Επιστημονική Ευθύνη Κωνσταντίνος Μαγουλάς, Καθηγητής Ε.Μ.Π. Συγγραφή Κων-νος Καραμέρης, Καθηγητής Α.Π.Θ. Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό παράχθηκε στο πλαίσιο του Έργου «Κέντρα Εκπαίδευσης Ενηλίκων IΙΙ», το οποίο εντάσσεται στο Ε.Π.Ε.Α.Ε.Κ. ΙΙ του ΥΠ.Ε.Π.Θ,, Μέτρο 1.1. Ενέργεια 1.1.2.Β. και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ε.Κ.Τ.).
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ σελ. 1. ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ 06 1.1 Φυσικό Περιβάλλον 08 1.2 Ανθρωπογενές Περιβάλλον 09 Δραστηριότητες Ασκήσεις 11 Βιβλιογραφία 12 2. ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΦΥΣΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ 14 2.1 Οικονομική δραστηριότητα και Περιβάλλον 15 2.2 Φυσικοί Πόροι 16 2.2.1 Μη ανανεώσιμοι φυσικοί πόροι 17 2.2.2 Ανανεώσιμοι φυσικοί πόροι 18 2.3 Χρήση των Φυσικών Πόρων 19 2.4 Από τη χρήση στη διαχείριση 20 Δραστηριότητες Ασκήσεις 21 Βιβλιογραφία 22 3. ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ ΑΕΙΦΟΡΙΑ 23 3.1 Ανάπτυξη 25 3.2 Η έννοια της αειφορίας 26 3.3 Βιώσιμη ή Αειφόρος Ανάπτυξη 26 3.3.1 Αρχές της Αειφόρου ή Βιώσιμης Ανάπτυξης 27 3.3.2 Βιωσιμότητα 27 3.3.3 Ευρωπαϊκή Ένωση και Αειφορική Ανάπτυξη 29 3.4 Φυσικοί Πόροι και Αειφορία 30 Δραστηριότητες Ασκήσεις 31 Βιβλιογραφία 32 4. ΦΥΣΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ 33 4.1 Φυσικό Περιβάλλον 35-1 -
4.2 Στοιχεία του Φυσικού Περιβάλλοντος 35 4.2.1 Το έδαφος 35 4.2.2 Το νερό 38 4.2.3 Η ατμόσφαιρα 40 4.3 Οικοσυστήματα Τύποι Οικοσυστημάτων 42 4.3.1 Οικολογική διαδοχή 42 4.3.2 Φέρουσα ικανότητα 43 4.4 Υδατικά Οικοσυστήματα 44 4.4.1 Τύποι υδάτων 44 4.4.2 Παράκτια και Μεταβατικά Οικοσυστήματα 44 4.4.3 Οικοσυστήματα Εσωτερικών Υδάτων 49 4.4.4 Υγρότοποι 56 4.5 Χερσαία Οικοσυστήματα 60 4.5.1 Τύποι Χερσαίων Οικοσυστημάτων 60 4.5.2 Η Σπουδαιότητα των Δασών 67 4.5.3 Απειλές των χερσαίων οικοσυστημάτων και προστασία 67 Δραστηριότητες Ασκήσεις 71 Βιβλιογραφία 72 5. ΑΝΘΡΩΠΟΓΕΝΕΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ 76 5.1 Σύντομη Ανασκόπηση της Ιστορίας του Ανθρώπου στον Πλανήτη 77 5.1.1 Οι κοινωνίες των κυνηγών και των συλλεκτών 77 5.1.2 Αγροτικές κοινωνίες 78 5.1.3 Εμφάνιση αστικών κοινωνιών 78 5.1.4 Οι βιομηχανικές κοινωνίες 79 5.2 Τύποι των Ανθρωπογενών Περιβαλλόντων 80 5.2.1 Γεωργικές Εκμεταλλεύσεις 80 5.2.2 Βιομηχανικό Περιβάλλον 81 5.2.3 Περιοχές εξόρυξης 82-2 -
5.2.4 Τεχνητές λίμνες 82 5.2.5 Δομημένο Περιβάλλον 83 Δραστηριότητες Ασκήσεις 84 Βιβλιογραφία 85 6. ΓΕΩΡΓΙΚΕΣ ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΕΙΣ 86 6.1 Από την Παραδοσιακή στην Σύγχρονη Γεωργία 88 6.2 Σύγχρονη Γεωργία 89 6.3 Το Γεωργικό Σύστημα 93 6.4 Γεωργία και Ποιότητα Ζωής 94 6.5 Αειφορική Γεωργία 95 6.6 Η Αειφορική έναντι της Συμβατικής Γεωργίας 96 6.7 Εννοια και Χαρακτηριστικά της Βιολογικής Γεωργίας 98 6.8 Επιδράσεις της Βιολογικής Γεωργίας 98 6.8.1 Περιβαλλοντικές επιδράσεις 98 6.8.2 Αγρονομικές επιδράσεις 100 6.8.3 Οικονομικές επιδράσεις 101 6.8.4 Κοινωνικές επιδράσεις 102 Δραστηριότητες Ασκήσεις 103 Βιβλιογραφία 104 7. ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ 105 7.1 Η Βιομηχανική Επανάσταση 106 7.2 Βιομηχανική Εποχή και Οικολογική Κρίση 107 7.3 Βιομηχανική Ρύπανση 108 7.4 Οι ατμοσφαιρικοί ρύποι που προκαλούνται, κυρίως από την Βιομηχανία 110 7.5 Πως μπορούν να ελεγχθούν οι εκπομπές από την Βιομηχανία; 112 7.6 Βιομηχανίες και Προστασία του Περιβάλλοντος 113 7.7 Περιβαλλοντική Κοστολόγηση 113 7.8 Περιβαλλοντική Απόδοση των Επιχειρήσεων 114-3 -
