eine byzantinische Dialysis-Urkunde. Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik 107 (1995) 105 112. HUNGER, Urkunden = H. HUNGER, Zwei byzantinische Urkunden der späten Paläologenzeit aus der Österreichischen Nationalbibliothek. Byzantinische Zeitschrift 48 (1955) 297 308. KATSAROS, Έγγραφα = B. KATSAROS, Έγγραφα σχετικά με τη μητρόπολη Θεσσαλονίκης στα τέλη του 13 ου αρχές 14 ου αιώνα, in: Αφιέρωμα στον E. KRIARA. Thessalonike 1988, 79 99. 21

22 MANOUSSACAS, Acte de donation = M. MANOUSSACAS, Une acte de donation à l église Sainte-Kyriakè de Mouchli (1457). Travaux et Mémoires 8 (1981) 315 319. MANUSAKAS, Κατράριος = M. I. MANUSAKAS, Στέφανος Κατράριος, ὁ πρῶτος γνωστὸς ἕλληνας νοτάριος τῆς Χίου. Ἕνα ἀνέκδοτο ἔγγραφό του (τοῦ ἔτους 1446) ἀπὸ τὰ ἀρχεῖα τῆς Βενετίας, in: Εἰς μνήμην K. AMANTU (1874 1960). Athen 1960, 265 271. MANUSAKAS, Νοταριακὰ ἔγγραφα = M. I. MANUSAKAS, Ἑλληνικὰ νοταριακὰ ἔγγραφα (1374 1446) ἀπὸ τὰ Atti antichi τοῦ ἀρχείου τοῦ Δούκα τῆς Κρήτης. Θησαυρίσματα 3 (1964) 73 102. MÉNAGER, Notes = L.-R. MÉNAGER, Notes et documents sur quelques monastères de Calabre à l époque normande. Byzantinische Zeitschrift 50 (1957) 7 30, 321 361. NASTUREL, Recherches = P. Ş. NASTUREL, Recherches sur le testament de Maxime de Skoteinè (1247), in: H. AHRWEILER (Hrsg.), Philadelphie et autres études (Byzantina Sorbonensia 4). Paris 1984, 69 100. PALAMEDES, Ἱστόρημα = I. PALAMEDES, Ἀνέκδοτον βυζαντινὸν ἱστόρημα. Μακεδονικά 26 (1987 1988) 369 373. *PAULIKIANOPH, Ἔγγραφα = K. PAULIKIANOPH, Τρία ἄγνωστα ἔγγραφα περὶ τῆς παρουσίας Βυζαντινῶν καὶ Σλάβων εὐπατρίδων στὴν ἀθωνικὴ μονὴ Ζωγράφου, in: Βυζάντιο και Βούλγαροι (1018 1185). Επιμέλεια έκδοσης: K. NIKOLAU K. TSIKNAKES (Εθνικό Ιδρυμα Ερευνών. Ινστιτούτο Βυζαντινών Ερευνών. Διεθνή Συμπόσια 18). Athen 2008, 175 190. 22

23 PERRIA, Pergamena greca = L. PERRIA, Una pergamena greca dell anno 1146 per la chiesa di S. Maria dell Ammiraglio. Quellen und Forschungen aus italienischen Archiven und Bibliotheken 61 (1981) 1 24. *RE ROGNONI, Gestione della terra = M. RE Cr. ROGNONI, Gestione della terra ed esercizio del potere in Valle Tuccio (fine secolo XII) : due casi esemplari. Edizione, commento, dati prosopografici e analisi paleografica di ADM 1324, 1368 e 1333. Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik 58 (2008) 131 146. *ROGNONI, Contratto matrimoniale = Cr. ROGNONI, Messina 1208: un contratto matrimoniale greco (ADM 1302). Νέα Ῥώμη. Rivista di ricerche bizantinistiche 4 (2007) (= Ἀμπελοκήπιον. Studi di amici e colleghi in onore di V. VON FALKENHAUSEN, Bd. IV. Roma 2007) 331 342. SAKKELION, Συμβόλαιον = I. SAKKELION, Συμβόλαιον τῆς ιδ ἑκατονταετηρίδος. Δελτίον τῆς Ἱστορικῆς καὶ Ἐθνολογικῆς Ἑταιρείας τῆς Ελλάδος 2 (1885 1889) 468 475. Edition zweier volkssprachlicher Urkunden aus dem Bereich der Metropolis Dyrrachion von September beziehungsweise Dezember 1359. SIMON, Kaufformular = D. SIMON, Ein spätbyzantinisches Kaufformular, in: Flores Legum H. J. SCHELTEMA antecessori Groningano oblati, hrsg. von R. FEENSTRA H. LOKIN N. VAN DER WAL. Groningen 1971, 155 181. Ediert und kommentiert aus dem Cod. Vind. iur. gr. 7 (f. 230 r v ) das Formular einer volkssprachlichen Verkaufsurkunde (zum Teil mit Kürzungen in Richtung auf ein Formular ), möglicherweise aus dem trapezuntinischen Bereich (vgl. TRAPP. Probleme). SIMON TROIANOS, Geschäftsformulare = D. SIMON Sp. TROIANOS, Dreizehn Geschäftsformulare, in: Fontes Minores II, hrsg. von D. SIMON (Forschungen zur byzantinischen Rechtsgeschichte 3). Frankfurt/Main 1977, 262 295. 23

