Οδηγός προστασίας, αποκατάστασης και διαχείρισης αποστραγγιστικών καναλιών για βιώσιμη αγροτική ανάπτυξη

2

Οδηγός προστασίας, αποκατάστασης και διαχείρισης αποστραγγιστικών καναλιών για βιώσιμη αγροτική ανάπτυξη Εισαγωγή: Η παλαιά Κοινή Αγροτική Πολιτική (ΚΑΠ) είχε φτάσει στα όριά της από τα μέσα του 1980 (αδιάθετα πλεονάσματα, δαπάνες πολυέξοδες, επιπτώσεις στο περιβάλλον από τα εντατικά συστήματα κ.ά). Ακόμη, τα αποτελέσματα της μεταρρύθμισης (ΚΑΠ 2078/ 1992), όπου και ενσωματώθηκε η προστασία και βελτίωση του περιβάλλοντος, δεν υπήρξαν αποτελεσματικά (π.χ. η ημι-υποχρεωτική αγρανάπαυση δεν ωφέλησε ουσιαστικά, η προσπάθεια μετατροπής των εντατικών σε εκτατικά συστήματα δεν επέδωσε, ενώ ελάχιστα έγιναν στις ρυπογόνες εντατικές περιοχές), ενώ από τη μεριά της κτηνοτροφίας οι εξελίξεις δεν ήσαν θετικότερες για το περιβάλλον. Στην ουσία ο κανονισμός του 1992 εξελίχθηκε και υλοποιήθηκε κυρίως ως ενίσχυση του γεωργικού εισοδήματος με πρόσχημα το περιβάλλον. Στο νέο κανονισμό του 1999 (νέα ΚΑΠ) υπάρχει η εξειδίκευση των περιβαλλοντικών στόχων ως απαραίτητη προϋπόθεση για κάθε προσφερόμενη ενίσχυση προς τους αγρότες. Έτσι η σωστή ορθή Αγροτική και Περιβαλλοντική Πολιτική (ΟΑΠΠ) θα αποτελέσει το γνώμονα βάσει του οποίου θα δίδονται πλέον ενισχύσεις στους παραγωγούς εκείνους που νοιάζονται και για το περιβάλλον και για τη δημόσια υγεία (π.χ. διατήρηση φυσικών φρακτών, πρανών και ξερολιθιών, αποτροπή διάβρωσης και υποβάθμισης εδαφών, σωστή διάθεση υπολειμμάτων καλλιεργειών, ελαχιστοποίηση της νιτρο-ρύπανσης, διασφάλιση της δημόσιας υγείας, παραγωγή ποιοτικών και πιστοποιημένων προϊόντων κ.ά). Η νέα αντίληψη της ΕΕ θέλει την ανάπτυξη ενταγμένη στην αναβάθμιση της ποιότητας ζωής, στο περιβάλλον και συνδυασμένη με άλλους παραγωγικούς τομείς. Η καινούργια προοπτική (Κανονισμός Αγροτικής Ανάπτυξης) σκοπεύει μεταξύ των άλλων: σε αναδιάρθρωση των καλλιεργειών μέσα από νέες αντιλήψεις, προσανατολισμούς και πολιτικές, σε παραγωγή προϊόντων που θα είναι και ανταγωνιστικότερα και ελκυστικότερα, στη διατήρηση και βελτίωση του περιβάλλοντος, της υπαίθρου και της φυσικής κληρονομιάς των αγροτικών περιοχών, και στην προώθηση-επικρότηση δραστηριοτήτων που θα βασίζονται στο νέο ρόλο της γεωργίας. o Ορθολογική διαχείριση των πόρων-αγαθών του περιβάλλοντος. 3

o Ελαχιστοποίηση κινδύνων ρύπανσης και φυσικών καταστροφών. o Ουσιαστική και αισθητική αναβάθμιση ποταμών, χειμάρρων και παράκτιου χώρου. o Μονοπάτια και χώρους αναψυχής δίπλα στο ποτάμι, μέσα στο δάσος, στην παραλία. o ιαδρομές ιστορίας και φυσικού κάλλους. o Προβολή παραδοσιακών προϊόντων και υπηρεσιών. o Προστασία και προβολή της φύσης με τον οικοτουρισμό, o Ανοιχτά περιβόλια στην αστική κοινωνία. o Και άλλες πρωτοβουλίες. Σήμερα, έχει κατανοηθεί από όλους τους ενδιαφερόμενους για την εφαρμογή της Αγροτικής Πολιτικής και θα γίνει απαιτητό με μεγαλύτερη ένταση και στο μέλλον: η προώθηση της σημασία της αγροτο-περιβαλλοντικής πολιτικής, η ανταγωνιστικότητα των προϊόντων, οι υψηλές προδιαγραφές ασφαλείας και η ποιότητα των τροφίμων, το ικανοποιητικό αγροτικό εισόδημα, η πληρέστερη ενσωμάτωση περιβαλλοντικών στόχων, η ανάγκη απλοποίησης στη νομοθεσία και στους διοικητικούς μηχανισμούς, η δημιουργία εναλλακτικών μορφών απασχόλησης στις αγροτικές περιοχές. Το πρόγραμμα Life-περιβάλλον που διεξάγεται στη Λακωνία, έχει ιδιαίτερη σημασία και αξία για την Αγροτική Ανάπτυξη της περιοχής, εξαιτίας: -των προβλημάτων ρύπανσης, διάβρωσης, πλημμυρικών φαινομένων ή και της λειψυδρίας, -των στερεότυπων και ξεπερασμένων πρακτικών στην εκμετάλλευση του νερού, του εδάφους και των άλλων αγαθών που προσφέρονται από το φυσικό περιβάλλον, -της απουσία ολοκληρωμένης διαχείρισης των υδατικών πόρων της περιοχής, -των μονοδιάστατων παραγωγικών δραστηριοτήτων (π.χ. μόνο γεωργία, μόνο κτηνοτροφία, μόνο τουρισμός κ.ά). 4

Ωστόσο, με την καινούργια αντίληψη - και που είναι η αναγκαία μετεξέλιξη των χθεσινών αντιλήψεων και πρακτικών- προσδοκούμε όπως, με τα «εργαλεία» και με τις φιλικές προς το περιβάλλον τεχνολογίες και πρακτικές που ήδη επιδεικνύονται στην Λακωνία και που είναι διαθέσιμες για υλοποίηση από την τοπική κοινωνία και τους φορείς της: θα ελαχιστοποιηθεί η ρύπανση, η διάβρωση και θα αξιολογηθούν ζώνες επικινδυνότητας, θα διασφαλίζεται η ορθολογική διαχείριση των νερών, ενώ το Τοπικό Παρατηρητήριο μπορεί να μετεξελιχθεί σε έγκυρο φορέα πολύπλευρης ενημέρωσης, πληροφόρησης & παροχής υπηρεσιών στις τοπικές κοινωνίες & σε κάθε ενδιαφερόμενο, αλλά και για την Οδηγία Πλαίσιο για το νερό. 5