7.9 Περιβαλλοντικά Ατυχήματα και Βιομηχανίες 115 Δραστηριότητες Ασκήσεις 117 Βιβλιογραφία 118 8. ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΕΞΟΡΥΞΗΣ 119 8.1 Χωροθέτηση των Εκμεταλλεύσεων 120 8.2 Παράγοντες που επηρεάζουν το μέγεθος των Εκμεταλλεύσεων 121 8.3 Επιπτώσεις στο Περιβάλλον 122 8.4 Αποκατάσταση του Φυσικού Τοπίου 123 8.5 Διαμόρφωση του χώρου κατά την Αποκατάσταση του Φυσικού Τοπίου 124 8.6 Εγκατάσταση της Βλάστησης κατά την Αποκατάσταση του Φυσικού Τοπίου 126 8.7 Σχεδιασμός Ανάκτησης Γης Επιφανειακών Ορυχείων 127 Δραστηριότητες Ασκήσεις 129 Βιβλιογραφία 130 9. ΤΕΧΝΗΤΕΣ ΛΙΜΝΕΣ 131 9.1 Διαχείριση των Υδάτινων Πόρων 133 9.2 Τα εσωτερικά Νερά στην Ελλάδα 134 9.3 Τεχνητές Λίμνες 135 9.4 Λειτουργίες των Υγροτόπων 137 9.5 Αξίες των Υγροτόπων 138 9.6 Μειονεκτήματα από την Ίδρυση Τεχνητών Λιμνών 139 Δραστηριότητες Ασκήσεις 141 Βιβλιογραφία 143 10. ΔΟΜΗΜΕΝΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ 144 10.1 Γενικά 146 10.2 Αστικοποίηση 147 10.3 Χαρακτηριστικά Προβλήματα Διαχείρισης δομημένου Περιβάλλοντος 148 10.3.1 Σπατάλη Γης 148 10.3.2 Έλλειψη επιφανειών πρασίνου 149-4 -
10.3.3 Ατμοσφαιρική ρύπανση στον αστικό χώρο 159 10.3.4 Έλλειψη νερού 166 10.3.5 Μέσα μεταφοράς 167 10.3.6 Ηχορύπανση 168 10.3.7 Απορρίμματα 169 Δραστηριότητες Ασκήσεις 179 Βιβλιογραφία 181 11. ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΟΙ ΚΙΝΔΥΝΟΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΑ ΠΡΟΤΥΠΑ 183 11.1 Περιβαλλοντική Επικινδυνότητα 184 11.2 Συστήματα Περιβαλλοντικής Διαχείρισης 186 11.3 Το Κοινοτικό Σύστημα EMAS 187 11.4 Πρότυπα Σειράς ISO 14000 Περιβαλλοντικής Διαχείρισης 188 11.5 Κοινοτικό Σύστημα Απονομής Οικολογικού Σήματος ECO - LABEL 189 Δραστηριότητες Ασκήσεις 190 Βιβλιογραφία 191 12. ΜΕΛΕΤΕΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΩΝ ΕΠΙΠΤΩΣΕΩΝ 192 12.1 Εισαγωγή 194 12.2 Εκτίμηση Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων 194 12.2.1 Γενικά 194 12.2.2 Χαρακτηριστικά της Εκτίμησης Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων 195 12.2.3 Περιεχόμενο Μελέτης Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων 196 12.2.4 Δημοσιοποίηση και διαδικασία λήψης αποφάσεων 196 12.2.5 Στρατηγική περιβαλλοντική εκτίμηση 197 12.3 Ο Θεσμός της Εκτίμησης Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων 197 12.3.1 Ευρωπαϊκή Νομοθεσία για την ΕΠΕ 198 12.3.2 Ελληνική νομοθεσία για την ΕΠΕ 199 Δραστηριότητες Ασκήσεις 203 Βιβλιογραφία 205-5 -
1. ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ Εισαγωγή Μέσα από μια εξαντλητική αναφορά στο σημασιολογικό πεδίο της έννοιας του περιβάλλοντος, που μπορεί να βρει κανείς στη βιβλιογραφία, η Φλογαΐτη [5] διαπιστώνει ότι «είναι εξαιρετικά δύσκολο να ορίσουμε το περιβάλλον γιατί αντιπροσωπεύει μια έννοια εξαιρετικά πλούσια, πολυδιάστατη και πολυσύνθετη, φορτισμένη με επιστημονικές θεωρήσεις αλλά και κοινωνικούς προβληματισμούς, αξιολογικές κρίσεις και ιδεολογίες». Ο Souchon [9] αναφέρει ότι το περιβάλλον είναι ένας όρος που περικλείει ταυτόχρονα «πολλά πράγματα και πολλές αοριστίες και ασάφειες». Η Sauvé [8] παρατηρεί ότι «η έννοια του περιβάλλοντος δεν αποτελεί αντικείμενο συναίνεσης στους διάφορους συγγραφείς. Όσοι υιοθετούν μια ανθρωποκεντρική στάση, αντιμετωπίζουν το περιβάλλον από τη στενή ωφελιμιστική σκοπιά: περιβάλλον είναι ο χώρος απ όπου παίρνουμε πρώτες ύλες για να υποστηρίξουμε τις οικονομικές μας δραστηριότητες και να ικανοποιήσουμε τις ανάγκες μας. Όσοι υιοθετούν μια λογική οικο-κεντρική, θεωρούν ότι περιβάλλον είναι το σύνολο των οργανισμών της βιόσφαιρας με το δίκτυο των συμβιωτικών σχέσεων μεταξύ τους. Ο άνθρωπος δεν είναι το κέντρο του πλανητικού οικοσυστήματος, αλλά ένα στοιχείο του, μεταξύ άλλων». Στην παρούσα διδακτική ενότητα, όπως και στις επόμενες, καταβάλλεται προσπάθεια να γίνουν προσιτές βασικές γνώσεις για το περιβάλλον, τις ιδιότητές του, τα βασικά του στοιχεία και τα προβλήματά που