24 *SOPHIANOS, Γράμμα = D. Z. SOPHIANOS, Τὸ ἐκδοτήριο, ἐξισαστικὸ καὶ ἀποδεικτικὸ γράμμα τῆς Μαρίας Ἀγγελίνας Δούκαινας Παλαιολογίνας, in: Realia Byzantina. Hrsg. von S. KOTZABASSI G. MAVROMATIS (Byzantinisches Archiv 22). Berlin New York 2009, 267 282. SOPHIANOS, Διαθήκη = D. Z. SOPHIANOS, Ἡ ἀνέκδοτη διαθήκη τοῦ Μανουὴλ Ἰωαννάκη (μέσα ΙΔ αἰ.) καὶ ἄλλα κείμενα σχετικὰ μὲ τὴ μονὴ τῆς Θεοτόκου στὸν Στύλο τῶν Σταγῶν. Σύμμεικτα 9/2 (1994) (= Μνήμη D. A. ZAKYTHENU, Bd. II. Athen 1994) 279 294. STEINWENTER, Mönchstestamente = A. STEINWENTER, Byzantinische Mönchstestamente. Aegyptus 12 (1932) 55 64. THEOCHARIDES, Vermächtnisurkunde = G. I. THEOCHARIDES, Eine Vermächtnisurkunde des Groß-Stratopedarchen Demetrios Tzamblakon, in: Polychronion. Festschrift für F. DÖLGER zum 75. Geburtstag, hrsg. von P. WIRTH. Heidelberg 1966, 486 495. TRAPP, Probleme = E. TRAPP, Probleme der Prosopographie der Palaiologenzeit. Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik 27 (1978) 181 201. Ediert im Anhang (S. 200 201) aus dem Cod. Vind. iur. gr. 7 (f. 231 v und 233 r ) Abschriften zweier volkssprachlicher Urkunden (eine Heiratsurkunde und eine Scheidungsurkunde; zum Teil mit Kürzungen in Richtung auf ein Formular ) aus dem trapezuntinischen Bereich. TURCO, Diatheke = G. TURCO, La Diatheke del fondatore del monastero di S. Giovanni Prodromo in Petra e l Ambr. E 29 sup. Aevum 75 (2001) 327 380. 24

25 WEISS, Kitantza = G. WEISS, Kitantza: Zwei spätbyzantinische Dialysisformulare, in: Fontes Minores I, hrsg. von D. SIMON (Forschungen zur byzantinischen Rechtsgeschichte 1). Frankfurt/Main 1976, 175 186. 25