Σωστές καλλιεργητικές και αρδευτικές πρακτικές Οι σωστές καλλιεργητικές και αρδευτικές πρακτικές μπορούν να συνεισφέρουν στη μείωση της ρύπανσης. Ακόμη, για την αποτελεσματικότερη βελτίωση της ποιότητας των επιφανειακών και υπόγειων υδάτων θα πρέπει να υπάρχει ενημέρωση και ευαισθητοποίηση των αγροτών και των άλλων εμπλεκόμενων και αρμόδιων φορέων, ώστε να εφαρμοστούν μία σειρά από μέτρα, για τη διατήρηση αυτής της ζητούμενης ποιότητας. Πιο συγκεκριμένα μερικά ωφελιμιστικά μέτρα και πρακτικές αναφέρονται παρακάτω: 6 Ελαχιστοποίηση του οργώματος το φθινόπωρο λόγω του ότι η διάβρωση πραγματοποιείται κυρίως αυτή την περίοδο. Είναι προτιμότερο το όργωμα να γίνεται την άνοιξη. Η μετατροπή των συμβατικών καλλιεργειών σε βιολογικές καλλιέργειες (χρήση οργανικών αντί ανόργανων λιπασμάτων). Η αποφυγή χρήσης λιπασμάτων και κοπριάς σε περιόδους υψηλού κινδύνου. Συγκεκριμένα, το χειμώνα που υπάρχει μεγάλη επιφανειακή απορροή (παρουσιάζονται καταιγίδες μεγάλης έντασης), η αποφυγή χρήσης λιπασμάτων και κοπριάς μειώνει την εκχύλιση και απώλεια του αζώτου και την ιζηματομεταφορά προς την κοίτη. Η αποφυγή χρήσης λιπασμάτων και κοπριάς σε περιοχές υψηλού κινδύνου. Περιοχές υψηλού κινδύνου αποτελούν αυτές που στραγγίζουν σε μία κοντινή κοίτη, σε διαβρωμένα εδάφη ή περιοχές με υψηλά επίπεδα φωσφόρου. Έτσι θα μειωθεί η ύπαρξη νιτρικών και φωσφορικών στην επιφανειακή απορροή που καταλήγει στον αποδέκτη. Η ύπαρξη εγκαταστάσεων αποθήκευσης της κοπριάς είναι απαραίτητη, ώστε να υπάρχει η δυνατότητα επιλογής της χρονικής περιόδου προσθήκης της κοπριάς στις καλλιέργειες, π.χ. σε τέτοιες περιόδους όπου δεν θα υπάρχει μεγάλος κίνδυνος ξεπλύματος από επιφανειακή απορροή. Η μείωση της χρήσης λιπασμάτων ενδείκνυται ώστε να χρησιμοποιείται από τα φυτά η βέλτιστη απαιτούμενη ποσότητα με αποτέλεσμα να υπάρξει μείωση των υπολειπόμενων νιτρικών στο έδαφος και των ποσοτήτων του διαλυτού φωσφόρου. Η αντικατάσταση των συνθετικών φυτοφαρμάκων με χρήση φυσικών τρόπων αντιμετώπισης ασθενειών. Η φύτευση γρήγορα αναπτυσσόμενων δευτερευόντων φυτών ανάμεσα στις καλλιέργειες συμβάλλει στη μείωση της κινητοποίησης των αγρορυπαντών με την αύξηση της πρόσληψης των θρεπτικών και τη μείωση της επιφανειακής απορροής και της διάβρωσης. Η αποφυγή χρήσης φυτοφαρμάκων και λιπασμάτων κοντά στα αποστραγγιστικά κανάλια, συμβάλει στη μείωση της ρύπανσης στους τελικούς αποδέκτες. Η κατάλληλη διαχείριση (πλύσιμο, εφαρμογή κ.α.) των ψεκαστικών μηχανημάτων είναι απαραίτητη για την αποφυγή της ρύπανσης στο έδαφος και στα επιφανειακά ύδατα. Σωστή διαχείριση άρδευσης. Η επιλογή της υπόγειας άρδευσης (για μόνιμες καλλιέργειες) ή της στάγδην άρδευσης σε σχέση με τις συμβατικές (καταιονισμός) ενδείκνυται για μικρότερη σπατάλη και απώλεια νερού. Με τη διαχειρήση αυτή αυξάνεται η απόδοση και ελαχιστοποιούνται τα ζιζάνια, ενώ δίνεται η δυνατότητα να αρδευτούν επικλινή εδάφη. Η ανακύκλωση επεξεργασμένων αποβλήτων αποτελεί εναλλακτική πηγή άρδευσης σε περιπτώσεις και περιοχές όπου υπάρχει έλλειψη νερού. Τα υπολείμματα των καλλιεργειών και τα κλαδέματα να γίνονται κομπόστα και έτσι να επιστρέφουν στο έδαφος τα θρεπτικά συστατικά τους.

