ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑΤΑ στη νεοελληνική γραμματεία γράφτηκαν

ΑΤΤΟΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗ ΣΤΙΣ ΑΠΑΡΧΕΣ TOT ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΜΥΘΙΣΤΟΡΉΜΑΤΟΣ ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑΤΑ στη νεοελληνική γραμματεία γράφτηκαν την πρώτη δεκαετία άπό την ίδρυση του ελληνικού κράτους. Έχει επισημανθεί επανειλημμένως δτι τα πρωτεία του μυθιστορηματικού είδους διεκδικούν ό Παναγιώτης Σούτσος^ ό αδελφός του 'Αλέξανδρος, ό Ιάκωβος Πιτζιπίος και ό Γρηγόριος Παλαιολόγος. 1 Το «Αι περιπλανήσεις μου» του Παναγιώτη Σούτσου 1 περιηγητικό κείμενο «μυθιστορικου σχήματος», σύμφωνα με τόν ίδιο, δημοσιεύθηκε τμηματικά στην εφημερίδα (("Ηλιος» (1833) και αποτέλεσε τήν πρώτη ύλη για τή σύνταξη του επιστολικού Λέανδρου που δημοσιεύθηκε το 1834. 2 Ό Εξόριστος του 1831 του Αλέξανδρου Σούτσου^ κατά πάσα πιθανότητα γράφτηκε τό καλοκαίρι του 1833, κυκλοφόρησε αρχικά σε φυλλάδια τό 1834 και τελικά δημοσιεύθηκε αυτοτελώς, με αναθεωρημένη και συντομευμένη μορφή, τό 1835. 3 Ό Πολύπαθης του Γρηγορίου Παλαιολόγου κυκλοφόρησε στην Αθήνα τό 1839, 4 Ή 'Ορφανή της Χίου του Ιάκωβου Πιτζιπίου κυκλοφόρησε στην Ερμούπολη της Σύρου τήν ίδια χρονιά, 5 αλλά ή 1. "Αννα Κατσιγιάννη, (('Ένας άνισος αγώνας δρόμου. 'Εκδοτικές πληροφορίες για τα πρώτα ελληνικά μυθιστορήματα», Άπο τον Λέανδρο στονλουκή Λάρα. Μελέτες για, την πεζογραφία της περιόδου 1830-1880, επιμέλεια: Νάσος Βαγενάς, Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 1997, σ. 31-40. 2. Παναγιώτης Σούτσος, Ό Λέανδρος [1834], εισαγωγή και φιλολογική επιμέλεια Γιώργος Βελουδής, Νεοελληνική Βιβλιοθήκη, 'Ίδρυμα Κώστα και Ελένης Ούράνη, 'Αθήνα 1996. 3. 'Αλέξανδρος Σούτσος, Ό Εξόριστος του 1831, εισαγωγή και φιλολογική επιμέλεια Λούκια Δρούλια, Νεοελληνική Βιβλιοθήκη, 'Ίδρυμα Κώστα και Ελένης Ούράνη, 'Αθήνα 1994. Τό κείμενο κυκλοφόρησε και από τις εκδόσεις Νεφέλη ('Αθήνα 1995) με επιμέλεια Νάσου Βαγενά. Οι παραπομπές αναφέρονται στην έκδοση της Δρούλια. 4. Γρηγόριος Παλαιολόγος, Ό Πολύπαθης [1839], επιμέλεια "Αλκής 'Αγγέλου, Έρμης, σειρά ((Νέα Ελληνική Βιβλιοθήκη», 'Αθήνα 1989. 5. 'Ιάκωβος Γ. Πιτζιπίος, Ή Όρφανη της Χίου η ό θρίαμβος της αρετής. Ό πίθηκος Ξούθ η τα ηθη του αιώνος, εισαγωγή και φιλολογική επιμέλεια Δημήτρης Τζιόβας, Νεοελληνική Βιβλιοθήκη, 'Ίδρυμα Κώστα και Ελένης Ούράνη, 'Αθήνα 1995.

170 Ο ΕΡΑΝΙΣΤΗΣ, 24 (2003) έκδοση της είχε αναγγελθεί ήδη άπό τό 1834 με τη δημοσίευση προκήρυξης στην 'Οδησσό, Οπου ό Πιτζιπίος ζητούσε τήν εγγραφή συνδρομητών. Αυτά είναι τα κυριότερα πεζογραφικά κείμενα, μυθιστορηματικού τύπου, έκδεδομένα αυτοτελώς στην αμέσως μετεπαναστατική Ελλάδα. 6 Κεντρικός άξονας στή μελέτη τών έργων αυτών είναι κυρίως ή αφηγηματική τους δομή, άλλα και ή θεματολογία τους πού είναι κατά πολύ επικεντρωμένη στην πολύ πρόσφατη ιστορία και διαδραματίζεται στή σύγχρονη τους κοινωνία. Τα δύο άπό τα κείμενα αυτά βασίζονται σέ μια αυτοβιογραφικού τύπου αφήγηση σέ πρώτο πρόσωπο (Λέανδρος, Πολύπαθης), τό ενα έχει μάλιστα έπιστολιμαία μορφή (Λέανδρος), σέ ενα διαφαίνεται ενα ημερολογιακού τύπου υπόστρωμα (Εξόριστος), ενώ σέ δλα ή περιπλάνηση και ή μετακίνηση τών ηρώων αποτελεί σημαντικό μέρος της πλοκής. Ή ερευνητική υπόθεση πού θα αναπτυχθεί εδώ είναι δτι τόσο μέσα άπό τις εκπεφρασμένες στους προλόγους προθέσεις τών συγγραφέων, όσο και μέσα άπό τήν πραγμάτωση τών προθέσεων τους αυτών, τα παραπάνω αφηγηματικά κείμενα τής τέταρτης δεκαετίας του 19ου αιώνα αναπτύσσουν μια θεματολογία ρομαντική, ενώ συγχρόνως έξεικονίζουν κριτικά τή σύγχρονη τους κοινωνία και πολιτική κατάσταση. Ή μετακίνηση τών ηρώων και τό αφηγηματικό πρώτο πρόσωπο συνιστούν τους βασικούς συνεκτικούς ιστούς πού επιτρέπουν τή συνένωση τών προϋποθέσεων του Διαφωτισμού με τον ίστορισμό πού θα αναπτυχθεί περισσότερο άπό τα μέσα του 19ου αιώνα και μετά, με διάμεσο φορέα τον ρομαντισμό. Θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε δτι τα κείμενα αυτά εντάσσονται στό πνευματικό κλίμα του αρχόμενου 19ου αιώνα, ενώ προέρχονται άπό τό ιδεολογικό και πνευματικό πλαίσιο του Διαφωτισμού, έτσι δπως εκφράστηκε κατά τον 18ο αιώνα στή Δύση, καθώς και άπό τόν 'Αδαμάντιο Κοραή. Πρόγονος τους υπήρξε ό Παπατρέχας, πού είδε τμηματικά τό φώς τής δημοσιότητας κατά τα ετη 1810, 1817, 1818 και 1820 με τή μορφή τών «Προλεγομένων» στην έκδοση τής Ίλιάδας άπό τόν Κοραή, στις ραψωδίες Α'-Δ'. 7 'Από τήν ελληνιστική μυθιστορία ορμώμενος ό 'Αδαμάντιος Κοραής 6. Βλ. σχετικά "Αλκής 'Αγγέλου, ((Το ρομάντσο του νεοελληνικού μυθιστορήματος», Εισαγωγή στο Ό Πολύπαθης, δ.π., σ. 73-74. 7. 'Αδαμαντίου Κοραή, Προλεγόμενα στους αρχαίους "Ελληνες συγγραφείς, τ. Β', Πρόλογος Έμμ. Ν. Φραγκίσκος, ΜΙΕΤ, 'Αθήνα 1988, σ. 105-137, 455-550. Σύγχρονη έκδοση του Παπατρέχα έγινε με τήν επιμέλεια του "Αλκή 'Αγγέλου, Ερμής, σειρά ((Νέα Ελληνική Βιβλιοθήκη», 'Αθήνα 1992.