26 E. Formularbehelfe *BEIHAMMER, Briefe = A. BEIHAMMER, Griechische Briefe und Urkunden aus dem Zypern der Kreuzfahrerzeit. Die Formularsammlung eines königlichen Sekretärs im Vaticanus Palatinus graecus 367, herausgegeben, übersetzt und kommentiert (Zyprisches Forschungszentrum, Quellen und Studien zur Geschichte Zyperns 57). Nicosia 2007. SATHAS, Τύποι/Διαθῆκαι = K. N. SATHAS, Τύποι βυζαντινῶν συμβολαίων bzw. Κρητικαὶ διαθῆκαι, (Παράρτημα) in: K. N. SATHAS, Μεσαιωνικὴ Βιβλιοθήκη (Bibliotheca graeca medii aevi) VI (= Ἀσίζαι τοῦ βασιλείου τῶν Ἱεροσολύμων καὶ τῆς Κύπρου). Paris 1877, 605 640, 654 692. Bei den von Sathas nach dem Cod. Par. gr. 2509 edierten Formularbehelfen (die hier stellvertretend für dieses Genos genannt seien) werden natürlich keine Zeugen im engeren Sinne genannt; untersucht sollen vor allem jene Formeln werden, die (gleichsam im Sinne einer Corroboratio) allgemein auf das Vorhandensein von Zeugen hinweisen (etwa mit der Formel ἐνώπιον καὶ τῶν ὑποτεταγμένων μαρτύρων); die von Sathas herausgegebenen kretischen Testamente fallen allesamt in die metabyzantinische Zeit. 26

27 F. Sekundärliteratur 1. Juristische und papyrologische Fragestellungen: AMANTOS, Διαθῆκαι = K. AMANTOS, Περὶ τῶν βυζαντινῶν διαθηκῶν, in:, in: Πεπραγμένα τοῦ Θ Διεθνοῦς Βυζαντινολογικοῦ Συνεδρίου (Θεσσαλονίκη, 12 19 Ἀπριλίου 1953) II. Thessalonike 1956, 281 287. AMELOTTI, Diritto = M. AMELOTTI, Per lo studio del diritto bizantino in Italia, in: Studi Bizantini e Neogreci. Atti del IV Congresso nazionale di Studi bizantini (Lecce, 21 aprile 1980, Calimera, 24 aprile 1980) a cura di P. L. LEONE. Galatina 1983, 183 199. AMELOTTI, Documento = M. AMELOTTI, Il documento nel diritto giustinianeo. Prassi e legislazione, in: Il mondo del diritto nell epoca giustinianea. Caratteri e problematiche. Atti del Convegno internazionale sotto il patrocinio della Regione Emilia Romagna (Ravenna, 30 settembre 1 ottobre 1983), a cura di G. G. ARCHI (Bibliotheca di Felix Ravenna 2). Ravenna 1985, 125 137. AMELOTTI, Donatio = M. AMELOTTI, La «donatio mortis causa» in diritto romano (Fondazione Guglielmo Castelli, Pubblicazioni 22). Milano 1953. AMELOTTI, Unitarietà = M. AMELOTTI, Unitarietà e particolarismi del documento bizantino, in: Actes du XV e Congrès international de Papyrologie (Bruxelles Louvain, 29 août 3 septembre 1977), IV e partie, Papyrologie documentaire, ed. par J. BINGEN G. NACHTERGAEL (Papyrologica Bruxellensia 19). Bruxelles 1979, 148 155. BALCONI, Disposizioni successorie = C. BALCONI, Le disposizioni successorie di donne nell Egitto romano e bizantino, in: Atti del XXII Congresso 27

28 Internazionale di Papirologia, Firenze, 23 29 agosto 1998, a cura di I. ANDORLINI G. BASTIANINI M. MANFREDI G. MENCI, Bd. I. Firenze 2001, 89 103. *BEAUCAMP, Bilan = J. BEAUCAMP, L histoire du droit byzantin face à la papyrologie juridique. Bilan et perspectives, in: Fontes Minores XI, hrsg. von L. BURGMANN (Forschungen zur byzantinischen Rechtsgeschichte 26). Frankfurt/Main 2005, 5 55. *BENAISSA, Notarial Subscriptions = A. BENAISSA, Four Byzantine Papyri with Notarial Subscriptions. Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik 160 (2007) 220 225. *BÉNOU GUILLOU, Contrat emphytéotique = L. BÉNOU A. GUILLOU, Le contrat emphytéotique byzantin: un contrat d aliénation ou de location d un bien-fond? Νέα Ῥώμη. Rivista di ricerche bizantinistiche 3 (2006) (= Ἀμπελοκήπιον. Studi di amici e colleghi in onore di V. VON FALKENHAUSEN, Bd. III. Roma 2006) 57 87. BERGER, Strafklauseln = A. BERGER, Die Strafklauseln in den Papyrusurkunden. Ein Beitrag zum gräko-ägyptischen Obligationenrecht. Leipzig Berlin 1911. BRUCK, Erbrecht = E. F. BRUCK, Kirchenväter und soziales Erbrecht. Wanderungen religiöser Ideen durch die Rechte der östlichen und westlichen Welt. Berlin 1956. BRUCK, Seelgerät = E. F. BRUCK, Totenteil und Seelgerät im griechischen Recht. Eine entwicklungsgeschichtliche Untersuchung zum Verhältnis von 28