Το ζητούμενο για σας, τις τοπικές κοινωνίες: Σήμερα, μπορεί να είναι -η ελαχιστοποίηση των σημερινών προβλημάτων (π.χ. ρύπανση, πλημμύρες, διάβρωση, επάρκεια νερού), ανταγωνιστικά και ποιοτικά προϊόντα και υπηρεσίες, ικανοποιητικό εισόδημα κ.ά. Αύριο, όμως οφείλει να είναι -το ξαναζωντάνεμα της υπαίθρου, ο σεβασμός και η φροντίδα για τον άνθρωπο και το περιβάλλον σε σχήματα ήπιας και πολύ-λειτουργικής αγροτικής ανάπτυξης και η διαφορετική αντίληψη για την ποιότητα ζωής. Το πρόβλημα της αγροτικής ρύπανσης: Στις περιοχές όπου υπάρχει αυξημένη αγροτική ανάπτυξη είναι συχνό το πρόβλημα της ρύπανσης των υδάτινων σωμάτων. Λόγω των παραδοσιακών γεωργικών δραστηριοτήτων, η είσοδος των ρυπαντών στους υδάτινους αποδέκτες πραγματοποιείται κυρίως από μη σημειακές πηγές, (κατάχρηση λιπάσματων, εντατική ελεύθερη βόσκηση, απόρριψη των συσκευασιών των αγροχημικών) και από τα νερά της βροχής. Τα απαραίτητα για τη γονιμότητα των εδαφών θρεπτικά συστατικά, εισέρχονται στους αποδέκτες είτε μέσω της επιφανειακής απορροής (ιδιαίτερα σε περίπτωση πλημμύρας), είτε μέσω διήθησης στο υπόγειο νερό, τόσο στη διαλυτή, όσο και στη σωματιδιακή φάση τους. Με την είσοδο αυτών των θρεπτικών συστατικών σε κάθε υδάτινη περιοχή δύναται να προκληθεί ευτροφισμός στους επιφανειακούς αποδέκτες. ηλαδή, και σαν συνέπεια αυτού του φαινομένου είναι η υπερβολική αύξηση και ανάπτυξη φυτών, η αύξηση της θολερότητας, η μείωση του διαλυμένου οξυγόνου, δυσοσμία, σάπισμα, συνθήκες απουσία οξυγόνου, υποβάθμιση του περιβάλλοντος. Μέτρα αποκατάστασης (οδηγία 2000/60) και νέα κοινή αγροτική πολιτική: Σύμφωνα με την Οδηγία Πλαίσιο 2000/60 περί προστασίας και διαχείρισης των υδάτων, είναι αναγκαία η εύρεση μέτρων αποκατάστασης των υδάτων σε κάθε λεκάνη απορροής μέχρι και την παράκτια ζώνη και η εφαρμογή αυτών για τη βελτίωση και αποκατάσταση της ποιότητας του υπόγειου και επιφανειακού νερού. Επιπλέον, με τη νέα κοινή αγροτική πολιτική (ΚΑΠ) η χρηματοδότηση στον αγροτικό τομέα θα στηρίζεται ίσως αποκλειστικά στον φιλο-περιβαλλοντικό χαρακτήρα των καλλιεργητικών πρακτικών, αλλά και των μέτρων που θα παίρνονται για τη μείωση της ρύπανσης, την ορθολογική χρήση του νερού, την προστασία της γονιμότητας των εδαφών και την προστασία του φυσικού περιβάλλοντος (βιοποικιλότητα, οικότοποι κλπ). Τεχνολογίες για τη μείωση της αγροτικής ρύπανσης: Υπάρχουν σήμερα διάφορες βιώσιμες (οικονομικές και φιλικές προς το περιβάλλον) τεχνολογίες και πρακτικές διαχείρισης που μπορούν να μειώσουν ή να αποτρέψουν τις αρνητικές επιπτώσεις των δραστηριοτήτων του ανθρώπου (επιδράσεις στη φυσική και βιολογική ακεραιότητα) τόσο στα επιφανειακά και υπόγεια αποθέματα νερού, όσο και στα εδάφη από τους αγροτικούς 7

ρυπαντές. Οι τεχνολογίες και πρακτικές διαχείρισης μπορούν να είναι είτε ήπιες κατασκευαστικές (αναβαθμίδες με πεζούλες, λεκάνες κατακράτησης ιζημάτων), είτε διαχειριστικές ((βόσκηση περιοχών με εκ περιτροπής τρόπο και μεθόδευση, ορθολογική χρήση λιπασμάτων και φυτοφαρμάκων, συντηρητικό όργωμα κ.ά) και στοχεύουν στην αποκατάσταση της ποιότητας του νερού από τη φύση. Για παράδειγμα, στις περιπτώσεις που τα υπόγεια νερά εισρέουν στα επιφανειακά, οι ρυπαντικές ουσίες παρεμποδίζονται ή και αυτοκαθαρίζονται μέσω χημικών ή και βιολογικών διεργασιών (φυσική αποκατάσταση), αλλά και από την πρόσληψή τους από τα φυτά που αναπτύσσονται κυρίως στις παρόχθιες περιοχές (φυτοεξυγίανση). Όταν η τεχνολογία της φυσικής αποκατάστασης και φυτοεξυγίανσης είναι ελεγχόμενη, όταν δηλαδή παρακολουθείται αυτή η φυσική μείωση των ρυπαντών στο περιβάλλον, μπορούν να ελαχιστοποιηθούν οι επιπλέον δράσεις που είναι απαραίτητες για τη μείωση των ρυπαντικών φορτίων ώστε να επιτευχθούν τα αποδεκτά επίπεδα των ρυπαντών, και τελικά να υπάρχει οικονομικό όφελος, πέρα από το περιβαλλοντικό και καλύτερη ποιότητα ζωής. ιαχείριση αποστραγγιστικών καναλιών ως βιώσιμη τεχνολογία μείωσης της αγροτικής ρύπανσης (τεχνολογία επίδειξης του προγράμματος Envifriendly στον Νομό Λακωνίας): Τα χωμάτινα αποστραγγιστικά κανάλια αποτελούν περιοχές συσσώρευσης οργανικού υλικού (υπέρμετρη ανάπτυξη φυτών και εποχική επιτόπια νέκρωσή τους) και έχουν τη δυνατότητα να παρεμποδίζουν τους ρύπων πριν ή μετά από τη διοχέτευσή τους στους τελικούς αποδέκτες τους, μέσω χημικών ή και βιολογικών μετασχηματισμών (φυσική αποκατάσταση). Πιο συγκεκριμένα τα φυτά που αναπτύσσονται στα αποστραγγιστικά κανάλια μειώνουν τα επίπεδα των θρεπτικών συστατικών, των νιτρικών μέσω της απονιτροποίησης (μετατρέποντας τα νιτρικά σε αέριο άζωτο) και των φωσφορικών μέσω της προσρόφησης τους στα ιζήματα. Εξάλλου, φυτά όπως είναι τα καλάμια, τα ψαθιά και άλλα ελόφυτα προσλαμβάνουν στο σώμα τους τα θρεπτικά (άζωτο και φώσφορος), κι έτσι με την κατάλληλη διαχείριση (εποχικός θερισμός της υπέργειας βιομάζας των φυτών και απομάκρυνση αυτής της βιομάζας μακριά από την περιοχή ή και χρησιμοποίησή της για δημιουργία κομπόστας ή μοριοσανίδων ή καύσιμης ύλης) μπορεί να απομακρυνθεί το φορτίο των θρεπτικών που θα κατέληγε στους υδάτινους αποδέκτες. Αποστραγγιστικά κανάλια και η σημασία τους: Τα επιφανειακά αποστραγγιστικά συστήματα είναι ανοικτά κανάλια που βρίσκονται παρόχθια και κατά μήκος των καλλιεργήσιμων εκτάσεων και σαν σκοπό έχουν τη διοχέτευση σε αυτά της επιφανειακής απορροής. Οι ρυπαντικές ουσίες που υπάρχουν στα αποστραγγιστικά κανάλια, όπως είναι τα υπολείμματα των φυτοφαρμάκων και τα θρεπτικά που απορρέουν από την υπερβολική λίπανση, εισέρχονται στους αποδέκτες (ποτάμι, θάλασσα, υπόγειο νερό). Η επιφανειακή απορροή παρουσιάζεται συνήθως στην περίπτωση έντονης βροχόπτωσης, και όταν η βροχόπτωση είναι μεγαλύτερη από την ικανότητα του εδάφους να απορροφήσει νερό. Έτσι, το νερό απορρέει στην επιφάνεια και κατευθύνεται προς το αποστραγγιστικό κανάλι. 8