Ουρανία Πολυκανδριώτη, ΑΥΤΟΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ 171 συγκρότησε, τό 1804, την πρώτη ελληνική μελέτη για το είδος, στην πολύ γνωστή πια «Επιστολή προς 'Αλέξανδρον Βασιλείου», ή οποία και συνιστά τα ((Προλεγόμενα» στην έκδοση τών Αίθιοπιχών του Ηλιοδώρου. 8 Βασισμένος στον δρο ((Ρωμανά» (romans) του Pierre-Daniel Huet, με τον οποίο ο γάλλος μελετητής ορίζει τήν «Πλαστήν ίστορίαν ερωτικών παθημάτων, γραμμένην έντέχνως εις πεζόν λόγον, προς ώφέλειαν και ήδονήν τών άναγινωσκόντων» και με τήν επιφύλαξη δτι ό δρος περιλαμβάνει και συγγράμματα «τών όποιων ή άνάγνωσις άπώλειαν, και δχι ώφέλειαν, δύναται να προξενήση», 9 προτείνει έναν ορισμό σύμφωνο προς τα ήδη υπάρχοντα ελληνικά συγγράμματα: ((Πλαστήν, άλλα πιθανήν ίστορίαν ερωτικών παθημάτων, γραμμένην έντέχνως και δραματικώς, ως επί τό πλείστον εις πεζόν λόγον». 10 Ή αέλληνικωτάτη» λέξις Μυθιστορία 11 είναι ή πλέον κατάλληλη για τόν Κοραή προκειμένου να ονοματίσει τό είδος πού καλλιέργησαν οι συγγραφείς τών ελληνιστικών χρόνων. Ό Κοραής παραδέχεται τήν ύπαρξη αισχρολογίας στις ελληνιστικές μυθιστορίες, άλλα καταδικάζει τήν επανάληψη της ως δείγμα παρακμής και βαρβαρότητας. "Ετσι, επιδιώκοντας τόν εξαγνισμό του είδους, και σύμφωνα με τόν διδακτικό και παιδευτικό του στόχο, προχωρεί στή διατύπωση κανόνων, πού βασίζονται στην Ποιητική του 'Αριστοτέλη, 12 άλλα συγχρόνως βάζουν δρια στή μυθοπλασία, πού αποτελεί βέβαια τόν θεμέλιο λίθο κάθε μυθιστορίας. Ό Κοραής διακρίνει σαφώς τή μυθοπλασία άπό τό ψεύδος: «τό δράμα δεν περιορίζεται εις μόνον απλώς τόν μϋθον, άλλ' έχει εξ ανάγκης και μέρος τι ιστορικόν». Ό συγγραφέας δεν μπορεί να «ψεύδεται μήτ' εις τήν γεωγραφίαν του τόπου, μήτ' εις 8. 'Αδαμαντίου Κοραή, Προλεγόμενα, στους αρχαίους "Ελληνες συγγραφείς, τ. Α', πρόλογος Κ. θ. Δημαρά, ΜΙΕΤ, Αθήνα 1984, σ. 1-56. Τήν επιστολή και τις θέσεις τοΰ Κοραή για τή μυθιστορία μελέτησε ό Vincenzo Rotolo στο «Ό Κοραής και τό αρχαίο μυθιστόρημα», Πρακτικά Συνεδρίου «Κοραής και Χίος)), (Χίος, 11-15 Μαίου 1983), τ. Α', Αθήνα 1984, σ. 55-66. Βλ. επίσης τα σχόλια του Απόστολου Σαχίνη στο Θεωρία και άγνωστη ιστορία του μυθιστορήματος στην Ελλάδα, 1760-1870, 'Ινστιτούτο τοΰ Βιβλίου Μ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1992, σ. 18-23, δπως επίσης και Άννα Ταμπάκη, «Ή οπτική τοΰ Κοραή για τή λογοτεχνία και τό θέατρο», Παράβασις /Pa.raba.sis, τχ 2, 1998, σ. 81-101* αναδημοσιεύεται στον υπό έκδοση τόμο Περί Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Ρεύματα ιδεών και δίαυλοι επικοινωνίας με τή δυτική σκεφη, εκδόσεις Ergo, Αθήνα 2004, σ. 183-211. 9. Προλεγόμενα, τ. Α', δ.π., σ. 2. 10. Στο ίδιο, σ. 3. 11. Στο ίδιο, σ. 5. 12. Στο ίδιο, σ. 19.

172 Ο ΕΡΑΝΙΣΤΗΣ, 24 (2003) την διήγησιν των ηθών του έθνους, δπου πλάσσει την σκηνήν του δράματος... Τό τέλος του ψεύδους της Μυθιστορίας είναι ή ηδονή του άναγινώσκοντος». 13 Παρά τις επί μέρους ενστάσεις πού συνάντησε, 14 ό δρος «μυθιστορία» τελικά επικράτησε στις αρχές του 19ου αιώνα με αποτέλεσμα να συμπεριλάβει και να νομιμοποιήσει τις απόπειρες συγγραφής πλασματικών, φανταστικών ιστοριών, οι όποιες ανταποκρίνονται κατά ενα σημαντικό μέρος στις προϋποθέσεις και στους κανόνες πού είχε θέσει ό Κοραής. Στις διάφορες εκδοχές πού απέκτησε ό δρος μέσα άπό τις στήλες τών περιοδικών εντύπων και ιδιαίτερα του Λόγιου Έρμη, τελικά ό τόνος δόθηκε, σύμφωνα προς τα διδάγματα του Κοραή, στον συνδυασμό του τερπνού και του ωφελίμου για τον αναγνώστη και το έθνος. Στους προλόγους τών πρώτων μυθιστορηματικών κειμένων του αρχόμενου αιώνα οι συγγραφείς δχι μόνο χρησιμοποιούν τόν δρο «μυθιστορία» για να περιγράψουν και να ορίσουν τό καινοφανές εγχείρημα τους, άλλα συγχρόνως υπογραμμίζουν τήν ηθική ωφέλεια πού προκύπτει για τό έθνος. Τό τερπνόν μετά του ωφελίμου προέρχεται άπό τα διδάγματα του Κοραή και κάμπτει τις αντιστάσεις και τις υποψίες απέναντι στό νέο είδος. Οι αδελφοί Σούτσοι σφραγισμένοι άπό τα διδάγματα του δυτικού Διαφωτισμού, έτσι δπως κυριαρχούσαν στό φαναριώτικο περιβάλλον τών νεανικών τους χρόνων, έφθασαν τό 1820 στό Παρίσι εφοδιασμένοι με συστατική επιστολή τού ηγεμόνα Αλέξανδρου Σούτσου προς τόν 'Αδαμάντιο Κοραή. 15 Στό Παρίσι συμπλήρωσαν τήν εκπαίδευση τους, γνώρισαν τή γαλλική παιδεία, τα νέα πνευματικά ρεύματα και συναναστράφηκαν τους 'Έλληνες πού ζούσαν εκεί, τόν ίδιο τόν Κοραή και τόν κύκλο του. 16 Ό Παναγιώτης Σούτσος στον Πρόλογο τού Λέανδρου χαρακτηρίζει τό κείμενο του ώς «μυθιστορία». 17 Τό κείμενο τού Λέανδρου προέρχεται άπό τό πεζογράφημα με τίτλο «Αι περιπλανήσεις μου», πού στόχο είχε «να διάχυση υπό μυθιστορικόν σχήμα, ιδέας εμβριθείς και ωφελίμους περί γεωργίας, βιομηχανίας και φωτισμού». 18 Ό αδελφός τού Παναγιώτη, ό 'Αλέξανδρος Σούτσος^ στον 13. Στο ίδιο, σ. 24. 14. 'Όπως εκείνη του Κοδρικα άλλα και άλλων. Βλ. σχετικά 'Απόστολος Σαχίνης, Θεωρία και άγνωστη Ιστορία, του μυθιστορήματος στην Ελλάδα, σ. 23 κ.έ. 15. Βλ. τήν εισαγωγή της Λ. Δρούλια, στο Α. Σούτσος, Ό 'Εξόριστος, ο.π., σ. 16. 16. Στο ίδιο, σ. 17. 17. Ό Λέανδρος, ο.π., σ. 75. 18. 'Ηλιος, 21 'Ιουλίου 1833, σ. 36. Το παράθεμα αναφέρεται άπό τήν Άννα Κατσιγιάννη, ο.π., σ. 32.

Ουρανία Πολυκανδριώτη, ΑΥΤΟΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ 173 Πρόλογο του Εξόριστου αναφέρει Οτι παρέστησε «μυθιστορικώς εν μόριον χρόνου, ενα χειμώνα της Ελλάδος δριμύν». Τό έργο βέβαια αυτό ύποτιτλοφορεΐται «κωμικοτραγικόν ιστόρημα» και ό συγγραφέας του υπογραμμίζει τόν ιστορικό του χαρακτήρα αναφερόμενος διεξοδικά στις δυσκολίες «όσας άπαντα ό γράφων ίστορίαν συγχρόνων και ζώντων ανθρώπων». 19 Διακρίνει ωστόσο τό ιστορικό άπό τό μυθιστορικό μέρος της συγγραφής του, τό οποίο και ταυτίζει με τήν «οίκονομίαν του δράματος». Ό πρόλογος του 'Αλέξανδρου Σούτσου κλείνει με ενα σχόλιο για τή γλώσσα και με τήν προσδοκία ό λόγος του να αποβεί «παρά πάσι καταληπτός. Ή μεγίστη μερίς του έθνους, του όποιου τόσον άθλίως παρημελήθη μέχρι τούδε ή έκπαίδευσις, δεν δύναται να έννοήση σήμερον, ειμή τάς άπλας και ψηλαφητάς, δια να είπω ούτως ιδέας. Παντός δε γράφοντος ό προς όν Ορος, νομίζω, πρέπει να ήναι Οχι ματαία πολυμάθειας έπίδειξις προς τους ολίγους, άλλα τό δυνατόν όφελος προς τους πολλούς». 20 Ό Γρηγόριος Παλαιολόγος χρησιμοποιεί τόν όρο «μυθιστορία» σε όλα τα κείμενα του. Στην Προκήρυξη πού δημοσίευσε στην εφημερίδα 'Αθήνα το 1839, και όπου αναγγέλλει τή δημοσίευση του Πολύπαθους γράφει: «Εις τάς ξένας διαλέκτους και προ πάντων εις τήν Γαλλικήν, ύπάρχουσι πολλόταται μυθιστορίαι κατά τό μάλλον ή ήττον τερπναί, ουχί δε δλαι τείνουσαι προς διόρθωσιν των ηθών. Έγώ έπροσπάθησα να ενώσω τό ήδύ, με τό ώφέλιμον». 21 Ό Ιάκωβος Πιτζιπίος, στην προκήρυξη τής 'Ορφανής της Χίου, υιοθετεί τόν Ορο μυθιστορία με απευθείας αναφορά στό προλογικό κείμενο του Κοραή στην έκδοση τών Αίθιοπικών. Συγχρόνως, τόσο τα σχόλια του Αλέξανδρου Σούτσου, Οσο και τό ενδιαφέρον του Πιτζιπίου για τή γλώσσα, για τό εύληπτο του συγγράμματος, ή προσπάθεια του να αποφύγει τις «μιξοβάρβαρες» αποδόσεις ξένων λέξεων στα ελληνικά, 22 άλλα και ή μέριμνα του να προσθέσει διασαφηνιστικές σημειώσεις απηχούν τό κείμενο του Κοραή στα προλεγόμενα τών Αίθιοπικών. Τό κείμενο αυτό του Κοραή ολοκληρώνεται με έναν εκτενή λόγο για τήν απαραίτητη φροντίδα και καθαρότητα τής γλώσσας και για τήν ωφέλεια πού προκύπτει για τό έθνος: 19. Ό Εξόριστος, δ.π., σ. 62. 20. Στο ϊ8ιο, σ. 63. 21. 'Αναφέρεται άπο τον 'Απόστολο Σαχίνη, Θεωρία, δ.π., σ. 45-46. 22. Ό Κοραής χαρακτηρίζει ώς «μιξελληνίζοντας» και «μιξοβαρβάρους» τους συγγραφείς πού συμπλέκουν στον λόγο τους τήν αρχαία με τή νέα ελληνική. Βλ. Προλεγόμενα, τ. Α', δ.π., σ. 47.