προκύπτουν με την διαχείριση του, σε εκπαιδευόμενους που δεν βρίσκονται στη φάση της τυπικής εκπαίδευσης, με στόχο την κατανόηση του χώρου όπου συνυπάρχουμε και συμβιώνουμε και τον επαναπροσδιορισμό της σχέσης άνθρωπος-περιβάλλον, προς μια κατεύθυνση πιο ισόρροπης και αρμονικής συμβίωσης του ανθρώπου με τα υπόλοιπα είδη του πλανήτη αλλά και επιβίωσης του ανθρώπινου είδους. Σκοπός Απόκτηση γνώσεων σχετικά με το περιβάλλον, τα χαρακτηριστικά του και τα βασικά του στοιχεία, ώστε μέσα από μια ολιστική προσέγγιση αυτού, να δημιουργηθεί προβληματισμός για τη θέση και τη δράση του ανθρώπου σε σχέση με το φυσικό περιβάλλον και τον προσανατολισμό του στη βελτίωση και στην προστασία αυτού. Προσδοκώμενα αποτελέσματα Ολοκληρώνοντας τη μελέτη της διδακτικής ενότητας, οι εκπαιδευόμενοι θα είναι σε θέση: Να γνωρίζουν τα βασικά στοιχεία του περιβάλλοντος και τα χαρακτηριστικά τους. Να γνωρίζουν τα βασικά στοιχεία του φυσικού περιβάλλοντος και τα χαρακτηριστικά τους. Να γνωρίζουν τα βασικά στοιχεία του ανθρωπογενούς περιβάλλοντος και τα χαρακτηριστικά τους. Να συνειδητοποιήσουν ότι η ισορροπημένη σχέση της ανθρώπινης κοινωνίας με το φυσικό περιβάλλον προϋποθέτει τη γνώση της δομής και της λειτουργίας αυτού, σε σχέση ιδιαίτερα με τις ανθρωπογενείς δραστηριότητες. Έννοιες- κλειδιά Περιβάλλον, φυσικό περιβάλλον, ανθρωπογενές περιβάλλον, σύστημα, ανθρώπινη παρέμβαση. - 6 -
Παρατηρήσεις Το υλικό που παρουσιάζεται στο κεφάλαιο «Περιβάλλον» καλύπτει μία διδακτική ώρα. Για να κατανοηθούν οι σχέσεις του ανθρώπου με το φυσικό περιβάλλον είναι αναγκαία η γνώση των χαρακτηριστικών και των ιδιοτήτων του και του τρόπου με τον οποίο αυτό λειτουργεί. Γίνεται μια εισαγωγή στην έννοια του περιβάλλοντος, στα βασικά συστατικά του, και στα δύο μεγάλα «υποσύνολα στα οποία διαχωρίζεται, το φυσικό και το ανθρωπογενές περιβάλλον. Καταβλήθηκε προσπάθεια ώστε η επιστημονική γνώση να μετασχηματιστεί παιδαγωγικά για να μπορέσει χωρίς δυσκολία να χρησιμοποιηθεί από τον εκπαιδευόμενο και να τον οδηγήσει σε μια σύνδεση της θεωρητικής γνώσης με την πραγματικότητα, τη στιγμή που η οξύτητα των περιβαλλοντικών προβλημάτων δημιουργεί έντονη απαίτηση για αυτό. - 7 -
1. ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ Το περιβάλλον αντιπροσωπεύει μια έννοια εξαιρετικά πλούσια, πολυδιάστατη και πολυσύνθετη, φορτισμένη με επιστημονικές θεωρήσεις αλλά και κοινωνικούς προβληματισμούς, αξιολογικές κρίσεις και ιδεολογίες και γι αυτό είναι δύσκολο να οριστεί πλήρως [6]. Τα όρια της έννοιας του περιβάλλοντος είναι κυμαινόμενα. Περιλαμβάνει ή όχι κάποια στοιχεία ανάλογα με την περίπτωση ή τις αναφορές αυτού ο οποίος τη χρησιμοποιεί (Savarit [8] σ. 19). Το περιβάλλον εμφανίζεται ως χώρος ζωής, χώρος διαβίωσης, σύστημα σχέσεων, πεδίο δράσης, δημιουργίας, παραγωγής, κατανάλωσης, πειραματισμού, μετατροπής, μάθησης, χώρος κοινωνικοποίησης, έκφραση της κουλτούρας, ερέθισμα για αντιδράσεις και συμπεριφορές, αγαθό προς εκμετάλλευση κλπ. Πότε ταυτίζεται με τον κοινωνικό περίγυρο πότε, πιο συχνά, με την οικολογία και άλλοτε γίνεται συνώνυμο της φύσης (Φλογαΐτη [6] σ.152). Συχνά γίνεται προσπάθεια οριοθέτησής του μέσα από προσδιορισμούς, όπως φυσικό, ανθρώπινο, ζωικό, φυτικό, ανθρωπογενές, τεχνητό, αστικό, αγροτικό, ατμοσφαιρικό, υδάτινο, δασικό, πολιτικό, οικονομικό, κοινωνικό, νομικό, αρχιτεκτονικό, πολεοδομικό και ο κατάλογος θα μπορούσε να συνεχιστεί επί μακρόν, εφόσον τελικά περιλαμβάνει όλες τις διαστάσεις και εκφάνσεις της ανθρώπινης ζωής. Το περιβάλλον ορίζεται ως το σύνολο των, σε μία δεδομένη στιγμή, φυσικών, χημικών, βιολογικών απόψεων και κοινωνικών και οικονομικών παραγόντων που μπορούν να έχουν έμμεσο ή άμεσο αποτέλεσμα, στιγμιαίο ή με κάποια διάρκεια στους ζωντανούς