Η φυτοκάλυψη στα αποστραγγιστικά κανάλια σταθεροποιεί την περιοχή του καναλιού, ελαχιστοποιεί τη διάβρωση και βοηθά στη φίλτρανση των ρύπων πριν φτάσουν στον υδάτινο αποδέκτη. Λειτουργίες αποστραγγιστικών καναλιών: Η διατήρηση και σωστή διαχείριση των αποστραγγιστικών καναλιών έχει ως αποτέλεσμα τις παρακάτω ευεργετικές λειτουργίες: o Αποστράγγιση γεωργικών εκτάσεων και έλεγχος πλημμυρικών φαινομένων. o Σταθεροποίηση της κοίτης και μείωση της διάβρωσης. o Εξασφάλιση καταφυγίου και φωλιάσματος για την πανίδα και διατήρηση της βιοποικιλότητας σε χλωρίδα και πανίδα. o Φιλτράρισμα ρύπων μείωση ρυπαντών που καταλήγουν στον υδάτινο αποδέκτη. Αποστράγγιση - έλεγχος πλημμυρικών φαινομένων: Με την αποστράγγιση των γεωργικών γαιών μειώνεται το ύψος των πλημμυρών και η ταχύτητα της απορροής κι έτσι αποφεύγονται τα πλημμυρικά φαινόμενα και οι καταστροφές των καλλιεργειών. Ενώ με την διήθηση του νερού της πλημμύρας στο έδαφος, αυξάνεται η αποθήκευση του νερού στους υπόγειους υδροφορείς. Σταθεροποίηση της κοίτης - μείωση της διάβρωσης: Οι ρίζες και οι βλαστοί των φυτών πάνω από το έδαφος προστατεύουν το έδαφος και μειώνουν την ταχύτητα του νερού που ρέει, μειώνοντας τη διάβρωση (παρόχθια και ανάντη) και την απώλεια εδαφών. Καταφύγιο και φώλιασμα για την πανίδα διατήρηση της βιοποικιλότητας: Τα φυτά που υπάρχουν στο αποστραγγιστικό κανάλι δημιουργούν κατάλληλες συνθήκες ως κατοικίακαταφύγιο και φώλιασμα, αλλά προσφέρουν και άφθονη τροφή για την πανίδα της περιοχής (παροχή οργανικού υλικού). Επιπλέον, διατηρείται η θερμοκρασία και το διαλυμένο οξυγόνο σε φυσιολογικά επίπεδα και έτσι δημιουργούνται κατάλληλες συνθήκες διαβίωσης για την πανίδα της περιοχής. Κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού, η φυτοκάλυψη προσφέρει σκιά στην κοίτη, ενώ το χειμώνα μονώνει την κοίτη από τις ακραίες καιρικές συνθήκες. Ακόμη, η σκιά των υψηλόκορμων φυτών ελαχιστοποιεί την ανάπτυξη των αλγών, ενώ αυξάνονται τα επίπεδα του διαλυμένου οξυγόνου στο νερό. Τέλος, σε αυτά τα υδάτινα οικοσυστήματα προσελκύονται πουλιά και άλλα ζώα, δημιουργώντας με αυτόν τον τρόπο σημαντικούς πυρήνες βιοτόπων, διαδρόμους μετακίνησης και μετανάστευσης για πολλά είδη. Φιλτράρισμα ρύπων - μείωση αγρορυπαντών που καταλήγουν στον υδάτινο αποδέκτη: Η παρόχθια βλάστηση στα αποστραγγιστικά κανάλια καθυστερεί και φιλτράρει (μέσω χημικών και βιολογικών μετασχηματισμών και πρόσληψη των θρεπτικών από τα φυτά) τους αγροχημικούς ρυπαντές και τους παθογόνους μικροοργανισμούς που ξεπλένονται από τη βροχή και που μπορούν να φτάσουν στον υδάτινο αποδέκτη μέσω επιφανειακής και υπόγειας ροής. Με αυτόν τον τρόπο μειώνεται με τις διεργασίες της Φύσης δραστικά η 9

ρύπανση που καταλήγει στον αποδέκτη, βελτιώνεται η ποιότητα του επιφανειακού και του υπόγειου νερού, και αποφεύγεται το φαινόμενο του ευτροφισμού, παράγοντα που δείχνει υποβαθμισμένο περιβάλλον. Ποικιλίες φυτών σε αποστραγγιστικά κανάλια στη Σκάλα Ν. Λακωνίας. ιεργασίες αζώτου στα αποστραγγιστικά κανάλια: Είναι γνωστό ότι κάθε ζωντανός οργανισμός έχει ορισμένη διάρκεια ζωής. Ετσι, τα φυτά και τα ζώα εναποθέτουν στο έδαφος νεκρή οργανική ύλη, όπως καρπούς, φύλλα, τρίχωμα και νεκρά σώματα, που περιέχουν μεταξύ των άλλων και άζωτο, Επίσης, τα ζώα αποβάλλουν αζωτούχα προϊόντα του μεταβολισμού τους, όπως ουρία και ουρικό οξύ. Οι οργανικές ενώσεις που περιέχουν άζωτο μεταφέρονται στην παρόχθια ζώνη και στον υδάτινο απόδεκτη μέσω της 10