174 Ο ΕΡΑΝΙΣΤΗΣ, 24 (2003) (([...J πρώτη του γράφοντος αρετή είναι ή σαφήνεια, ήγουν να γράφη εις τρόπον ώστε να καταλαμβάνεται από τους δια τους όποιους γράφει, και μετ' αυτήν δευτέρα, να γράφη με εύφράδειαν, με τοιαύτην δηλονότι σύνταξιν και συμπλοκήν των λέξεων, ή όποια να προξενή και ήδονήν εις τήν άκοήν [...] Έπειτα, δια ποίους αμαθείς γράφομεν; Οχι βέβαια δια τον χυδαΐον οχλον, οι όποιοι ούδ' αν ήμεθα εις τόν κόσμον έχουν είδησιν. Άλλα δια τους δσοι τουλάχιστον εξεύρουν να άναγινώσκωσι, κ' έχουν οπωσδήποτε έπιθυμίαν να φωτισθώσιν. Οι τοιούτοι άναγινώσκουν με προσοχήν, και εάν το βιβλίον ήναι γραμμένον εις γλώσσαν μετρίως καλλωπισμένην, μανθάνουν και αυτοί κατά μικρόν να καλλωπίζωσι τήν όμιλίαν των, και προοδοποιουν εις τους μεταγενεστέρους συγγραφείς τήν εις το έξης περισσοτέραν της κοινής διαλέκτου διόρθωσιν. Μήν άμφιβάλλωμεν ότι τών Γραικών το γένος έξύπνησε τήν σήμερον από της αμάθειας τόν υπνον, βλέποντες ότι τίμα και άγαπα τους ομογενείς λογίους άνδρας. Ότινα τις άγαπα και τίμα, φυσικά και τόν μιμείται». 23 Μέσα σε αυτό το κλίμα και με ανάλογες προθέσεις οι λόγιοι της πρώτης μετεπαναστατικής περιόδου τολμούν να <χχολου&τ\σουν τις τάσεις και τα πνευματικά ρεύματα που έχουν ήδη εκδηλωθεί στή Δύση. Ή κριτική έχει επανειλημμένα επισημάνει τήν ιδιαιτερότητα της πεζογραφίας αυτής πού κινείται ανάμεσα στον ρεαλισμό, τόν ρομαντισμό και τόν ίστορισμό και «εμφανίζει μια πολυφωνία και μια ποικιλία σε αφηγηματικούς τρόπους, ή όποια δεν παρατηρείται, σε ίνάλογο τουλάχιστον βαθμό, στην ποιητική δημιουργία». 24 Ό Κ. Θ. Δημαράς στην Ιστορία του επισημαίνει ότι ό πεζός λόγος λειτουργούσε τήν εποχή εκείνη ως σύνδεσμος ανάμεσα στή δημιουργική πρόζα και τα κάθε είδους επιστημονικά δημοσιεύματα: «ή χρήση του κοινού αυτού οργάνου άγει τους πεζογράφους να παρεμβάλλουν μέσα στ' αφηγήματα τους στοιχεία τής επιστήμης, δηλαδή της εμπειρίας, της παρατήρησης και τής γνώσης... Μπορούμε να πούμε ότι το μετεπαναστατικό μυθιστόρημα έχει τήν αρχή του μέσα στα σύγχρονα ενδιαφέροντα, και αποτελεί και αυτό μια έκφραση (όπως ανάλογα παρατηρείται και για τό θέατρο) τής νεοελληνικής εθνικής συνείδησης. 'Έτσι ή δημιουργική πεζογρα- 23. Προλεγόμενα, τ. Α', δ.π., σ. 47, 51. 24. Παντελής Βουτουρής, Ώς εις καθρεπτψ... Προτάσεις για τψ ελληνική πεζογραφία του 19ου αιώνα, εκδόσεις Νεφέλη, 'Αθήνα 1995, σ. 93.

Ουρανία Πολυκανδριώτη, ΑΥΤΟΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ 175 φία βαστάει μέσα της την προετοιμασία των καταστάσεων πού θα έρθουν μετά τον ρωμαντισμό». 25 Τον προβληματισμό του Δημαρά προεκτείνει ό Νάσος Βαγενάς πού θέτει αντίστοιχα το ερώτημα: «Είναι δυνατόν σε μιαν εποχή πού Οχι μόνο το θέατρο μας, άλλα και το λιγότερο ρεαλιστικό από τα λογοτεχνικά ε'ιδη, ή ποίηση, είχαν έντονα στραμμένη την προσοχή τους σε καταστάσεις της σύγχρονης ζωής, ή πεζογραφία μας να ελκύεται αποκλειστικά άπό εκείνη τήν κατεύθυνση του ρομαντισμού πού ενθαρρύνει τήν απόδραση άπό τό παρόν και τήν περιπλάνηση στην ιστορία και τή φαντασία;» 26 Ή παλαιότερη αντίληψη πού χαρακτήριζε τά μυθιστορήματα αυτά κατά ενα γενικό τρόπο ως ιστορικά τελικά καταρρίπτεται, αφού αναδείχθηκε ή αμεσότητα τους αναφορικά με τήν πρόσφατη ιστορική και πολιτική πραγματικότητα, ακόμα και ή κοινωνική τους διάσταση σε αντίθεση με τήν αναγκαία σύμβαση του ιστορικού μυθιστορήματος πού τοποθετεί τή δράση σε ενα πολύ μακρινότερο παρελθόν. 27 Ή υπό διαμόρφωση νέα κοινωνία δεν χρειάζεται μόνο τόν ιστορικό της άλλα και εκείνον πού θα καταγράψει και θα αναπαραστήσει τις νέες τάσεις και τά νέα ήθη. Ή στροφή προς τό μυθιστόρημα στην Ελλάδα συνδέεται με τήν ανάπτυξη και τήν ήδη μακρά παράδοση πού είχε τό είδος στην Ευρώπη 25. Κ. Θ. Δημαράς, Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας, 'Ίκαρος, 'Αθήνα 6 1975, σ. 327. 26. Νάσος Βαγενάς, «Οι αρχές της πεζογραφίας τοΰ ελληνικού κράτους», εφ. Ή Καθημερινή, 26 Αυγούστου και 4 Σεπτεμβρίου 1988, αναδημοσιευμένο στον τόμο Ή ειρωνική γλώσσα. Κριτικές μελέτες για τή νεοελληνική γραμματεία, εκδόσεις Στιγμή, 'Αθήνα 1994, σ. 192. 27. 'Απόστολος Σαχίνης, Το νεοελληνικό μυθιστόρημα, Εστία, 'Αθήνα 1980. Στο κεφάλαιο πού τιτλοφορείται ((Το ιστορικό μυθιστόρημα», ό Σαχίνης σημειώνει: ((Δίνω στην πρώτη περίοδο τοΰ νεοελληνικού μυθιστορήματος (1830-1880) τον τίτλο "Τό ιστορικό μυθιστόρημα", γιατί οι περισσότεροι μυθιστοριογράφοι πού έγραφαν εκείνη τήν εποχή άνέτρεχαν στο παρελθόν, ζωντάνευαν πρόσωπα ή γεγονότα της Ιστορίας και απέφευγαν τήν εκμετάλλευση ή τήν αντιμετώπιση θεμάτων από τή σύγχρονη τους ζωή». Ωστόσο ό Σαχίνης φρόντισε επίσης να επισημάνει δτι ((τα δρια ανάμεσα στο απλώς ρομαντικό μυθιστόρημα και το ρομαντικό με ιστορικά ενδιαφέροντα ήταν πάντοτε ρευστά στη νεοελληνική πεζογραφία τοΰ δέκατου ένατου αιώνα, και οι δύο κατηγορίες τις περισσότερες φορές συμπίπτουν, συγχωνεύονται και αλληλοσυμπληρώνονται» (σ. 39). Βλ. και τοΰ ίδιου, (('Έξι άγνωστα αφηγηματικά έργα τοΰ δέκατου ένατου αιώνα», Νέα Εστία 125 (1989), 426-429 και στον τόμο: Θεωρία και άγνωστη ιστορία του μυθιστορήματος στην Ελλάδα. 1760-1870, Ινστιτούτο τοΰ Βιβλίου Μ. Καρδαμίτσα, 'Αθήνα 1992, σ. 89-122. Βλ. και Σοφία Ντενίση, Το ελληνικό ιστορικό μυθιστόρημα και ό Sir Walter Scott (1830-1880), Καστανιώτης, 'Αθήνα 1994.