οργανισμούς και στις ανθρώπινες δραστηριότητες (Συνέδριο της Aix-en-Provence, 1972). Ένας γενικά αποδεκτός και απλοποιημένος ορισμός για το περιβάλλον είναι το σύνολο των φυσικών εξωτερικών συνθηκών και επιδράσεων που επηρεάζουν τον τρόπο σύμφωνα με τον οποίο τα έμβια όντα ζουν και αναπτύσσονται μέσα σ αυτό. Κανένας οργανισμός δεν μπορεί να θεωρηθεί εκτός περιβάλλοντος και ο άνθρωπος δεν αποτελεί εξαίρεση. Μπορούμε να περιγράψουμε το περιβάλλον ως ένα ανοικτό και δυναμικό σύστημα, δηλαδή σύνθετη οντότητα στοιχείων και σχέσεων, συγχρόνως δομημένο και αδόμητο, το οποίο βρίσκεται σε διαρκή μεταβολή. Μέσα στις φυσικές διαδικασίες, όπως συμβαίνει και στις κοινωνικές, ο άνθρωπος είναι ταυτόχρονα υποκείμενο και αντικείμενο. Στην αναπόσπαστη σχέση που συνδέει τον άνθρωπο με το περιβάλλον και στην αμοιβαία επίδραση του ενός πάνω στον άλλο, περιλαμβάνονται όλοι οι παράγοντες που συνθέτουν το πλαίσιο της ζωής. Το περιβάλλον πρέπει να θεωρείται στην ολότητα του, έχει όμως διακριθεί σε δύο μεγάλα υποσύνολα τα οποία δεν είναι διακεκριμένα αλλά αλληλοσυμπληρώνονται και αλληλεξαρτώνται απόλυτα. Ο πλέον κλασικός διαχωρισμός του περιβάλλοντος γίνεται σε δύο γενικές κατηγορίες: το φυσικό, το οποίο συγκροτείται από τα φυσικά οικοσυστήματα και το ανθρωπογενές ή ανθρώπινο, το οποίο συγκροτείται από συστήματα που έχουν δημιουργηθεί από την ανθρώπινη παρέμβαση. Το ανθρωπογενές περιβάλλον διακρίνεται σε αυτό των τεχνοδομών, που ο άνθρωπος έχει δημιουργήσει και του κοινωνικού περιβάλλοντος. 1.1 ΦΥΣΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ Μιλώντας για φυσικό περιβάλλον εννοούμε αυτό που πιο απλά ονομάζουμε φύση ή το σύνολο των οικοσυστημάτων στα οποία ο άνθρωπος δεν έχει παρέμβει καθόλου ή έχει παρέμβει ελάχιστα. Βέβαια, φύση στην οποία δεν έχει παρέμβει ή δεν έχει διαμορφώσει ο άνθρωπος, είναι πλέον ανύπαρκτη, και ο διαχωρισμός του φυσικού περιβάλλοντος από το ανθρώπινο είναι ουσιαστικά αυθαίρετος. Φυσικό περιβάλλον είναι το σύνολο των αβιοτικών (έδαφος, αέρας, νερό κλπ) και των βιοτικών παραγόντων (ζώα, φυτά κλπ) που επηρεάζουν και καθορίζουν τη ζωή. Το φυσικό περιβάλλον συγκροτείται από βιοσυστήματα τα οποία τροφοδοτούνται από την ηλιακή ενέργεια και περιλαμβάνει τα δάση, τα ποτάμια, τα λιβάδια, τις λίμνες, τις θάλασσες και τους ωκεανού. Το φυσικό περιβάλλον είναι «αυτοσυντηρούμενο» και «αυτάρκες». - 8 -
Φυσικοί παράγοντες όπως, η θερμοκρασία, η υγρασία, το φως, το νερό, το έδαφος, τα ανόργανα συστατικά κλπ., διαμορφώνουν το αβιοτικό περιβάλλον ή γεωφυσικό περιβάλλον των οργανισμών, δρώντας συνδυαστικά επί των οργανισμών και ρυθμίζοντας τις δραστηριότητες τους. Σε πλανητικό επίπεδο το περιβάλλον αυτό διατυπώνεται και με τον όρο γεώσφαιρα. Οι οργανισμοί εξαρτώνται από το αβιοτικό τους περιβάλλον, αλλά συγχρόνως επιδρούν, διαφοροποιούν και ρυθμίζουν το αβιοτικό τους περιβάλλον. Μεταξύ των οργανισμών αναπτύσσεται ένα περίπλοκο σύστημα σχέσεων, συμπληρωματικών και ανταγωνιστικών, μέσω του οποίου οι οργανισμοί οργανώνονται σε πληθυσμούς και κοινότητες (βιοκοινωνίες), συγκροτώντας έτσι το βιολογικό ή βιοτικό περιβάλλον, και σε πλανητικό επίπεδο, τη βιόσφαιρα. Οι οργανισμοί, όντας ανοιχτά συστήματα, διατηρούνται στη ζωή και λειτουργούν χάρη στις συνεχείς ανταλλαγές και αλληλεπιδράσεις με το περιβάλλον τους. Οι αλληλεπιδράσεις μεταξύ των οργανισμών σε συνδυασμό με τις αλληλεπιδράσεις με το δίκτυο των αβιοτικών παραγόντων οργανώνουν τελικά το περιβάλλον σε μια αδιάσπαστη λειτουργική ενότητα. Το περιβάλλον δεν είναι μόνο ο χώρος στον οποίο κινούνται και δρουν οι οργανισμοί, δεν είναι μόνο το σύνολο όλων των γεωφυσικών παραγόντων που επηρεάζουν τους οργανισμούς, δεν είναι μόνο οι περίπλοκες και αναρίθμητες σχέσεις που αναπτύσσονται μεταξύ των οργανισμών, αλλά όλα αυτά. (Φλογαΐτη [6] σ. 155-157). 