29 Recht und Religion mit Beiträgen zur Geschichte des Eigentums und des Erbrechts. 2., durchgesehene Aufl. (Münchener Beiträge zur Papyrusforschung und antiken Rechtsgeschichte 9). München 1970. *CHATZAKES, Λειτουργία = I. CHATZAKES, Η διαφορετική λειτουργία των αντικειμένων. Το ενέχυρο στη νοταριακή πρακτική της βενετοκρατούμενης Κρήτης. Ἐπετηρὶς τοῦ Κέντρου ἐρεύνης τῆς ἱστορίας τοῦ ἑλληνικοῦ δικαίου 40 (2007) 147 236. *CHATZAKES, Προπώληση = I. CHATZAKES, Η προπώληση αγροτικών προϊόντων στο δίκαιο της βενετικής Κρήτης. Ἐπετηρὶς τοῦ Κέντρου ἐρεύνης τῆς ἱστορίας τοῦ ἑλληνικοῦ δικαίου 41 (2008) 143 193. DAVID, Privattestament = M. DAVID, Über die Form des ordentlichen, schriftlich abgefaßten Privattestaments zur Zeit des Dominats. Zeitschrift der Savigny- Stiftung für Rechtsgeschichte, Romanistische Abteilung 52 (1931) 314 325. DELATTRE, Contrat = A. DELATTRE, Un contrat de prêt copte du monastère de Baouît. Chronique d Égypte 79 (2004) 385 389. DÖLGER, Beweis = F. DÖLGER, Der Beweis im byzantinischen Gerichtsverfahren, in: La preuve I. Antiquité (Recueils de la Société Jean Bodin pour l histoire comparative des institutions XVI). Bruxelles 1964, 595 612. ERDMANN, Ehescheidung = W. ERDMANN, Die Ehescheidung im Rechte der graeko-aegyptischen Papyri. Zeitschrift der Savigny-Stiftung für Rechtsgeschichte, Romanistische Abteilung 61 (1941) 44 57. 29

30 FERRARI, Documenti = G. FERRARI DALLE SPADE, I documenti greci medioevali di diritto privato dell Italia meridionale e loro attinenze con quelli bizantini d Oriente e coi papiri greco-egizii (Byzantinisches Archiv 4). Leipzig 1910. FRAGISTAS, Témoignage = Ch. N. FRAGISTAS, Le témoignage dans le procès civil en droit byzantin, in: La preuve I. Antiquité (Recueils de la Société Jean Bodin pour l histoire comparative des institutions XVI). Bruxelles 1964, 613 634. GERSTINGER, Klausel ἀποτάττομαι = H. GERSTINGER, Zur Klausel ἀποτάττομαι πάσῃ βοηθείᾳ νόμων in den byzantinischen Landpachtverträgen. Επετηρὶς τῆς Ἑταιρείας Βυζαντινῶν Σπουδῶν 23 (1953) 206 212. GERSTINGER, Papyrusurkunden = H. GERSTINGER, Neues aus den byzantinischen Papyrusurkunden der Sammlung «Papyrus Erzherzog Rainer» in Wien, in: Πεπραγμένα τοῦ Θ Διεθνοῦς Βυζαντινολογικοῦ Συνεδρίου (Θεσσαλονίκη, 12 19 Ἀπριλίου 1953) II. Thessalonike 1956, 416 424. *GONIS WORP, King of Kings = N. GONIS K. A. WORP, P. Bodl. 177 : The King of Kings in Arsinoe under Arab Rule. Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik 141 (2002) 173 176. Beschäftigt sich anläßlich der kommentierten Neuedition eines fragmentarischen Vertrags aus dem Jahre 671 mit einer seltenen Invokationsformel mit Christus, Maria und allen Heiligen. *GUTIÉRREZ-MASSON, Actio = L. GUTIÉRREZ-MASSON, Actio ad implendam legitimam firmitatem testamenti conservandi causa. La preterición testamentaria parcial en derecho romano. Bullettino dell Istituto di Diritoo Romano 103 104 (= 3a ser. 42 43) (2001 2001 [2009] 185-212. 30