176 Ο ΕΡΑΝΙΣΤΗΣ, 24 (2003) άλλα και με τη διαπίστωση για τον κοινωνικό ρόλο πού παίζουν οι συγγραφείς. 'Από τον κλασικισμό στον Διαφωτισμό, ή πιο χαρακτηριστική εξέλιξη πού είχε το μυθιστόρημα στη Γαλλία ήταν δτι απομακρύνθηκε σταδιακά από τόν ορισμό του Pierre-Daniel Huet και έπαψε να ασχολείται αποκλειστικά με ερωτικές ιστορίες. 'Αναδείχθηκε ή κοινωνική του διάσταση, ένώ το πρώτο πρόσωπο, στα Ίχνη της παράδοσης του πικαρικού μυθιστορήματος, παίρνει τόν λόγο. Ή αριστοκρατική καταγωγή δέν αποτελεί πλέον απαραίτητη προϋπόθεση για τήν αυτονόμηση του ήρωα, άλλα ό κοινωνικός ιστός είναι εκείνος πού αποτελεί προέκταση της φυσικής του ύπαρξης. 28 'Αντίστοιχα, το νεοελληνικό μυθιστόρημα στα πρώτα του βήματα δέν είχε παράδοση στην όποια να βασιστεί, πέρα άπό τις αρχαίες μυθιστορίες. "Ετσι, στην ουσία γεννιέται μέσα άπό τή συσσωρευμένη δημιουργία της Δύσης και, σαν να ξεκινούσε in media res, καταπιάνεται με θέματα και χρησιμοποιεί αφηγηματικές μορφές ήδη δοκιμασμένα και σμιλευμένα άπό τή μακρά ευρωπαϊκή παράδοση. Το αποτέλεσμα, στή νεοελληνική του εκδοχή, είναι σχηματικό και διαμπερές, οι ξένες πηγές εύκολα ανιχνεύσιμες. Ό στόχος όμως παραμένει σταθερά αυτός της κοινής ωφέλειας και τής παιδευτικής διάστασης. Ή έπιστολιμαία μορφή ή ή πικαρική εκδοχή του πρώτου προσώπου στην αφήγηση δέν θα μπορούσαν να υπάρξουν στην ελληνική πραγματικότητα αν ή κοινωνία δέν ήταν έτοιμη να αποδεχθεί τόν ρόλο του άτομου^ τή δυνατότητα του να πάρει τόν λόγο για να αφηγηθεί τήν εμπειρία του και να εζομολογί)ΰζϊ δημοσίως τα παθήματα του, τις ενδόμυχες σκέψεις του, τα αισθήματα του, τις αγωνίες του και τις απογοητεύσεις του. Έτσι, πέρα άπό τα γνωστά ευρωπαϊκά πρότυπα τών πρώτων ελληνικών μυθιστορημάτων, οι προϋποθέσεις του δανεισμού και τής πρόσληψης προέρχονται μέσα άπό τήν ελληνική παράδοση πού προετοίμασε και τις δεκτικότητες του κοινού. Ενός κοινού εγγράμματου άλλα ευρύτερου άπό τόν στενό κύκλο τών λογίων. Είναι τό κοινό για τό οποίο μιλούσε ό Κοραής και στό οποϊο στόχευε ό 'Αλέξανδρος Σούτσος και οι συνοδοιπόροι του. Ένα κοινό πού, μολονότι γνώριζε ανάγνωση και γραφή, δέν ήταν πάντα ενήμερο για τις τρέχουσες εξελίξεις στην ευρωπαϊκή λογοτεχνική δημιουργία. Τις προϋποθέσεις τής δεκτικότητας θα πρέπει συνεπώς να τις ανιχνεύσουμε στή λόγια δημιουργία τής προεπαναστατικής εποχής έτσι όπως αναπτύχθηκε στό πλαίσιο τού νεοελληνικού Διαφωτισμού. 28. René Démoris, Le roman à la première personne du Classicisme aux Lumières, Librairie Droz, Γενεύη 2002.

Ουρανία Πολυκανδριώτη, ΑΥΤΟΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ 177 Είναι γεγονός δτι ό 18ος αιώνας της υπόδουλης ακόμα λογιοσύνης, ό αιώνας του ορθολογισμού, δεν ευνόησε γενικά την ενδοσκοπική και αύτοαναλυτική ενασχόληση του άτομου. Ωστόσο, διακρίνουμε σε κύκλους Φαναριωτών της Κωνσταντινούπολης και των Ηγεμονιών την καλλιέργεια ενός λόγου περισσότερο προσωπικού, διακρίνουμε μία αλλαγή στή στάση του ατόμου απέναντι στην εμπειρία του, αλλαγή πού φανερώνει τήν αποδέσμευση της ατομικής ζωής άπό τή συλλογικότητα. Το ταξίδι και ή γραμματειακή απασχόληση κοντά στους ηγεμόνες συχνά συνιστούν σημαντικά κίνητρα για τήν ημερολογιακή καταγραφή της προσωπικής εμπειρίας, καταδεικνύοντας δτι ή συγγραφική αυτή τάση δεν έχει γίνει ακόμη συνήθεια των πολλών άλλα μόνον δσων ή θέση και οι πράξεις παρουσιάζουν μια ιδιαιτερότητα πού τους διακρίνει άπό τό σύνολο. Συγχρόνως, τό γενικότερο κλίμα εμπειρισμού και τεκμηρίωσης της εποχής του Διαφωτισμού συμβάλλει στην ανάπτυξη τής ταξιδιωτικής αφήγησης και στην ανάδειξη τής προσωπικής εμπειρίας (Παναγιώτης Κοδρικάς). Σε πολλές περιπτώσεις τέτοιων ημερολογιακών καταγραφών και ταξιδιωτικών αφηγήσεων διαπιστώνουμε δτι ή γραφή, εκτός άπό τή γνωσιολογική λειτουργία της, αποκτά και τή βιωματική, αποβαίνοντας μέσο προσωπικής έκφρασης. Ή έμμετρη απόδοση σε ορισμένα άπό τα κείμενα αυτά (Βασίλειος Βατατζής, Καισάριος Δαπόντες) καταδεικνύει τήν ιδιαιτερότητα τής προσωπικής εξιστόρησης και τήν απομάκρυνση τής γραφής άπό τον αντικειμενικό ιστορικό λόγο. Παράλληλα, οι νεωτεριστές λόγιοι του Διαφωτισμού συχνά αρθρώνουν έναν λόγο περισσότερο προσωπικό. Ή εξομολογητική διάθεση, χωρίς να είναι ακόμη ενδοσκοπική, προτρέπει στην αυτογνωσία, για να προφυλάξει άπό τήν ημιμάθεια με αντικειμενικό στόχο τήν αρτιότερη κατάκτηση τής γνώσης (Δημήτριος Καταρτζής). Ή διατύπωση νεωτεριστικών αντιλήψεων προϋποθέτει άλλωστε τήν προβολή τού ατόμου έναντι τού συνόλου και συχνά υποχρεώνει στην υπεράσπιση τού εαυτού. Υπεράσπιση, ή οποία βιώνεται ώς πρόβλημα υπαρξιακό και ξεπερνά τα δρια τής θεωρητικής και ιδεολογικής πολεμικής (Ίώσηπος Μοισιόδαξ). Τή λογική συνέχεια τής τάσης αυτής θα συναντήσουμε στην ανέκδοτη, στον καιρό της, αυτοβιογραφία τής Ελισάβετ Μουτζάν Μαρτινέγκου, δπως και στον Βίο 'Αδαμαντίου Κοραή, ό οποίος προτάχθηκε άπό τους συνεργάτες του, λίγο μετά τον θάνατο του και σύμφωνα με δική του επιθυμία, τών κειμένων πού απαρτίζουν τή Συλλογή τών εις τψ Έλλψίκψ ΒφλιοθΊ]ΧΎ]ν 1 και τα Πάρεργα Προλεγομένων (1833). Τήν παιδαγωγική ωστόσο λειτουργία τής αυτοβιογραφικής πράξης, ό Κοραής τήν ανέδειξε κυρίως στο μύθο-