1.2 ΑΝΘΡΩΠΟΓΕΝΕΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ Ο άνθρωπος ως μέλος της οικόσφαιρας συμμετέχει στο περίπλοκο σύστημα των σχέσεων οι οποίες διαμορφώνουν το περιβάλλον. Είναι αναπόσπαστο μέρος της βιόσφαιρας, εξαρτάται απόλυτα από αυτήν, από όπου και αντλεί τα ζωτικά συστατικά για τη διατήρηση του στη ζωή. Οι ανθρώπινες κοινωνίες θα μπορούσαν να θεωρηθούν ως υποσύστημα του περιβάλλοντος. Όμως ο άνθρωπος διαχωρίζεται ριζικά από όλους τους άλλους οργανισμούς μέσω του πολιτισμού που έχει αναπτύξει (Morin [7] σ.12) και της ικανότητας του να τροποποιεί το φυσικό περιβάλλον. Οι συνθήκες που χαρακτηρίζουν το σύστημα του περιβάλλοντος του ανθρώπου, διαμορφώνονται από τη συνδυασμένη δράση και αλληλεπίδραση, παραγόντων που δεν είναι μόνο βιοφυσικοί, αλλά και πολιτισμικοί. Οι ανθρώπινες κοινωνίες διαφοροποιούν το φυσικό περιβάλλον, και δημιουργούν τεχνητά συστήματα τα οποία παραβιάζουν τους ρυθμούς της φύσης. Το σύνολο των τεχνητών συστημάτων ονομάζεται και τεχνόσφαιρα Στην σύγχρονη εποχή, περισσότερο από ποτέ άλλοτε στην ανθρώπινη ιστορία, οι ανθρώπινες κοινωνίες δεν ζουν σε άμεση επαφή με τα φυσικά οικοσυστήματα αλλά επικοινωνούν με τη βιόσφαιρα μέσω της κοινωνικής σφαίρας και της τεχνόσφαιρας (Vidard [11] σ. 513-527). Το ανθρώπινο περιβάλλον, το διακρίνουμε σε τεχνητό ή κατασκευασμένο το οποίο περιλαμβάνει πόλεις, βιομηχανικά συγκροτήματα και συστήματα μεταφοράς (δρόμοι, αεροδρόμια κλπ) και σε κοινωνικό. Τα αστικά βιομηχανικά συστήματα καλύπτουν αναλογικά μικρές επιφάνειες στην οικόσφαιρα αλλά απορροφούν δυσανάλογα υψηλά ποσά ενέργειας και παράγουν μεγάλα ποσά αποβλήτων και ρύπανσης τα οποία έχουν σοβαρές επιπτώσεις στο φυσικό περιβάλλον. Κανένα τεχνητό σύστημα δεν μπορεί να υπάρξει ανεξάρτητα από τα βασικά πρωτογενή συστατικά της ζωής: αέρα, νερό, έδαφος. Ανθρωπογενές περιβάλλον θεωρούνται και οι αγροτικές εκτάσεις, οι τεχνητές λίμνες, οι διαχειριζόμενες και ελεγχόμενες δασικές εκτάσεις κλπ. τα οποία όμως διακρίνονται από το αστικό δομημένο περιβάλλον. Ο άνθρωπος έχει μεταβάλει το φυσικό περιβάλλον με την καλλιέργεια φυτών, την κτηνοτροφία, την εξόρυξη ορυκτών, χρησιμοποιώντας λιπάσματα, φυτοφάρμακα, μηχανές, διενεργώντας εγγειοβελτιωτικά ή διευθετικά έργα και το διαχειρίζεται για την εξυπηρέτηση των αναγκών του, όπως τροφή, ένδυση κλπ. Επειδή δεν υπάρχει σαφές όριο μεταξύ του φυσικού και του ανθρωπογενούς περιβάλλοντος, ένα κριτήριο διάκρισης τους είναι ο βαθμός επέμβασης του ανθρώπου στο περιβάλλον. Καθώς ο άνθρωπος προσαρμόζεται και αναπτύσσει σχέσεις με άλλους ανθρώπους συγκροτώντας την ανθρώπινη κοινωνία, διαμορφώνει και ένα άλλο περιβάλλον, το κοινωνικό. Το κοινωνικό - 9 -
περιβάλλον του ανθρώπου, ή πιο απλά κοινωνία, οριοθετείται από τους θεσμούς, κοινωνικούς (όπως ο γάμος, η οικογένεια) ή οικονομικούς (όπως ο καταμερισμός της εργασίας), τους νόμους και την κοινωνική οργάνωση, στοιχεία που μεταβάλλονται και εξελίσσονται συνεχώς. Το κοινωνικό περιβάλλον είναι και αυτό δυναμικό και όχι στατικό, και προσδιορίζεται από πεποιθήσεις, ήθη και έθιμα, επιδεξιότητες και τρόπο συμπεριφοράς. «Κοινωνία είναι το μεγαλύτερο, σχετικά αυτοτελές και οργανωμένο σύνολο ανθρώπων που διαβιεί σε ένα συγκεκριμένο χώρο, έχει ένα κοινό πολιτισμό και συνέχεια στο χρόνο» [5] Η μορφή του κοινωνικού περιβάλλοντος μεταβάλλεται στο χρόνο. Σήμερα ζούμε στην μεταβιομηχανική και τεχνολογική κοινωνία, η οποία διαφέρει σημαντικά από παλαιότερες μορφές κοινωνιών όπως γεωργικές, ποιμενικές, συλλεκτικές κα. Τέλος, ο άνθρωπος, στην προσπάθεια του να κατανοήσει τον κόσμο του, αποκτά γνώσεις και αναπτύσσει ιδέες. Τα ιδεατά αυτά στοιχεία μαζί με τα υλικά τεχνήματα και τους κοινωνικούς θεσμούς, καθώς κληροδοτούνται και μεταβάλλονται από γενιά σε γενιά, συνιστούν ένα άλλο περιβάλλον, το πολιτιστικό περιβάλλον, το οποίο δεν είναι ούτε σταθερό ούτε ενιαίο. Διαφοροποιείται από τόπο σε τόπο και από εποχή σε εποχή [2]. Εικόνα 1.1. Το περιβάλλον και οι παράμετροι του [1] - 10 -