επιφανειακής απορροής ή του υπόγειου νερού ύστερα από σταδιακή ανοργανοποίηση. Πιο συγκεκριμένα, το οργανικό άζωτο μέσω της διεργασίας της ανοργανοποίησης μετατρέπεται σε ανόργανο, δηλαδή σε αμμωνία (NH 3 ). Ακολούθως, η αμμωνία μέσω της διεργασίας της νιτροποίησης μετατρέπεται σε νιτρικά (NO 3 - ). Τα εν λόγω παραγόμενα νιτρικά και αυτά που προκύπτουν από τις απορροές των λιπασμάτων κινούνται εύκολα μέσα στο έδαφος. Έτσι, με τη διήθηση των βρόχινων νερών, το άζωτο προσλαμβάνεται από τα φυτά ή συνεχίζει την κίνηση προς τον επιφανειακό αποδέκτη μέσω της επιφανειακής απορροής, ή στην περίπτωση που τα νιτρικά εισέλθουν στον κορεσμένο υδροφορέα, μέσω του υπόγειου νερού. Κατά τη μεταφορά των νιτρικών από την παρόχθια ζώνη των αποστραγγιστικών καναλιών, υπάρχει η δυνατότητα ή να απορροφηθούν από τις ρίζες των εκεί φυτών, ή να ακινητοποιηθούν από τους μικροοργανισμούς, ή μέσω της απονιτροποίησης να απελευθερωθεί αέριο άζωτο στην ατμόσφαιρα. Πρόσληψη νιτρικών από τα φυτά: Οι ρίζες των φυτών μπορούν να απορροφήσουν νιτρικά για την ανάπτυξή τους ή το πιο σημαντικό για να παρέχουν μία πηγή ενέργειας για τους απονιτροποιητές μικροοργανισμούς (φυσικά εμφανιζόμενα βακτήρια), τα οποία και μετατρέπουν τα νιτρικά σε αέριο άζωτο, μέσω της διεργασίας της απονιτροποίησης. Ένας τρόπος για την προστασία και διατήρηση της ποιότητας του νερού είναι να υπάρχουν καλαμώνες (καλάμια, ψαθιά κ.ά) μέσα στα αποστραγγιστικά κανάλια εντός του αποστραγγιστικού καναλιού) και παραπλεύρως τους (ομοίως και μέσα σε ποτάμι), τα οποία έχουν τη δυνατότητα να απορροφούν θρεπτικά. Με κατάλληλη διαχείριση, δηλαδή με τη συγκομιδή της υπέργειας βιομάζας των καλαμιών την κατάλληλη χρονική περίοδο (συνήθως Μάιο με Ιούνιο, εκτός και αν υπάρχει πλούσια ορνιθοπανίδα, οπότε ο θερισμός ενδείκνυται από τα μέσα Ιουνίου μέχρι τα τέλη Σεπτεμβρίου) μπορεί να επιτευχθεί η δέσμευση-απομάκρυνση ενός σημαντικού ποσοστού των ρύπων που διαφορετικά θα εμπλούτιζαν τον υδάτινο αποδέκτη αν αφήνονταν να ξεραθούν στη θέση τους. Η διεργασία της Απονιτροποίησης: Η απονιτροποίηση είναι η διαδικασία που πραγματοποιείται στο έδαφος, με την οποία τα νιτρικά διασπώνται, μέσω μιας σειράς μικροβιακών αντιδράσεων σε αέριο άζωτο. Η απονιτροποίηση πραγματοποιείται κυρίως στις κορεσμένες με νερό ζώνες του εδάφους, εκει όπου υπάρχει άφθονη οργανική ουσία και απουσίαζει το οξυγόνο. Οι οργανισμοί που συμβάλλουν στη διεργασία της απονιτροποίησης τείνουν να είναι πανταχού παρόντες στο επιφανειακό νερό, στο έδαφος και στα υπόγεια νερά. Οι απονιτροποιητές οργανισμοί είναι συνήθως αναερόβια ετερότροφα βακτήρια τα οποία λαμβάνουν την ενέργειά τους και τον άνθρακα από την οξείδωση των οργανικών ενώσεων που βρίσκονται στο έδαφος ή και το νερό. Ωστόσο, υπάρχει η πιθανότητα τα νιτρικά να κινηθούν σε μεγαλύτερο βάθος από αυτό των ριζών των φυτών, ή να κινηθούν πολύ γρήγορα διαμέσου της παρόχθιας ζώνης, οπότε και η μείωσή τους θα είναι πολύ μικρή. 11

Ο κύκλος του αζώτου στο αποστραγγιστικό κανάλι. ιεργασίες του φωσφόρου στα αποστραγγιστικά κανάλια: Ο φώσφορος υπάρχει στο έδαφος είτε στην οργανική μορφή, είτε ως αφομοιώσιμο ανόργανο άλας (φωσφορικά ιόντα). Και οι δύο αυτές μορφές μπορούν να απορροφηθούν από τα φυτά. Με τον θάνατο των φυτών και των ζώων απελευθερώνεται ο βιολογικά δεσμευμένος φώσφορος από τους ιστούς τους, μέσω της αποσύνθεσης από μικροοργανισμούς και έτσι εμπλουτίζεται το ίζημα. Ωστόσο, και σε αυτή την περίπτωση τα εισερχόμενα φορτία φωσφόρου από τα λιπάσματα είναι πολύ σημαντικά. 12

Πρόσληψη φωσφορικών από τα φυτά: Τα φυτά της παρόχθιας ζώνης προσλαμβάνουν τον φώσφορο που χρειάζονται για να αναπτυχθούν από τα εδάφη και τα ιζήματα. Η διαχείριση των καλαμώνων που προτάθηκε παραπάνω για τη μείωση των νιτρικών, αποτελεί και σε αυτή την περίπτωση μία λύση για τη μείωση των φωσφορικών. Προσρόφηση φωσφορικών στα παρόχθια ιζήματα: Το έδαφος και το ίζημα έχουν τη δυνατότητα να κατακρατούν τα φωσφορικά ιόντα (ΡΟ 4 3- ), γεγονός που συνεισφέρει στη μείωση της ρύπανσης πέραν της πρόσληψης τους από τα φυτά. Η διεργασία αυτή ονομάζεται προσρόφηση. Ο κύκλος του φωσφόρου στο αποστραγγιστικό κανάλι. 13