178 Ο ΕΡΑΝΙΣΤΗΣ, 24 (2003) πλαστικό και διαλογικό του έργο Ό Παπατρέχας, παρεμβάλλοντας, στο τέταρτο και τελευταίο μέρος του κειμένου (1820), την πλασματική αυτοβιογραφία του ίδιου του Παπατρέχα. Μία περίοδος προσωπικής ή συλλογικής κρίσης ευνοεί τή συγγραφή απομνημονευμάτων. Τα γεγονότα του Αγώνα άλλα και Οσα τον ακολούθησαν ήταν μια τέτοια περίοδος πού έφερε τους γραμματισμένους και αγράμματους πρωταγωνιστές της, λόγιους, πολεμιστές και πολιτικούς, σε πρωτόγνωρη επαφή με τή συγγραφική διαδικασία. Ή προσωπική συμβολή τους στον 'Αγώνα, ή ανάγκη δικαίωσης της συμμετοχής τους δεν μπορούσε παρά να απαιτεί τήν καταγραφή του ιστορικού γεγονότος και τήν κατάθεση τής προσωπικής μαρτυρίας. Τα απομνημονεύματα των αγωνιστών είναι γνήσια λαϊκά αναγνώσματα πού στην πλειονότητα τους γράφτηκαν σε γλώσσα λαϊκή και απευθύνονταν σε όλους. Το αποτέλεσμα ήταν ή απόλυτα προσωπική εκδοχή τής ιστορίας σε μια απόλυτη ανάγκη δικαίωσης και επικοινωνίας. Ή ανάδειξη του ίτόμου είχε συνεπώς ήδη δείξει τα σημάδια της μέσα στο πλαίσιο του Διαφωτισμού και συνεχίστηκε κατά τή μετεπαναστατική περίοδο. Χαρακτηριστικό δείγμα αυτής τής τάσης αποτελεί ή έξαρση τής δημοσιογραφίας και ό προσωπικός χαρακτήρας τών εντύπων πού, δπως επισημαίνει ό "Αλκής 'Αγγέλου, «δεν αποτελεί απλώς τεκμήριο ατομικής φιλοδοξίας και προβολής άλλα δηλώνει και τήν απαίτηση επώνυμης και μαχητικής παρουσίας του άτομου στην κοινωνική ζωή». 1 ο στοιχείο τής καθημερινότητας, ή περιγραφή του σύγχρονου εμπειρικού κόσμου ήδη έχει παρεισφρήσει στο ευρωπαϊκό μυθιστόρημα. Έχει Ομως κάνει τήν εμφάνιση του και σε κείμενα τού Διαφωτισμού. Ό Κοδρικάς 30 με χαρακτηριστική συνέπεια ενημερώνει τακτικά και καθημερινά τό ημερολόγιο του, καταγράφοντας κάθε του δραστηριότητα, κάθε λεπτομέρεια σημαντική ή ασήμαντη τής καθημερινότητας του, προσωπικές κρίσεις άλλα και ψυχολογικές καταστάσεις πού απηχούν συγχρόνως τό προρομαντικό κλίμα στην Ευρώπη. 'Επίσης, ό Κοραής στην αυτοβιογραφία του δεν περιορίζεται στις βιογραφικές και έργογραφικές πληροφορίες, άλλα προσεκτικά άνασυστήνει τόν βίο του με έντονα τα ψυχολογικά δεδομένα. Παράλληλα, ή απαγκίστρωση άπό τόν στίχο δέν ήταν διόλου προφανής για τήν εποχή. Τό πρώτο πρόσωπο στην αφήγηση είναι ή μορφολογική 29. "Αλκής 'Αγγέλου, ο.7γ., σ. 105. 30. 'Εφημερίδες. Έκδοτης "Αλκής 'Αγγέλου. 'Όμιλος Μελέτης του Ελληνικού Διαφωτισμού. Σειρά "Νέα Ελληνικά Κείμενα", επιστασία Κ. Θ. Δημαρά, 'Αθήνα 1963.

Ουρανία Πολυκανδριώτη, ΑΥΤΟΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ 179 εικόνα του πεζού πού προσιδιάζει περισσότερο στον λυρικό στίχο. Στην πρώτη αύτη φάση της πεζογραφίας τό πρώτο πρόσωπο καλείται να παίξει ποικίλους ρόλους και συνιστά έναν ιδιόμορφο συνεκτικό ιστό ανάμεσα στον τεκμηριωτικό χαρακτήρα του Διαφωτισμού και τις εξομολογητικές, λυρικές τάσεις του ρομαντισμού. Ή σταδιακή αποδοχή τού πρώτου προσώπου στην αφήγηση, σέ συνδυασμό και μέ τή μετακίνηση δηλώνουν τή μετεξέλιξη τού αφηγηματικού πεζού λόγου και τό άνοιγμα τού δρόμου προς τή λογοτεχνία. «Χθες τήν αύγήν καθήμενος εις τον κοιτώνα μου, ήνοιξα τό βιβλιάριον, όπου κείνται τεταμιευμένα της ζωής μου απομνημονεύματα. Θεέ! Οι αγώνες μου πόσοι! αϊ όδοιπορίαι μου πόσαι! πόσων ετών αϊ μελέται μου! Και Ολα ταύτα διατί;...» γράφει ό Λέανδρος στον φίλο του Χαρίλαο, στην πρώτη επιστολή τού επιστολικού μυθιστορήματος τού Παναγιώτη Σούτσου. 'Από τα λεγόμενα τού Λέανδρου γίνεται φανερό ότι ή συνήθεια τού προσωπικού ημερολογίου, Οπως και ή συγγραφή απομνημονεύματος, δεν άφορα πια μόνο εξέχοντα πρόσωπα και σπουδαίες πράξεις, άλλα άφορα εξίσου και τήν καθημερινότητα τού κάθε ατόμου 1 ή οποία πλέον αξιολογείται αρκετά σημαντική για να καταγραφεί. Στό ίδιο συμπέρασμα μας οργούν και τα παραθέματα προσωπικών συλλογισμών και ημερολογιακών καταγραφών τού Λέανδρου, όπως επίσης και ό ελάχιστα επικοινωνιακός χαρακτήρας τών επιστολών πού συνθέτουν τό μυθιστόρημα. Ό Λέανδρος γράφει ακατάπαυστα στον Χαρίλαο, σέ πενήντα επιστολές, ενώ εκείνος τού άπαντα μέ μόλις δύο. Σωστά έχει παρατηρηθεί Οτι «στην ουσία θα ήταν δύσκολο να μιλάμε για πράξη επικοινωνίας: ό διάλογος γίνεται μονόλογος^ και ή επιστολή μεταβάλλεται σέ προσωπικό ημερολόγιο». 31 'Αντλώντας κατευθείαν άπό τήν ευρωπαϊκή επιστολική λογοτεχνία, άπό τον Werther τού Goethe και άπό τό Le ultime lettere di Jacopo Ortis τού Ugo Foscolo, 32 ό Παναγιώτης Σούτσος παρουσιάζει ενα πράγματι πρωτοποριακό έργο, Οχι μόνο γιατί τόλμησε πρώτος εκείνος να δώσει στό κοινό ενα «μυθιστορικό πόνημα», όπως ισχυρίζεται, 33 άλλα και για τόν πρωτοφανέρωτο, σέ πεζό κείμενο, εξομολογητικό, ποιητικά λυρικό και ενδοσκοπικό χαρακτήρα τών έπι- 31. Παναγιώτης Μουλλάς, Ό λόγος της απουσίας, Μορφωτικό 'Ιδρυμα 'Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1992, σ. 224. 32. Για τις ομοιότητες ανάμεσα στα έργα αύτα βλ. τήν Εισαγωγή του Γ. Βελουδή στην έκδοση του Λέανδρου, δ.π., σ. 51 κ.ε. 33. Βλ. τον Πρόλογο του συγγραφέα, ο.π., σ. 75.

180 Ο ΕΡΑΝΙΣΤΗΣ, 24 (2003) στολών. 'Ίσως αυτό το χαρακτηριστικό, άμεσα συνδεδεμένο και με την ίσχνότητα της πλοκής, να εξηγεί και την περιορισμένη απήχηση πού είχε το κείμενο στο κοινό τής εποχής του. 34 Ή λειτουργία τής τεκμηρίωσης και τής αυτοψίας, πού είχε ως τώρα το πρώτο πρόσωπο στην αφήγηση, γίνεται για πρώτη φορά, με τον Λέανδρο, ενδοσκοπική και εξομολογητική, ή αφήγηση προσιδιάζει στον ποιητικό λόγο και άπό τήν πλευρά αυτή το κείμενο αποτελεί πράγματι σταθμό στά ελληνικά δεδομένα. Ή μυθιστορηματική πλοκή είναι πράγματι ισχνή και στην ουσία χτίζεται πάνω στην περιπλάνηση του Λέανδρου άπό τόπο σε τόπο. Ή μετακίνηση δικαιολογεί άλλωστε τήν άποστολτ] επιστολών και διευκολύνει τή μονολογική εκφορά σε πρώτο πρόσωπο, καθώς καί τήν περιγραφή τής προσωπικής εμπειρίας. Έτσι, ή μετακίνηση σε μυθοπλαστικό περιβάλλον αποκτά καί μια λειτουργία δομική, επιτρέπει τή συγκρότηση τής πλοκής, στηρίζει τήν εσωτερική οργάνωση του κειμένου καί διευκολύνει τή διάκριση σε επεισόδια. Πρόκειται άλλωστε για ενα κοινό χαρακτηριστικό του επιστολικού μυθιστορηματικού είδους έτσι όπως παρουσιάζεται στον ευρωπαϊκό χώρο. Ωστόσο, στον Λέανδρο, καθώς παρατηρεί καί ό επιμελητής τής σύγχρονης έκδοσης του, το ταξίδι δεν αποτελεί «άλλοθι φυγής μακριά άπό τό αντικείμενο τού ανεκπλήρωτου ερωτικού πάθους [άλλα] μέσο γνώσης τής πατρίδας με τήν αντιπαράθεση ανάμεσα στο αρχαίο κλέος καί τή σημερινή της κατάπτωση». 35 Ό Λέανδρος περιηγείται τήν Ελλάδα ακολουθώντας τα Ίχνη τών ρομαντικών προσκυνητών 36 πού μάταια προσδοκούσαν τήν αναγέννηση τού αρχαίου μεγαλείου μέσα άπό τήν εικόνα τού σύγχρονου τοπίου. Τό ελληνικό τοπίο, πέρα άπό τα φυσιολατρικά αισθήματα πού γεννά, στά μάτια τού Λέανδρου είναι πάνω άπ' όλα κοιτίδα πολιτισμού, ενώ οι εικόνες πού δημιουργεί είναι οι πλασματικές εικόνες τής χαμένης αρχαίας δόξας. Ή γνώση τής πατρίδας αποκτάται μέσα άπό μια διαδικασία φανταστικής αναπαράστασης στό παρόν τής αρχαίας της ιστορίας καί τό τοπίο αντίστοιχα αποκτά μια καθαρά ιστορική καί πολιτισμική διάσταση. Ή Ελλάδα στερείται τήν μακρά ευρωπαϊκή παράδοση, τόσο στό έπί- 34. Βλ. σχετικά Γ. Βελουδής, ο.π., σ. 63-66. 35. Γ. Βελουδής, ο.π., σ. 57. 36. Παναγιώτης Μουλλάς, ((Ρομαντικοί προσκυνητές: Chateaubriand (1806) καί Lamartine (1832)», στό Περιηγήσεις στον ελληνικό χώρο, επιλεγόμενα Κ. Θ. Δημαράς, 'Αθήνα 1968, σ. 67-87. 'Αναδημοσίευση στο Ρήξεις καί Συνέχειες. Μελέτες γιά τον 19ο αιώνα, εκδόσεις Σοκόλη, 'Αθήνα 1993, σ. 167-211.