Δραστηριότητες Ασκήσεις Α. Ασκήσεις ελέγχου γνώσεων και αυτοαξιολόγησης 1. Τι εννοούμε τον όρο περιβάλλον; 2. Ποια είναι τα χαρακτηριστικά του φυσικού περιβάλλοντος; 3. Γιατί διαχωρίζουμε το περιβάλλον σε φυσικό και ανθρωπογενές; 4. Τι περιλαμβάνει το ανθρωπογενές περιβάλλον; Β. Ασκήσεις εμβάθυνσης και εφαρμογής 1. Γιατί είναι δύσκολο να προσδιορίσουμε τι είναι περιβάλλον; 2. Ο διαχωρισμός του ανθρώπου από το φυσικό περιβάλλον κατά την ιστορική εξέλιξη του ήταν αναπόφευκτος; - 11 -
Βιβλιογραφία 1. Ελληνόγλωσση [1] Αγγελίδης, Ζ., 1993. Εισαγωγή στην Περιβαλλοντική Εκπαίδευση. Art of Text. Θεσσαλονίκη. [2] Αθανασάκης, Α., Κουσουρής, Θ., Κονταράτος, Σ., 1994. Οικολογία και Περιβάλλον. ΟΕΔΒ, Αθήνα. [3] Καραμέρης, Α., 2005. Κοινωνιολογία, Πανεπιστημιακές παραδόσεις, ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη. [4] Παπασταύρου, Α., Γούπος, Θ., 2007. Φυσικό περιβάλλον. University Studio Press, Θεσσαλονίκη. [5] Τσαούσης. Δ., 1984. Η Κοινωνία του Ανθρώπου. Κοινωνιολογική Βιβλιοθήκη. Gutenberg. Αθήνα. [6] Φλογαΐτη, Ε., 1998: Περιβαλλοντική Εκπαίδευση, Ελληνικές Πανεπιστημιακές Εκδόσεις, Αθήνα. 2. Ξενόγλωσση [7] Morin E. 1980. La méthode. 2. La vie de la vie, Seuil, Paris. [8] Savarit, Μ., 1985. Les pratiques de sensibilisation a l environnement ou De la rupture a la complicité entre l homme et son environnement, Thèse de doctorat de 3e cycle, Université Paris. [9] Sauvé, L., 1992 : Eléments d une théorie du design pédagogique en Education relative à l Environnement. Elaboration d un supramodèle pédagogique, Thèse de Doctorat en Education, Universitéé du Québec à Montréal, Québec, vol. I, σσ.54. [10] Souchon, C. (1994). «L Education pour l Environnement : ses caractéristiques et les implications pédagogiques liées» in C. Souchon, (dir), «Didactique de l Education à l Environnement : Stage Franco-Algérien», Laboratoire de Biologie Végétale, Paris VII, Fontainebleau, 17/11-1/12/1994, Paris, Annexe I, σσ. 19-21. [11] Vidard D., 1978. L éducation environmentale: aspects théoriques et pratiques, Perspectives, vol. VIII, no 4, 1978, σς. 513-527. Οδηγός για περαιτέρω μελέτη Αραμπατζής Π.,.(1992). Οικολογία Μελέτη του Περιβάλλοντος, Εκδ. Αϊβάζης-Ζουμπούλης, Θεσσαλονίκη Γεωργόπουλος Α. (1996). ΓΗ, Ένας Μικρός και Εύθραυστος Πλανήτης, Εκδ. Gutenberg, Αθήνα. Κουσουρής Θ. & Αθανασάκης Α. (1995). Περιβάλλον, Οικολογία, Εκπαίδευση, Εκδ. Σαβάλας, Αθήνα. G. Tyler Miller, JR. (1996). Βιώνοντας στο περιβάλλον Ι, Αρχές Περιβαλλοντικών Επιστημών, (ελλ. μετ. Ταλαντοπούλου Μ.), Εκδ. «ΙΩΝ», Αθήνα. - 12 -
G. Tyler Miller, JR. (1996). Βιώνοντας στο περιβάλλον IΙ, Αρχές Περιβαλλοντικών Επιστημών, (ελλ. μετ. Ταλαντοπούλου Μ.), Εκδ. «ΙΩΝ», Αθήνα. Φλογαΐτη E. (1988). Οικολογία, Ελληνικές Πανεπιστημιακές Εκδόσεις, Αθήνα. Χατζημπίρος Κ. (2001). Οικολογία : Οικοσυστήματα και προστασία του Περιβάλλοντος, Εκδ. Συμμετρία, Αθήνα. - 13 -
2. ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΦΥΣΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ Εισαγωγή Οι φυσικοί πόροι είναι το φυσικό περιβάλλον στην υπηρεσία του ανθρώπου. Είναι τα προϊόντα του φυσικού περιβάλλοντος τα οποία εξυπηρετούν ανθρώπινες ανάγκες. Ο,τιδήποτε λαμβάνει ο άνθρωπος από τη φύση που του είναι χρήσιμο για την επιβίωση και τον πολιτισμό του και που προφανώς δεν μπορεί να δημιουργήσει μόνος του, συγκαταλέγεται στους φυσικούς πόρους. Για να μην εκλείψουν οι φυσικοί πόροι όμως, θα πρέπει να διαχειρίζονται σωστά, με βάση τις αρχές τις αειφορίας, και θα πρέπει να λαμβάνονται υπόψη οι περιορισμοί του περιβάλλοντος. Στην παρούσα διδακτική ενότητα, καταβάλλεται προσπάθεια να γίνουν προσιτές βασικές γνώσεις για τη σχέση των ανθρώπινων κοινωνιών και των φυσικών πόρων, σε εκπαιδευόμενους που δεν βρίσκονται στη φάση της τυπικής εκπαίδευσης, με στόχο την κατανόηση του πώς ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται το φυσικό περιβάλλον ως φυσικό πόρο, προς εκμετάλλευση και διαχείριση. Σκοπός Απόκτηση γνώσεων σχετικά με το τι αποτελεί ένα φυσικό πόρο, ποιοί είναι οι ανανεώσιμοι και μη ανανεώσιμοι φυσικοί πόροι, και γιατί τους διακρίνουμε έτσι, και τέλος τη σχέση που έχει αναπτύξει ο άνθρωπος με τους φυσικούς πόρους και πώς τους χρησιμοποιεί. Προσδοκώμενα αποτελέσματα Ολοκληρώνοντας τη μελέτη της διδακτικής ενότητας, οι εκπαιδευόμενοι θα είναι σε θέση: Να γνωρίζουν την σχέση της οικονομικής δραστηριότητας και του περιβάλλοντος. Να γνωρίζουν τι αποτελεί ένα φυσικό πόρο. Να γνωρίζουν γιατί οι φυσικοί πόροι διακρίνονται σε ανανεώσιμους και μη ανανεώσιμους. Να αναγνωρίζουν τους μη ανανεώσιμους φυσικούς πόρους. Να αναγνωρίζουν τους ανανεώσιμους φυσικούς πόρους. Να συνειδητοποιήσουν ότι οι άνθρωποι πρέπει να διαχειρίζονται ορθά τους φυσικούς πόρους από τους οποίους εξαρτάται η επιβίωση μας. Έννοιες- κλειδιά Φυσικοί Πόροι, ανανεώσιμος, μη ανανεώσιμος, δεξαμενή αποβλήτων, διαχείριση, ορυκτά, πρώτες ύλες, κατανάλωση. Παρατηρήσεις Το υλικό που παρουσιάζεται στο κεφάλαιο «Κοινωνία και Φυσικοί Πόροι» καλύπτει δύο διδακτικές ώρες. Το κεφάλαιο είναι διαρθρωμένο με τέτοιο τρόπο ώστε να ανταποκρίνεται στις δυνατότητες των εκπαιδευομένων και στις απαιτήσεις ενός προγράμματος επιμόρφωσης ενηλίκων. Περιέχει καινούργιες έννοιες σχετικά με τους φυσικούς πόρους, αλλά οι εκπαιδευόμενοι θα έχουν την ευκαιρία να επανέλθουν σε αυτές, σε όλη τη διάρκεια της μελέτης του βιβλίου, ώστε η προσέγγισή τους να μην παρουσιάσει δυσκολίες και οι εκπαιδευόμενοι να εξοικειωθούν με αυτές. Ο αναγνώστης θα πρέπει να είναι πολύ προσεκτικός κατά την μελέτη του κειμένου για να κατανοήσει όχι μόνο τις διαπραγματευόμενες έννοιες αλλά και τη συνάφεια μεταξύ τους. - 14 -
2. ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΦΥΣΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ 2.1 ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ Η οικονομία συνιστά θεμελιώδη δραστηριότητα των ανθρώπινων κοινωνιών. Αναπτύσσεται μέσω της αλληλεπίδρασης με το φυσικό περιβάλλον προκειμένου να παραχθούν τα αγαθά και οι υπηρεσίες που είναι αναγκαία για την ευημερία των ανθρώπων. Η οικονομική δραστηριότητα γίνεται μέσα στο περιβάλλον, το οποίο παρέχει τα υλικά και την ενέργεια που είναι απαραίτητα για την υλοποίηση των αναπτυξιακών σχεδίων των ανθρώπινων κοινωνιών, με σκοπό την καλυτέρευση των συνθηκών ζωής. Ταυτόχρονα αποτελεί βασικό συστατικό και παράγοντα διαμόρφωσης του περιβάλλοντος, αφού μέσω αυτής ο άνθρωπος παρεμβαίνει και εκμεταλλεύεται τη φύση, και γενικά μορφοποιεί το περιβάλλον (Φλογαΐτη [3] σ. 49). Οι μορφές οργάνωσης της κοινωνίας, η εξέλιξη της επιστήμης, της τεχνολογίας, του πολιτισμού και οι διαφορετικές μορφές οικονομικής δραστηριότητας επηρέασαν και διαμόρφωσαν ποικιλοτρόπως το φυσικό περιβάλλον. Η περίπλοκη σχέση των ανθρώπινων κοινωνιών με το φυσικό περιβάλλον φαίνεται στην εικόνα που ακολουθεί. Εικόνα 2.1. Οικονομική δραστηριότητα και Περιβάλλον [3] - 15 -