Επίδειξη της τεχνολογίας σε αποστραγγιστικό κανάλι στη Σκάλα του Ν. Λακωνίας Η επίδειξη της τεχνολογίας, διαχείρισης των αποστραγγιστικών καναλιών για τη μείωση της ρύπανσης των επιφανειακών υδάτων από αγροτικούς ρυπαντές έγινε σε ένα τμήμα μήκους 180 μέτρων αποστραγγιστικού καναλιού στη Σκάλα του Ν. Λακωνίας, το οποίο αποστραγγίζει χωράφια με πορτοκαλιές. Η μείωση των νιτρικών και φωσφορικών που προέρχονται από την αγροτική ρύπανση, και καταλήγουν στο αποστραγγιστικό κανάλι πραγματοποιείται μέσω της φυσικής αποκατάστασης (απονιτροποίηση νιτρικών και προσρόφηση φωσφορικών στα ιζήματα) και της φυτοεξυγίανσης (πρόσληψη των θρεπτικών από τα φυτά και θερισμός των φυτών για απομάκρυνση του φορτίο των ρυπαντών από το σύστημα). Στο αποστραγγιστικό κανάλι συγκεκριμένα υπάρχουν τα κοινώς γνωστά καλάμια ή νεροκάλαμα (Phragmites αustralis) και τα γιγαντιαία καλάμια, τα οποία προσλαμβάνουν νιτρικά και φωσφορικά θρεπτικά άλατα για την ανάπτυξή τους. Μελέτες έχουν δείξει πως τα καλάμια παρουσιάζουν διακυμάνσεις στις συγκεντρώσεις των θρεπτικών που περιέχουν στο σώμα τους, εξαιτίας της εποχικής ανάπτυξής τους. Ειδικότερα οι μέγιστες συγκεντρώσεις τους παρατηρούνται κατά την τελευταία περίοδο της Άνοιξης, ενώ στη συνέχεια οι συγκεντρώσεις αυτές μειώνονται. Σημαντικό λοιπόν για την βελτιστοποίηση της αποδοτικότητας του συστήματος της φυτοεξυγίανσης είναι τα καλάμια να θερίζονται όταν οι περιεχόμενες ποσότητες των θρεπτικών τους είναι υψηλές. Οφείλουμε επίσης να σημειώσουμε ότι για το κόψιμο των καλαμώνων συνεκτιμώνται εκτός των άλλων και οι ειδικότερες περιβαλλοντικές συνθήκες της περιοχής ως προς πανίδα, τη χλωρίδα, τα ενδιαιτήματα της ορνιθοπανίδας και των ψαριών, αλλά και τη βιοποικιλότητα. Για να εκτιμηθεί η απόδοση της προτεινόμενης τεχνολογίας αποφόρτισης του συστήματος των αποστραγγιστικών καναλιών από τα θρεπτικά και την ελαχιστοποίηση της ρύπανσης, πραγματοποιήθηκαν μελέτες τόσο επί τόπου στο πεδίο, όσο και στο εργαστήριο. Στο υπό μελέτη αποστραγγιστικό κανάλι, εγκαταστάθηκαν 11 δειγματοληπτικές γεωτρήσεις με πιεζόμετρα σε 3 διαφορετικά βάθη (3, 4 και 5 μέτρα), έτσι ώστε να μελετηθούν τα υδραυλικά χαρακτηριστικά του υπογείου νερού και η χημική του ποιότητα, και να ποσοτικοποιηθεί η μείωση των ρυπαντών από το υπόγειο νερό προς το αποστραγγιστικό κανάλι. Συνολικά πραγματοποιήθηκαν αρκετές δειγματοληψίες από τον εκέμβριο το 2006 έως τον Μάιο του 2008. Επίσης, μελετήθηκε με πειράματα στο εργαστήριο η δυνατότητα του ιζήματος για ανοργανοποίηση, απομάκρυνσης νιτρικών (απονιτροποίηση) και προσρόφηση φωσφορικών. Τέλος, μελετήθηκε η συμπεριφορά των καλαμιών κατά τη διάρκεια του έτους, με σκοπό να εξευρεθούν οι καταλληλότεροι τρόποι διαχείρισής τους ώστε να μειωθεί η ρύπανση των υδάτων. 14

Πιεζόμετρα πολλαπλών βαθών Αποστραγγιστικό Κανάλι A1 A3 A2 Πιεζόμετρα πολλαπλών βαθών A7 A6 A4 Αποστραγγιστικό Κανάλι A5 A9 A10 A11 A8 ιάταξη των γεωτρήσεων και των πιεζομέτρων πολλαπλών βαθών σε σχέση με το αποστραγγιστικό κανάλι. Τα αποστραγγιστικά κανάλια είναι περιοχές συσσώρευσης οργανικού υλικού (προσφορά τροφής για τους μικροοργανισμούς), που είναι απαραίτητο για τη δημιουργία των μικροβιακών διεργασιών που αφορούν τις διεργασίες μετασχηματισμού του άζωτου (ανοργανοποίηση, νιτροποίηση, απονιτροποίηση). Στην υπό μελέτη περιοχή, που γίνεται η επίδειξη της τεχνολογίας, το υπόστρωμα είναι πλούσιο σε οργανικό άνθρακα και άζωτο. Έτσι, στο υπόγειο νερό παρατηρήθηκαν υψηλά επίπεδα διαλυτού οργανικού άνθρακα (περίπου 14 mg/l) και αζώτου (περίπου 2.5 mg/l). Ανοργανοποίηση: Η ανοργανοποίηση δηλαδή η μετατροπή οργανικού αζώτου σε αμμωνία λαμβάνει χώρα στα ιζήματα, όπως προέκυψε από πειράματα που έγιναν στο εργαστήριο (το πείραμα βραχυπρόθεσμης δυνητικής ικανότητας ανοργανοποίησης, έδειξε 15 mg/kg N και το πείραμα εκχύλισης με νερό που προσομοίαζε το νερό του αποστραγγιστικού καναλιού έδειξε ρυθμό ανοργανοποίησης, 0.21 mg/l d), αλλά και από τον υπολογισμό της μάζας του οργανικού αζώτου που μειώνεται (δηλ. ανοργανοποιείται) κατά την κίνηση του υπόγειου νερού προς το αποστραγγιστικό κανάλι, μέσω της διέλευσής του από την παρόχθια ζώνη (ανοργανοποίηση κατά την περίοδο μελέτης περίπου 8.59 Kg = 37.6 mg N/m 2 day = 13.72 g/m 2 έτος). Νιτροποίηση: Η νιτροποίηση είναι μια αερόβια διεργασία (δηλ. χρειάζεται οξυγόνο), και ευνοείται από την απελευθέρωση οξυγόνου από τις ρίζες των φυτών και τον αερισμό του ιζήματος (διαφορετικά θα υπήρχε συσσώρευση αμμωνίας, η οποία είναι τοξική ακόμα και σε μικρές συγκεντρώσεις). Στη μελετηθείσα περιοχή επίδειξης, λαμβάνει χώρα επίσης και νιτροποίηση (μετατροπή αμμωνίας σε νιτρικά), όπως φαίνεται από την εκτίμηση της μάζας 15