Ουρανία Πολυκανδριώτη, ΑΥΤΟΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ 181 πεδο της οργάνωσης, της συχνότητας και της σκοπιμότητας τών ταξιδιών, δσο και στο επίπεδο της έκδοσης τών περιηγητικών αφηγήσεων. Αυτό δεν σημαίνει δμως πώς δεν γίνονταν ταξίδια. Τη γενεαλογική προέλευση του ελληνικού ταξιδιωτικού κειμένου, έτσι Οπως αυτό εμφανίζεται συστηματικότερα μόλις τον 19ο αιώνα, θα τήν αναζητήσουμε τόσο στα προσκυνητάρια, στα χειρόγραφα προσωπικά ημερολόγια του 18ου (Παναγιώτης Κοδρικάς: 1790, 1791-95, 1797, Μάρκος-Άντώνιος Κατσαίτης: 1740, 1742), στις γεωγραφικές πραγματείες ή σέ κείμενα υβριδικά και έμμετρα, δπου πραγματοποιείται ένας συγκερασμός της αυτοβιογραφικής πρόθεσης και πράξης και τής περιηγητικής μαρτυρίας (Περιηγητικον του Βασιλείου Βατατζή: τέλος 17ου αι., Κήπος Χαρίτων του Καισάριου Δαπόντε: 1768). Θα τήν αναζητήσουμε επίσης στο πνεύμα εμπειρισμού του προεπαναστατικού Διαφωτισμού και στο αίτημα για αυτοψία και επιτόπια παρατήρηση πού οδήγησε στον συγκερασμό τής γεωγραφικής πραγματείας και τής ταξιδιωτικής εντύπωσης με ενα έργο Οπως ή Γεωγραφία Νεωτεριχη (Δανιήλ Φιλιππίδης και Γρηγόριος Κωνσταντάς, 1791). Στό έργο αυτό ή γραμματολογική διάκριση ανάμεσα στή γεωγραφική περιγραφή, θεωρητικά απρόσωπη και αντικειμενική, και στην προσωπική μαρτυρία του περιηγητικού κειμένου δύσκολα πραγματοποιείται. Στον 19ο αιώνα συναντούμε και πάλι τήν ίδια επιχειρηματολογία. Ή γεωγραφία εμφανίζεται σαφώς αλληλένδετη με τήν ιστορία και οδηγεί στην καλύτερη γνώση τής πατρίδας. Στα μετεπαναστατικά χρόνια, και ιδιαίτερα άπό το 1840 και ύστερα, κυρίαρχο χαρακτηριστικό του ελληνικού ταξιδιωτικού κειμένου θα είναι ό διδακτικός και εγκυκλοπαιδικός του χαρακτήρας. Τήν εποχή δπου το ξενόγλωσσο περιηγητικό κείμενο έχει ήδη περάσει στον χώρο τής λογοτεχνίας, τήν εποχή δηλαδή δπου οι αφηγηματικές του δομές έχουν χαλαρώσει επιτρέποντας τή βιωματική έκφραση ενός ταξιδιού, στην Ελλάδα τό ταξιδιωτικό κείμενο τάσσεται καθαρά στην υπηρεσία τής πιστής πληροφόρησης με έναν και μόνο στόχο: τήν αναγέννηση τού ελληνισμού. 37 Ή εθνική αυτογνωσία, πρώτιστο καθήκον, πρέπει να περάσει και μέσα άπό τή γνώση τού τόπου πού κατοικούμε ώς έθνος. Ή σχέση τού ταξιδιωτικού κειμένου με τή λογοτεχνία είναι σύνθετη και αμφιλεγόμενη, δπως άλλωστε συμβαίνει και με δσα γραμματολογικά 37. Βλ. σχετικά τήν πεντάτομη ανθολογία τής Άννίτας Π. Παναρέτου, 'Ελληνική ταξιδιωτική λογοτεχνία. Ή μακριά πορεία τών απαρχών ώς τον 19ο αιώνα, εκδόσεις 'Επικαιρότητα, 'Αθήνα 1995.

182 Ο ΕΡΑΝΙΣΤΗΣ, 24 (2003) ε'ιδη αποτυπώνουν την πραγματικότητα και κινούνται αναπόφευκτα στα όρια του λογοτεχνικού" κανόνα. 38 Θα μπορούσαμε ενδεχομένως να δεχθούμε δτι ενα περιηγητικό κείμενο, δπως ακριβώς ισχύει και στην περίπτωση της αυτοβιογραφίας και τού απομνημονεύματος, είναι δυνατόν να θεωρηθεί και λογοτεχνικό, εφόσον συντρέχουν ορισμένες προϋποθέσεις: δταν δηλαδή ή περιγραφική ματιά δίνει τή θέση της στις υποκειμενικές και εσωτερικές αναπαραστάσεις της πραγματικότητας, δταν δηλαδή ή διαδικασία της έξωκειμενικής αναφοράς γίνεται κυκλική, αύτο-αναφορική. Ή τάση τού λόγου να αναδιπλώνεται, να ενεργοποιεί τή μνήμη, τήν προσωπική εμπειρία, καθώς και τις διακειμενικές του δυνατότητες, αποτελεί ένδειξη της λογοτεχνικής του ιδιότητας. Ό ταξιδιώτης τού ρομαντισμού γνωρίζει δτι το πραγματικό δεν μπορεί να ειπωθεί παρά μόνο μέσα άπό τή λογοτεχνική αναπαράσταση, ή όποια καθυποτάσσει και ερμηνεύει τήν εξωτερική πραγματικότητα μέσα σε γενικότερα ιδεολογικά σχήματα, πού τελικά αντανακλούν τήν προσωπικότητα και τήν υποκειμενικότητα τού ίδιου τού συγγραφέα-ταξιδιώτη, ή με άλλα λόγια «εδώ το αντικείμενο υπάρχει μόνο ώς αντανάκλαση στή συνείδηση». 39 Το ταξίδι, ώς μίτος - θέμα μυθοπλασίας, συχνά με συμβολικό και αλληγορικό χαρακτήρα, επιτελεί διαφορετικές λειτουργίες άπό δ,τι ή καταγραφή προσωπικών εντυπώσεων, απόρροια ενός ταξιδιού πού πράγματι συντελέστηκε. Με τήν έννοια αυτή, τα πρώτα ελληνικά μυθιστορηματικά κείμενα, πικαρικού και επιστολικού τύπου, δπως Ό Λέανδρος, Ό Πολύπαθης, Ό Πίθηκος Ξούθ, ( Η Πάπισσα Ιωάννα κ.ά., δανείζονται τον αφηγηματικό τύπο της περιήγησης, σε αναδρομική, ημερολογιακή ή και έπιστολιμαία μορφή, αντανακλούν τό ταξίδι τού ρομαντισμού, άλλα σαφώς εξυπηρετούν και άλλους στόχους άπό δ,τι οι περιγραφές τών οδοιπορικών της ίδιας εποχής. 40 38. Βλ. σχετικά Roland Le Huenen, «Du voyage et du littéraire», περ. Texte, αφιέρωμα: «Texte et histoire littéraire» 12 (1992), 111-121, καθώς και Adrien Pasquali, «Récit de voyage et autobiographie», Bollettino del Centro Interuniversitario di Ricerche sul viaggio in Italia 27-28 (1993), 77-102. 39. Παναγιώτης Μουλλάς, «Ρομαντικοί προσκυνητές: Chateaubriand (1806) και Lamartine (1832)», ο.π., σ. 167. 40. Βλ. σχετικά τήν Εισαγωγή του Δημήτρη Τζιόβα στο Ιάκωβος Γ. Πιτζιπίος, Ή 'Ορφανή τής Χίου ή ό θρίαμβος τής αρετής. Ό πίθηκος Ξούθ ή τα ήθη του αιώνος, δ.π., σ. 9-86, δπου και αναφορές σχετικές μέ τή διαδρομή από το έπος στο μυθιστόρημα και τή συγχώνευση του εμπειρικού και μυθοπλαστικού στοιχείου στην αφηγηματική λογοτεχνία. Βλ. επίσης τήν Εισαγωγή του Νάσου Βαγενά στην πλέον πρόσφατη έκδοση