31 KASER, Privatrecht I II = M. KASER, Römisches Privatrecht I II (Handbuch der Altertumswissenschaft X/3, 3, 1 2). München 2 1971 1975. KAPLAN, Remarques = M. KAPLAN, Quelques remarques sur les contrats de bail pour les vignes du monastère de Vatopédi, in: Βυζάντιο κράτος και κοινωνία. Μνήμη Ν. OIKONOMIDE. Επιστημονική επιμέλεια: A. ABRAMEA A. LAIU E. CHRYSOS. Athen 2003, 283 295. KASER, Testimonium = M. KASER, Testimonium. Paulys Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft V, A I (1934) 1021 1061. KASER, Zivilprozeßrecht = M. KASER, Römisches Zivilprozeßrecht. 2. Auflage, neu bearbeitet von K. HACKL (Handbuch der Altertumswissenschaft Bd. X/3, 4). München 1996. *KOENEN, Observations = L. KOENEN, Preliminary Observations on Legal Matters in P. Petra 10 (Petra Khaled and Suha Shoman), in: Atti del XXII Congresso Internazionale di Papirologia, Firenze, 23 29 agosto 1998, a cura di I. ANDORLINI G. BASTIANINI M. MANFREDI G. MENCI, Bd. II. Firenze 2001, 727 742. KRAUS, Formeln = F. KRAUS, Die Formeln des griechischen Testaments. Borna Leipzig 1915. KRELLER, Untersuchungen = H. KRELLER, Erbrechtliche Untersuchungen aufgrund der graeco-aegyptischen Papyrusurkunden. Leipzig Berlin 1919. 31

32 LEPSIUS, Zeugen = S. LEPSIUS, Der Richter und die Zeugen. Eine Untersuchung an Hand des Tractatus testimoniorum des Bartolus von Sassoferrato. Mit Edition (Studien zur Europäischen Rechtsgeschichte 158). Frankfurt/Main 2003. MANFREDINI, Analyse graphologique = A. D. MANFREDINI, Justinien et l analyse graphologique: Varia rerum natura. Annali dell Università di Ferrara, sez. V: Scienze giuridiche n. s. 13 (1999) 279 288. MATSES, Μνηστεῖαι = N. P. MATSES, Μνηστεῖαι δι ἐγκολπίων καὶ διὰ σταυρικῶν δεσμῶν ἐν τῷ βυζαντινῷ δικαίῳ. Ἐπετηρὶς Ἑταιρείας Βυζαντινῶν Σπουδῶν 30 (1960-1961) 353 363. MATSES, Οἰκογενειακὸν δίκαιον = N. P. MATSES, Τὸ οἰκογενειακὸν δίκαιον κατὰ τὴν νομολογίαν τοῦ πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως τῶν ἐτῶν 1315 1401. Athen 1962. MIGLIARDI ZINGALE, Testamenti = L. MIGLIARDI ZINGALE, I testamenti romani nei papiri e nelle tavolette d Egitto. Silloge di documenti dal I al IV secolo s. C. Torino 3 1997. MITTEIS, Reichsrecht = L. MITTEIS, Reichsrecht und Volksrecht in den östlichen Provinzen des römischen Kaiserreichs. Μit Beiträgen zur Kenntnis des griechischen Rechts und der spätrömischen Rechtsentwicklung. Leipzig 1891 (Repr. Hildesheim 1963, 2. Repr. 1984). MITTEIS WILCKEN, Chrestomathie = L. MITTEIS U. WILCKEN, Grundzüge und Chrestomathie der Papyruskunde I II. Stuttgart 1912 (Repr. Hildesheim 1963). NÖRR, Katharopoiesis-Klausel = D. NÖRR, Iurisprudentia universalis von Schreiberhand: Zur katharopoiesis-klausel, in: Iurisprudentia universalis. 32