της αμμωνίας που μειώνεται (δηλ. νιτροποιείται) κατά την κίνηση του υπόγειου νερού προς το αποστραγγιστικό, μέσω της διέλευσής του από την παρόχθια ζώνη (νιτροποίηση κατά την περίοδο μελέτης περίπου 6.09 Kg = 26.6 mg N/m 2 day = 9.72 g/m 2 έτος). Απονιτροποίηση: Η απονιτροποίηση (μετατροπή νιτρικών σε αέριο άζωτο) είναι μια αναερόβια διεργασία (έλλειψη οξυγόνου) που πραγματοποιείται κάτω από συνθήκες έλλειψης ή και απουσίας οξυγόνου. Στο υπόγειο νερό πράγματι παρατηρήθηκαν χαμηλά επίπεδα διαλυμένο οξυγόνου (1.6 mg/l) και δυναμικού οξειδοαναγωγής (111mV, εύρος: - 182.5 mv έως +340.8 mv). Εξάλλου, σε σχετικό πείραμα για τη μελέτη του δυναμικού οξειδοαναγωγής του ιζήματος βρέθηκε ότι το ίζημα διαθέτει δυναμικό οξειδοαναγωγής σε τέτοια επίπεδα (-50 mv) που είναι σε θέση να συμβάλλει στην απονιτροποίηση. Όπως φαίνεται από την εκτίμηση της μάζας των νιτρικών που μειώνεται (δηλ. απονιτροποιείται) κατά την κίνηση του υπόγειου νερού προς το αποστραγγιστικό μέσω της διέλευσής του από την παρόχθια ζώνη, η απόνιτροποιηση κατά την περίοδο μελέτης ήταν περίπου 12.82 Kg = 56.1 mg N/m 2 day = 20.48 g/m 2 έτος. Με άλλα λόγια αυτό σημαίνει ότι το έδαφος και το ίζημα, μέσω της απονιτροποίησης, συμβάλλουν στη μείωση του επιπέδου των νιτρικών στο υπόγειο νερό και κατ επέκταση στην είσοδο αυτών στο αποστραγγιστικό κανάλι της μελετηθείσας περιοχής. Προσρόφηση φωσφορικών: Όσον αφορά στη μείωση των φωσφορικών, υπολογίστηκε ότι το έδαφος στην παρόχθια ζώνη φαίνεται πως έχει τη δυνατότητα να προσροφά μεγάλες ποσότητες φωσφορικών. Το αποστραγγιστικό κανάλι έχει τη δυνατότητα να αντιμετωπίσει αυξημένη ρύπανση φωσφορικών σε σχέση με την παρούσα κατάσταση. Σημαντικό ρόλο στη λειτουργία του αποστραγγιστικού καναλιού για την προσρόφηση των φωσφορικών παίζει και πάλι η απελευθέρωση οξυγόνου που πραγματοποιείται από τις ρίζες των φυτών που φυτρώνουν και βρίσκονται εκεί, γεγονός που παρέχει το απαιτούμενο οξυγόνο στο έδαφος για την πραγματοποίηση των αντιδράσεων που δημιουργούν νέες θέσεις προσρόφησης. Θερισμός καλαμιών και απομάκρυνση φωσφόρου και αζώτου από το σύστημα: Η διαχείριση των καλαμιών, από την άλλη, μπορεί να συνεισφέρει στη μείωση της ρύπανσης 16

στο επιφανειακό νερό του καναλιού από νιτρικά και φωσφορικά θρεπτικά άλατα. Συνολικά, υπολογίστηκε πως αν κοπεί η υπέργεια βιομάζα όλων των καλαμιών από όλο το μήκος του αποστραγγιστικού καναλιού το μήνα Ιούνιο, όπου η βιομάζα είναι μέγιστη και το συνολικό περιεχόμενο σε άζωτο και φώσφορο είναι μέγιστο, απομακρύνονται συνολικά 0.74 kg φωσφόρου (2.73 g P/m 2 ) και 3.02 kg αζώτου (11.2 g N/m 2 ). Συνολικά 76.5 % το νιτρικού αζώτου (14.64 g N/m 2 year) και όλος ο φώσφορος (1.39 g P/m 2 year) (απομάκρυνση ίδιας τάξης μεγέθους με την είσοδο από το υπόγειο νερό) που θα εισερχόνταν στο αποστραγγιστικό κανάλι απομακρύνεται εξ αιτίας της πρόσληψής τους από τα καλάμια. Ωστόσο, οφείλουμε πάλι να σημειώσουμε ότι για το κόψιμο των καλαμώνων συνεκτιμώνται εκτός των άλλων και οι ειδικότερες περιβαλλοντικές συνθήκες της περιοχής ως προς πανίδα, τη χλωρίδα, τα ενδιαιτήματα της ορνιθοπανίδας και των ψαριών, αλλά και τη βιοποικιλότητα. Σημαντικό είναι το κόψιμο των καλαμώνων να γίνεται με την επίβλεψη ειδικευμένου προσωπικού, με ελαφρά μηχανήματα, να κόβονται μόνο τα υπέργεια μέρη των φυτών και όχι τα ριζώματά τους, αλλά και να ακολουθείται το εκ περιτροπής περιοδικό κόψιμο, το οποίο επιτρέπει να παραμένον άθικτες περιοχές με ιδιαίτερο περιβαλλοντικό ενδιαφέρον, αλλά και οικολογικοί πυρήνες ενδιαιτημάτων της περιοχής. ιαχείριση της βλάστησης των αποστραγγιστικών καναλιών: Η κατάλληλη διαχείριση των αποστραγγιστικών καναλιών αποτελεί ένα αποτελεσματικό μέτρο για τη μείωση της ρύπανσης των επιφανειακών αποδεκτών και του υπόγειου νερού. Η φυσική αποκατάσταση μέσω των διεργασιών της απονιτροποίησης και της προσρόφησης των φωσφορικών, σε συνδυασμό με την ελεγχόμενη εφαρμογή και παρακολούθηση της φυτοεξυγίανσης συμβάλλουν σε πολύ σημαντικό βαθμό στη μείωση της ρύπανσης. Επίσης, ανάλογα με την επεξεργασία που θα ακολουθηθεί μπορεί να υπάρχουν και περισσότερα περιβαλλοντικά και οικονομικά πλεονεκτήματα (παραγωγή ενέργειας, μείωση χρήσης λιπασμάτων, αποφυγή φαινόμενου ευτροφισμού σε επιφανειακούς αποδέκτες, διατήρηση οικοσυστημάτων). Έτσι, η πρόταση προς τους εμπλεκόμενους φορείς και αγρότες είναι να απομακρύνουν με ειδικό τρόπο, μεθόδευση και μέσα τη βλάστηση από τα αποστραγγιστικά κανάλια μόνο την κατάλληλη εποχή και για οικονομικούς και περιβαλλοντικούς λόγους. Εξάλλου, οι ζώνες φυτοκάλυψης κατά μήκος των αποστραγγιστικών καναλιών μειώνουν τη μετακίνηση των θρεπτικών και των φυτοφαρμάκων προς την κοίτη του καναλιού και έτσι μειώνεται η εδαφική διάβρωση. Είναι απαραίτητη η συνεργασία των αγροτών με την τοπική αυτοδιοίκηση και τους τοπικούς οργανισμούς εγγείων βελτιώσεων, αλλά και ειδικευμένους επιστήμονες σε προγράμματα διαχείρισης των αποστραγγιστικών καναλιών. 17