Ουρανία Πολυκανδριώτη, ΑΥΤΟΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ 183 Το αληθοφανές και πραγματικό πλαίσιο της μετακίνησης έχει τη δυνατότητα να καθορίσει τα δρια της πλασματικότητας στη μυθοπλασία, έτσι δπως το είχε επισημάνει ό Κοραής. Οι χώροι τους όποιους επισκέπτεται ό Λέανδρος κατοικούνται άπό πρόσωπα υπαρκτά. Συγχρόνως, ή ακριβής τοποθέτηση των επιστολών στον χώρο και στον χρόνο, ή αναζήτηση και ό κριτικός σχολιασμός της άμεσης επικαιρότητας και της σύγχρονης κοινωνίας συνιστούν το ρεαλιστικό και πραγματικό πλαίσιο της μυθοπλασίας. Ό τυπικά ρομαντικός διχασμός του Λέανδρου ανάμεσα στον έρωτα και τήν πατρίδα, ανάμεσα στην κλασική του παιδεία και το ρομαντικό του πάθος 41 πραγματώνεται μέσα άπό τήν περιπλάνηση που του επιτρέπει άπό τή μια πλευρά να εκφράσει τα ερωτικά του αισθήματα προς τήν αγαπημένη του (μέρος της μυθοπλασίας) και τή συγκίνηση του μπροστά στά λείψανα της αρχαιότητας, που τήν αναβιώνει με βοηθό τή φαντασία του, άλλα άπό τήν άλλη να αναφερθεί στο πρόσφατο επαναστατικό παρελθόν και να διατυπώσει τήν αντίθεση του απέναντι στό κοινωνικό και πολιτικό κατεστημένο της εποχής του. 42 Το πρώτο πρόσωπο στην αφήγηση αποδεικνύει τή διττή του υπόσταση: άπό τή μία πλευρά λειτουργεί τεκμηριωτικά και περιγραφικά υπογραμμίζοντας τή ρεαλιστική και διδακτική διάσταση της μυθιστορίας, άλλα άπό τήν άλλη λειτουργεί υποκειμενικά και λυρικά αναδεικνύοντας τό ρομαντικό πλαίσιο της συγγραφής. Ό 'Αλέξανδρος Σούτσος, με τόν Εξόριστο του 1831, κινείται περίπου στό ίδιο πλαίσιο, με τή διαφορά ότι εδώ ή δομή του κειμένου δεν εΐναι έπιστολιμαία, ούτε ή αφήγηση πρωτοπρόσωπη, άλλα εκφέρεται μέσα άπό τόν λόγο ενός «παντογνώστη αφηγητή». Τα σημεία που μας ενδιαφέρουν περισσότερο στον Εξόριστο είναι τό μοτίβο της μετακίνησης, ό έντονος ιστορικός και πολιτικός σχολιασμός τών γεγονότων και της σύγχρονης πραγματικότητας άλλα και ή αντίληψη για τήν εξέλιξη της ανθρώπινης προσωπικότητας. "Αλλωστε, τό αυτοβιογραφικό πρώτο πρόσωπο στην ουσία προϋποθέτει μια ιστορική σύλληψη της ανθρώπινης ύπαρξης πού έχει τή του έργου Ό πίθηκος Ξουθ ή Τα ήθη του αιώνος, εκδόσεις Νεφέλη, 'Αθήνα 1995, σ. 7-36. Για το επιστολικό μυθιστόρημα και τό μοτίβο της περιπλάνησης και της περιήγησης βλ. επίσης τήν Εισαγωγή τοΰ Γιώργου Βελουδή στό Παναγιώτης Σούτσος, Ό Λέανδρος, δ.π., σ. 8-70. Πρβλ. Henri Tonnet, «Sources européennes de "Léandre" (1834) de Panayotis Soutsos», στα Πρακτικά τοΐ> A' Διεθνούς Συνεδρίου Συγκριτικής Γραμματολογίας, έκδ. Δόμος, 'Αθήνα 1995, σ. 555-565. 41. Βλ. σχετικά Γ. Βελουδής, ο.π., σ. 63. 42. Βλ. σχετικά Παντελής Βουτουρής, Ώς εις Καθρέπτην..., ο.π., σ. 92 κ.έ.

184 Ο ΕΡΑΝΙΣΤΗΣ, 24 (2003) δυνατότητα να εξελίσσεται, και συνδέεται τόσο με τον χρόνο δσο και με την προσωπική και συλλογική ιστορία. 43 «Άνακαλέσαμεν εις τήν μνήμην τήν πρώτην άθώαν ζωήν της παιδικής μας ηλικίας και τας πρώτας ευφρόσυνους ημέρας τής εαρινής μας ώρας. Έστρέψαμεν Ομμα θλιβερόν εις τας τόσας συνοδοιπορίας μας, εις τας τόσας μελετάς μας, εις τους τόσους άγώνάς μας» 44 διηγείται ό φυλακισμένος Εξόριστος στον συγκρατούμενό του, στο «Βούρτζιον» του Ναυπλίου. Ή φράση αυτή, πού περιέχεται στή μακροσκελή και ένθετη αυτοβιογραφική αφήγηση του Εξόριστου, παραπέμπει απευθείας στο αντίστοιχο απόσπασμα πού ήδη παραθέσαμε τής πρώτης επιστολής του Λέανδρου προς τον Χαρίλαο. Οι όδοιπορίες, οι μελέτες και οι αγώνες βρίσκονται και εδώ στο κέντρο τής ανάμνησης, είτε αυτή έχει καταγραφεί σε απομνημόνευμα (δπως στην περίπτωση του Λέανδρου) είτε προκύπτει άπό τον επικείμενο χωρισμό δύο παιδικών φίλων (δπως συμβαίνει στην περίπτωση του Εξόριστου και του Νικήστρατου). Ή γραφή διασώζει το παρελθόν και τήν εμπειρία άπό τή λήθη, ενώ μπορεί να αποκρυσταλλώσει τις ανθρώπινες πράξεις. 'Έτσι, ακόμα και αν οι προσωπικότητες μεταβάλλονται, ατών ίστορουμένων προσώπων αϊ πράξεις διαμένουσιν αμετάβλητοι, και άρκεΐ μόνον δτι εξετέθησαν άπαθώς και αληθώς δια να χρησιμεύσωσι προς διδασκαλίαν τών επιγόνων». 45 Ή πίστη στην παιδευτική λειτουργία τής γραφής και τής καταγραφής τών γεγονότων, ή πίστη στην εξέλιξη τής ανθρώπινης προσωπικότητας, πού μέσω τής παιδείας μπορεί να είναι θετική ή αντίθετα να είναι αρνητική, δταν το άτομο στερείται παιδείας και δέχεται τις επιζήμιες επιδράσεις τής κοινωνίας, προέρχονται μέσα άπό το πνευματικό κλίμα του Διαφωτισμού. «Ό άνθρωπος τω οντι δεν είναι ό αυτός εις δλας τάς στιγμας τής ζωής του. 'Έχει μεν 43. Βλ. σχετικά Karl J. Weintraub, «Autobiography and Historical Consciousness», Criticd Inquiry I (1975), 821-848' Georges Gusdorf, «De l'autobiographie initiatique à l'autobiographie genre littéraire», Revue d'histoire Littéraire de la France 6 (1975), 957-994' τα Πρακτικά τοΰ συνεδρίου Individualisme et Autobiographie en Occident (Cérisyla-Salle, 1979), επιμέλεια: Claudette Delhez-Sarlet, Maurizio Catani, Éditions de l'université de Bruxelles, 1983, δπως επίσης και τα Πρακτικά τοΰ Συνεδρίου Studies in Autobiography (Louisiana State University, 1985), επιμέλεια: James Olney, Oxford University Press, Νέα Υόρκη 1988. Βλ. επίσης το ιδιαίτερα σημαντικό έργο του Georges Gusdorf, Auto-bio-graphie. Lignes de vie, τ. 2, εκδόσεις Odile Jacob, Παρίσι 1991. 44. Ο 'Εξόριστος του 1831, ο.π., σ. 117. 45. Στο Ϊ8ω, ((Πρόλογος», σ. 62.

Ουρανία Πολυκανδριώτη, ΑΥΤΟΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ 185 πάντοτε μίαν τινά βάσιν άτομικότητος* όμως εν δσω τρέχει το στάδιόν του, πόσα πάθη, πόσας ιδέας, πόσα αισθήματα και βουλήματα δεν μεταβάλλει; Άφ'οδ φθάση εις το τέρμα του βίου, τότε τον γνωρίζομεν εντελώς, τότε τον βλέπομεν τοιούτον, οποίος εξήλθε τρόπον τινά μετά πολλήν έξεργασίαν άπό το έργοστάσιον τής τύχης του». Ό Εξόριστος του 1831 δεν είναι φυσικά κείμενο σε πρώτο πρόσωπο, άπομνημονευματικό ή εξομολογητικό. Ή αντίληψη δμως για τήν εξέλιξη τής ανθρώπινης προσωπικότητας στην όποια στηρίζεται φανερώνει το ιδεολογικό και πνευματικό πλαίσιο τής εποχής, πού ευνοεί και καταξιώνει τήν καταγραφή τής ατομικής εμπειρίας με στόχο τόσο προσωπικό δσο και γενικότερα ιστορικό και διδακτικό. 'Αντίστοιχα, τα αποσπάσματα του κειμένου πού αναφέρονται στον Καποδίστρια και στα πολιτικά δρώμενα, μορφολογικά, θα μπορούσαν να έχουν ξεπηδήσει μέσα άπό τα απομνημονεύματα του ίδιου του 'Αλέξανδρου Σούτσου, πού σε πολλά σημεία ταυτίζεται με τόν αφηγητή, ή ακόμα να αποτελούν «δημοσιογραφικές ανταποκρίσεις». Ή χωρο-χρονική τοποθέτηση τής πλοκής και ή συνεχής μετακίνηση του ήρωα εξυπηρετούν και εδώ τους ίδιους στόχους όπως και στον Λέανδρο, δημιουργώντας ενα ρεαλιστικό και πραγματικό πλαίσιο στή μυθιστορική πλοκή. Ό Πολύπαθης του Γρηγορίου Παλαιολόγου αποτελεί τήν ελληνική εκδοχή τού πικαρικού μυθιστορήματος πού στηρίζεται τόσο στην εξέλιξη του κεντρικού ήρωα Οπως και στή μετακίνηση. Με σημείο αναφοράς τόν Gil Blas τού Lesage, 46 ό πολύπαθης Φαβίνης αύτοβιογραφεΐται σύμφωνα με Ολες τις αναγκαίες συνθήκες τής αυτοβιογραφικής πράξης. Ή διήγηση, αναδρομική, ξεκινάει με τα γενεαλογικά τού ήρωα, τού πρωτοπρόσωπου αφηγητή, και ολοκληρώνεται δταν αυτός έχει πια αγγίξει μιά προχωρημένη ηλικία: τα 65 του χρόνια. Στο κείμενο αυτό, τό βιογραφικό πρότυπο (ό δρος αυτοβιογραφία δεν έχει κάνει ακόμα τήν εμφάνιση του στα ελληνικά πράγματα), ή εστίαση δηλαδή σε ενα κεντρικό πρόσωπο και στις περιπέτειες τής ζωής του, δπως επίσης και στην προσωπική του εξέλιξη, έτσι δπως τις αφηγείται τό ίδιο τό πρόσωπο αυτό φθάνει στην πλέον ολοκληρωμένη του μορφή για τα ελληνικά δεδομένα τής εποχής. «Ή μόνη ένότης τού συγ- 46. Βλ. Γεωργία Φαρίνου-Μαλαματάρη, (("Ελληνικός Ζιλβλάσιος"; Ό Πολύπαθης του Γρ. Παλαιολόγου», 'Επιστημονική Επετηρίδα της Φιλοσοφικής Σχολής, περίοδος Β', τχ Τμήματος Φιλολογίας, τ. Α', Θεσσαλονίκη 1991, σ. 297-324. Βλ. επίσης τήν εκτενή Εισαγωγή του "Αλκή 'Αγγέλου στην έκδοση του Πολύπαθους τήν οποία επιμελήθηκε, με τίτλο: ((Το ρομάντσο του νεοελληνικού μυθιστορήματος».