33 Festschrift für Th. MAYER-MALY zum 70. Geburtstag, hrsg. von M. J. SCHERMAIER J. M. RAINER L. C. WINKEL. Köln Weimar Wien 2002, 529 547. NÖRR, Struktur = D. NÖRR, Die Struktur des Kaufes nach den byzantinischen Rechtsbüchern. Byzantinische Forschungen 1 (1966) 230 259. *PAPADEMETRIU-DUKAS, Θεσμοί = N. PAPADEMETRIU-DUKAS, Ἁγιορείτικοι θεσμοί 843 1912/13 (Forschungen zur byzantinischen Rechtsgeschichte, Athener Reihe 13). Athen Komotene 2002. *PAPADEMETRIU-DUKAS, Ποινικές ρήτρες = N. PAPADEMETRIU-DUKAS, Οι ποινικές ρήτρες στα βυζαντινὰ δικαιοπρακτικά έγγραφα. Βυζαντιακά 24 (2004 [2005]) 375 390. Zu den Strafklauseln in byzantinischen Privaturkunden. PAPAGIANNE, Νομολογία I = E. PAPAGIANNE, Ἡ νομολογία τῶν ἐκκλησιαστικῶν δικαστηρίων τῆς βυζαντινῆς καί μεταβυζαντινῆς περιόδου σέ θέματα περιουσιακοῦ δικαίου I. Ἐνοχικό δίκαιο. Ἐμπράγματο δίκαιο (Forschungen zur byzantinischen Rechtsgeschichte, Athener Reihe 6). Athen 1992. PAPAGIANNE, Νομολογία II = E. PAPAGIANNE, Ἡ νομολογία τῶν ἐκκλησιαστικῶν δικαστηρίων τῆς βυζαντινῆς καί μεταβυζαντινῆς περιόδου σέ θέματα περιουσιακοῦ δικαίου II. Οἰκογενειακό δίκαιο (Forschungen zur byzantinischen Rechtsgeschichte, Athener Reihe 11). Athen Komotene 1997. PAPAGIANNE, Ψυχικὰ καὶ μνημόσυνα = E. PAPAGIANNE, Περὶ «ψυχικῶν» καὶ «μνημοσύνων». Τὸ νομικὸ ὑπόβαθρο μίας ἠθικῆς ὑποχρήσεως, in: Αντίδωρο στον ομότιμο καθηγητή μητροπολίτη Τυρολόης και Σερεντίου Παντελεήμονα RODOPULO (Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Επιστημονική Επετηρίδα Θεολογικής Σχολής, Τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας 13). Thessalonike 2008, 171 187. 33

34 PAPAGIANNI, Vorkaufsrecht = E. PAPAGIANNI, Vorkaufsrecht und Verwandtschaft, in: Eherecht und Familiengut in Antike und Mittelalter, hrsg. von D. SIMON (Schriften des Historischen Kollegs, Kolloquien 22). München 1992, 77 88. PETER, Gemischter Vertrag = H. PETER, Der gemischte Vertrag, in: Iurisprudentia universalis. Festschrift für Th. MAYER-MALY zum 70. Geburtstag, hrsg. von M. J. SCHERMAIER J. M. RAINER L. C. WINKEL. Köln Weimar Wien 2002, 591 599. PHRANKISTAS, Ἀριθμὸς τῶν μαρτύρων = Ch. PHRANKISTAS, Ὁ ἀριθμὸς τῶν μαρτύρων εἰς τὰς ἀστικὰς δίκας τοῦ Βυζαντίου, in: Πεπραγμένα τοῦ Θ Διεθνοῦς Βυζαντινολογικοῦ Συνεδρίου (Θεσσαλονίκη, 12 19 Ἀπριλίου 1953) II. Thessalonike 1956, 24 32. PITSAKES, Ἔγκλημα = K. PITSAKES, Ἔγκλημα χωρὶς τιμωρία; Τὰ πλαστὰ στὴ βυζαντινὴ ἱστορία, in: Ἔγκλημα καὶ τιμωρία στὸ Βυζάντιο. Ἐπιμέλεια: Sp. N. TROIANOS. Athen 1997, 337 381. *PROTOPAPA, Έθιμα = K. PROTOPAPA, Έθιμα του παραδοσιακού γάμου στην Κύπρο (Δημοσιεύματα του Κέντρου Επιστημονικών Ερευνών 45), 2 Bde. Leukosia 2005. *RICHTER, Koptische Mietverträge = T. S. RICHTER, Koptische Mietverträge über Gebäude und Teile von Gebäuden. The Journal of Juristic Papyrology 32 (2002) 113 168. Enthält am Ende einen Vergleich zwischen koptischen und griechisch-byzantinischen Mietverträgen und ein Glossar. 34