mg Φωσφόρου/καλάμι 500 400 300 200 100 0 Μάιος Ιούνιος Ιούλιος Σεπτέμβριος γιγαντιαία καλάμια 330 432 292 191 κοινά νεροκάλαμα 105 151 34 49 2500 mg Αζώτου/καλάμι 2000 1500 1000 500 0 Μάιος Ιούνιος Ιούλιος Σεπτέμβριος γιγαντιαία καλάμια 1406 2023 2132 1120 κοινά νεροκάλαμα 419 586 207 138 Περιεκτικότητα των υπέργειων τμημάτων των καλαμιών σε θρεπτικά το 2008. 18

Καλάμια Υπόγειο νερό 1.39 g P/m 2 year Πρόσληψη 2.73 g P/m 2 year DIP (α) Καλάμια Πρόσληψη 11.20 g N/ m 2 NO 3 -N Υπόγειο νερό 14.64 g Ν/m 2 year NO 3 -N N 2 Απονιτροποίηση στην παρόχθια ζώνη, 20.48 g Ν/m 2 year β) Σχεδιάγραμμα ετήσιας εισροής α) φωσφορικών και β) νιτρικών από το υπόγειο νερό και απομάκρυνση από την πρόσληψη από τα καλάμια. Επεξεργασία της υπέργειας βιομάζας των καλαμιών μετά τη συγκομιδή: Οι πιο κοινές (φθηνές) διαχειριστικές πρακτικές είναι ο τεμαχισμός και η επιτόπου διάθεση και η επιτόπου καύση. Και οι δύο αυτές πρακτικές είναι περιβαλλοντικά μη αποδεκτές καθόσον ενέχουν τον κίνδυνο εκχύλισης και επιπλέον φόρτισης της περιοχής με αυξημένες ποσότητες θρεπτικών. Η βέλτιστη επεξεργασία της υπέργειας βιομάζας των καλαμιών μετά τον θερισμό τους είναι η κομποστοποίηση, η οποία αποφέρει οικονομικό όφελος για τα λειτουργικά έξοδα της διαχείρισης και το πιο σημαντικό επιστρέφονται τα απαραίτητα θρεπτικά συστατικά στα αγροτικά εδάφη. Η πρακτική αυτή μπορεί να είναι βιώσιμη και μπορεί να πραγματοποιηθεί σε συνεργασία με άλλους φορείς που εμπορεύονται κομπόστ (π.χ. να πραγματοποιηθεί συν-κομποστοποίηση με άλλα οργανικά απόβλητα). 19

Ανοργανοποίηση: Απονιτροποίηση: Απορροή: Αποστραγγιστικά κανάλια: ιάβρωση: Ίζημα: Θρεπτικά: Νιτρικά: Νιτροποίηση: Παρόχθιος: Υπόγειο νερό: Ευρετήριο όρων Η διαδικασία μετατροπής του οργανικού αζώτου μέσω μικροοργανισμών σε ανόργανες μορφές και συγκεκριμένα σε αμμωνία Η διαδικασία μετατροπής του νιτρικού αζώτου σε αέριο άζωτο μέσω μικροοργανισμών εντός του εδάφους σε ανοξικές συνθήκες. Το νερό που δεν απορροφάται από το έδαφος, αλλά αποστραγγίζεται σε υδάτινους πόρους, μέσω επιφανειακών ή υπόγειων ροών. Τα επιφανειακά αποστραγγιστικά συστήματα που βρίσκονται παρόχθια και κατά μήκος των καλλιεργήσιμων εκτάσεων και σαν σκοπό έχουν τη διοχέτευση σε αυτά της επιφανειακής απορροής. Η φθορά του εδάφους από την απομάκρυνση χώματος και πετρών μέσω του νερού, του αέρα, του πάγου και άλλων μηχανικών, χημικών και βιολογικών διεργασιών. Σωματίδια ή μάζα σωματιδίων άμμου, αργίλου, ιλύος και φυτών ή ζωικών συστατικών που μεταφέρονται από το νερό. Χημικά συστατικά που είναι απαραίτητα για την ανάπτυξη των φυτών και των ζώων (πχ. άζωτο, φώσφορος). Όταν βρίσκονται σε μεγάλες συγκεντρώσεις στα υδάτινα συστήματα μπορούν να προκαλέσουν μείωση της ποιότητας του νερού προωθώντας την υπερβολική αύξηση των άλγεων. Ενώ, μεγάλες συγκεντρώσεις ορισμένων θρεπτικών μπορεί να έχουν τοξική δράση σε ζώα. Μία μορφή αζώτου που χρειάζεται τόσο στα υδρόβια όσο και στα χερσαία φυτά ως θρεπτικό συστατικό. Η οξείδωση της αμμωνίας σε νιτρικά και νιτρώδη παράγοντας ενέργεια για τους αποσυνθετικούς οργανισμούς. Ο κοντινός σε μία κοίτη ή ακτή, ενός όγκου νερού. Το νερό κάτω από την επιφάνεια του εδάφους που υπάρχει στο κορεσμένο έδαφος και ανεφοδιάζει πηγάδια και πηγές. Το πρόγραμμα LIFE Environment της Ευρωπαϊκής Επιτροπής είναι ένας μηχανισμός χρηματοδότησης επιδείξεων τεχνολογιών και καινοτόμων μεθόδων που αποσκοπούν στη βελτίωση του περιβάλλοντος. www.envifriendly.tuc.gr 20