186 Ο ΕΡΑΝΙΣΤΗΣ, 24 (2003) γράμματος τούτου είναι αυτός ό ίδιος ήρως του» έγραφε το 1840 ένας ανώνυμος κριτικός στον Ευρωπαϊκό 'Ερανιστή. 47 Μολονότι ό Πολύπαθης έχει έντονα τα χαρακτηριστικά του περιπετειώδους μυθιστορήματος, και βασίζεται κατά κύριο λόγο στη μετακίνηση και στην περιπέτεια, παραμένει όμως κατά βάση μυθιστόρημα «ηθογραφικό» και ηθοπλαστικό, κατά το γαλλικό roman de mœurs, έτσι όπως το επιθυμούσε άλλωστε ό συγγραφέας του: «Ό κύριος σκοπός μου, διηγούμενος την βιογραφίαν μου, είναι να στηλιτεύσω συνήθως τάς παρεκτροπάς και τάς κακίας των ανθρώπων, ενίοτε δε να επαινέσω την άρετήν: ενίοτε λέγω, διότι είναι τόσο σπανία». 48 Με 8ε8ομενο δτι «αϊ περιηγήσεις φωτίζουν και τελειοποιούν τόν άνθρωπον», 49 ό Φαβίνης κινείται στους χώρους δπου έζησε και γνώρισε ό ίδιος ό Παλαιολόγος, εντός και εκτός της ελληνικής επικράτειας. Για μία ακόμη φορά ή περιήγηση απεικονίζει τήν εξέλιξη της προσωπικότητας του ήρωα και προσφέρει τόν συνεκτικό ιστό στα επί μέρους επεισόδια πού συνθέτουν τή ζωή του. Προσφέρει επίσης τό έναυσμα για τήν κριτική τής κοινωνίας σε πολλαπλά επίπεδα. Μια κριτική πού είναι διαποτισμένη με τα διδάγματα του Διαφωτισμού, πού επιδιώκει τήν κοινωνική δικαιοσύνη και τις φωτισμένες λύσεις μέσα πάντα από τήν αναζήτηση του ορθού λόγου. Στό σημείο αυτό ό Πολύπαθης διαφοροποιείται σημαντικά άπό τους περιθωριακούς πικαρικούς ήρωες, αφού δεν βλέπει τόν εαυτό του αντιμέτωπο με τήν κοινωνία άλλα αντίθετα, Οντας καλοπροαίρετος και θετικά διακείμενος, τήν παρατηρεί, μέσω τής απόστασης πού του προσφέρει ή περιήγηση και ή συνείδηση του ξένου, του άλλου. Θα μπορούσαμε συνεπώς να παρατηρήσουμε δτι, δπως ό Παναγιώτης Σούτσος με τόν Λέανδρο εκμεταλλεύεται ενα ξένο πρότυπο για να τό εφαρμόσει στα ελληνικά δεδομένα, έτσι και ό Παλαιολόγος στηρίζεται στό πικαρικό μοντέλο προκειμένου να διατυπώσει τις θέσεις του και να συμβάλει στην ωφέλεια του αναγνώστη. Και στις δύο περιπτώσεις τα δανειζόμενα πρότυπα στηρίζονται στό αύτοβιογραφούμενο πρώτο πρόσωπο άλλα και στή μετακίνηση, ως τεχνικές πού επιτρέπουν τήν έκφραση άξιων, προερχόμενων άπό τή λόγια πνευματική παράδοση. Τήν προσπάθεια αυτή του Παλαιολόγου θα προεκτείνει αργότερα ό 'Ιάκωβος Πιτζιπίος με τόν επίσης πι- 47. 'Αναφέρεται άπό τον 'Απόστολο Σαχίνη, Θεωρία και άγνωστη Ιστορία του μυθιστορήματος στην Έλλά$α η δ.π., σ. 130. 48. Ό Πολύπαθης, δ.π., σ. 63. 49. Στο ι8ίο, σ. 43.

Ουρανία Πολυκανδριώτη, ΑΥΤΟΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ 187 καρικό και έντονα κριτικό και δεικτικό Πίθηκο Ξούθ, 50 πού δημοσιεύθηκε στην Ερμούπολη της Σύρου το 1848 σε επτά συνέχειες στο περιοδικό 'Αποθήκη τών Ωφελίμων καί Τερπνών Γνώσεων. Ό 'Ιάκωβος Πιτζιπίος είχε όμως ήδη γράψει την 'Ορφανή της Χίου, πού δημοσιεύθηκε τελικά την ίδια χρονιά με τον Πολύπαθη, διεκδικώντας και αυτός τα πρωτεία στη συγγραφή μυθιστορήματος. Ή πολυπρόσωπη 'Ορφανή της Χίου στηρίζεται σε μια πλούσια μυθιστορηματική πλοκή, και ή αφήγηση γίνεται στο τρίτο πρόσωπο."εχει παρατηρηθεί δτι το έργο αυτό είναι ίσως το πλησιέστερο στην ελληνιστική μυθιστορία 51 με χαρακτηριστικά πού προσιδιάζουν στον ρομαντισμό, άλλα με ιδεολογικό υπόστρωμα πού ανάγεται εξ ολοκλήρου στον Διαφωτισμό. Και εδώ ή μετακίνηση και ή περιήγηση τών ηρώων διευκολύνει τή σύνθεση της πλοκής και προσφέρει τα εναύσματα για τή διατύπωση τών θέσεων τους. Συμπερασματικά, και μέσα άπό μια γενικότερη οπτική γύρω άπό τήν εξέλιξη και τις λειτουργίες του προσωπικού λόγου στή νεοελληνική γραμματεία, θα είχαμε να παρατηρήσουμε δτι ή ανάδειξη της προσωπικής έκφρασης καί τής ατομικότητας, πού προήλθε μέσα άπό τό κλίμα του Διαφωτισμού, βρήκε πρόσφορο έδαφος στον ρομαντισμό τής μετεπαναστατικής εποχής καί διοχετεύθηκε στην αρχόμενη μυθοπλασία. Τα δάνεια άπό τήν ευρωπαϊκή λογοτεχνία δεν θα είχαν πραγματοποιηθεί, αν τό κοινό δεν ήταν δεκτικό προς μια πιό προσωπική εκφορά του λόγου. Έτσι, ή πρωτοπρόσωπη αφήγηση ανέδειξε τήν ιστορικότητα καί τήν αληθοφάνεια του περιεχομένου επιτρέποντας τήν ευνοϊκότερη υποδοχή τής μυθοπλασίας. Τελικά ή μυθοπλασία επέτρεψε καί νομιμοποίησε τήν κοινοποίηση καί τήν προσωπική έκφραση καθημερινών πράξεων, κοινών αισθημάτων καί απόψεων πού δεν προέρχονταν απαραίτητα άπό σημαίνοντα πρόσωπα. Ή μυθοπλασία, με τό περίβλημα τής περιήγησης καί μέσα στό πνευματικό πλαίσιο του ρομαντισμού, επέφερε έναν ποιοτικό διαχωρισμό ανάμεσα στην αυτοβιογραφία καί τό απομνημόνευμα, καταξιώνοντας τήν εξομολόγηση στή συνείδηση του αναγνωστικού κοινού. ΟΥΡΑΝΙΑ ΠΟΛΥΚΑΝΔΡΙΩΤΗ 50. Για τή σύγχρονη έκδοση του κειμένου με επιμέλεια Δημήτρη Τζιόβα βλ. 'Ιάκωβος Γ. Πιτζιπίος, Ή 'Ορφανή της Χίου η 6 θρίαμβος της αρετής. Ό Πίθηκος Ξούθ η τα ηθη του αιώνος, δ.π. Βλ. επίσης τήν έκδοση με επιμέλεια Νάσου Βαγενά, Ό πίθηκος Ξούθ η Τα ηθη του αιώνος, 'Εκδόσεις Νεφέλη, 'Αθήνα 1995. 51. Βλ. Δημήτρης Τζιόβας, Εισαγωγή, ο.π., σ. 53-55.