Μέσα στο γενικό πλαίσιο περιβάλλον πλανήτης Γη, εμπεριέχονται όλα τα στοιχεία, οι συνθήκες, τα φαινόμενα, οι λειτουργίες και οι διαδικασίες που υποστηρίζουν τη ζωή. Διακρίνουμε τρεις βασικούς παράγοντες - λειτουργίες που συντελούνται σε σχέση με την οικονομική δραστηριότητα: Οι φυσικοί πόροι. Το φυσικό περιβάλλον παρέχει γη, πρώτες ύλες και ενέργεια αλλά και φυσικές συνθήκες και διεργασίες απαραίτητες για την πραγματοποίηση της παραγωγής. Το φυσικό περιβάλλον προσφέρει επίσης υπηρεσίες και στοιχεία στον άνθρωπο που δεν σχετίζονται με την παραγωγή, όπως ο ατμοσφαιρικός αέρας, η ηλιακή ακτινοβολία, οι κλιματικές συνθήκες κλπ, τα οποία είναι απαραίτητα για την ανάπτυξη και τη διατήρηση της ζωής. Οι δωρεάν φυσικές παροχές αναψυχής. Το περιβάλλον με τη φυσική ομορφιά του προσφέρει στον άνθρωπο ξεκούραση και αναψυχή, στοιχεία απαραίτητα για τη σωματική και ψυχική του υγεία. Επιπλέον, η φύση αποτελεί για τον άνθρωπο και την ευρύτερη κοινωνία πηγή γνώσης στην οποία στηρίχθηκαν και μπορούν να στηριχθούν και στο μέλλον επιστημονικές ανακαλύψεις. Η δεξαμενή αποβλήτων. Το φυσικό περιβάλλον έχει αποτελέσει και εξακολουθεί να αποτελεί αποδέκτη των καταλοίπων και των απορριμμάτων της παραγωγής και της κατανάλωσης. Τα απορρίμματα αυτά η φύση τα αποικοδομεί μέσω βιολογικών και φυσικών διεργασιών σε ανόργανα στοιχεία, ώστε να τροφοδοτήσουν και πάλι τους κύκλους της ζωής και της ύλης. Οι λειτουργίες αυτές αλληλεξαρτώνται και αλληλεπιδρούν. Τα οργανικά απορρίμματα, όπως είναι τα κατάλοιπα τροφίμων, αποικοδομούνται βιολογικά από βακτηρίδια και μικροοργανισμούς σε ανόργανα στοιχεία τα οποία εισάγονται και πάλι στον κύκλο της ζωής μέσω της φωτοσύνθεσης. Η φύση, ως εκ τούτου, διαθέτει για κάποια είδη ρύπων μια φέρουσα ικανότητα για την αποικοδόμηση της ρύπανσης. Εάν οι εκπομπές ρύπανσης είναι μεγάλες, ώστε να ξεπερνούν τη φέρουσα ικανότητα της φύσης, η ρύπανση συσσωρεύεται στο περιβάλλον με καταστροφικές οικολογικές συνέπειες. Τα επικίνδυνα αυτά στοιχεία συσσωρεύονται στη φύση και όχι μόνο έχουν σοβαρές επιβλαβείς επιπτώσεις για τους ζώντες οργανισμούς, αλλά καθιστούν τη χρησιμοποίηση κάποιων φυσικών πόρων και την αναψυχή, αδύνατη. 2.2 ΦΥΣΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ Φυσικοί πόροι είναι τα πρωταρχικά και μη μετασχηματισμένα από τον άνθρωπο συστατικά της φύσης, όπως ο αέρας, το νερό, το ηλιακό φως, η άγρια πανίδα, η χλωρίδα, που μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την κάλυψη των βασικών ανθρωπίνων αναγκών. Σε μια ευρύτερη έννοια του όρου περιλαμβάνονται τα υλικά, οι δυνάμεις, οι συνθήκες, οι σχέσεις και άλλες εκδηλώσεις της φύσης, που μετασχηματίστηκαν από τον άνθρωπο και ενυπάρχουν, εκφράζουν, μορφοποιούν ή επηρεάζουν αυτή τη σύνθετη εικόνα του φυσικού και του καλλιεργούμενου τοπίου, που συνιστούν το περιβάλλον του σύγχρονου ανθρώπου. Έχουν δοθεί πολλοί ορισμοί στην έννοια «φυσικοί πόροι», οι οποίοι όμως έχουν δύο κοινά χαρακτηριστικά : 1. ότι τη συσχετίζουν την έννοια αυτή με την ικανοποίηση βασικών αναγκών του ανθρώπου, και 2. ότι αναφέρονται στην φυσική δημιουργία και ύπαρξη των πόρων αυτών. Οι φυσικοί πόροι είναι ουσιαστικά οι παραγωγικές δυνάμεις, ή το αποτέλεσμα των παραγωγικών δυνάμεων που υπάρχουν και δρουν στο φυσικό περιβάλλον και που για τον σημερινό άνθρωπο μπορούν ή για τον μελλοντικό άνθρωπο θα μπορέσουν, να χρησιμοποιηθούν για την κάλυψη των αναγκών του. Επειδή η έννοια του φυσικού πόρου συνδέεται με τις ανάγκες και την παρουσία του ανθρώπου μέσα στο περιβάλλον, δεν μπορεί διαχρονικά να διατηρεί το ίδιο συγκεκριμένο περιεχόμενο. Το περιεχόμενο της έννοιας των φυσικών πόρων, μεταβάλλεται ανάλογα με τις ανθρώπινες ανάγκες και τις δυνατότητες κάθε φορά του ανθρώπου, να αξιοποιεί τις παραγωγικές αυτές δυνάμεις του φυσικού περιβάλλοντος (Στάμου [2] σ. 13). - 16 -
Ουσιαστικά το καθετί στο περιβάλλον μας θα μπορούσε να θεωρείται «φυσικός πόρος». Τα βράχια μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την κατασκευή των δρόμων, κτιρίων, αγαλμάτων. Ο άνεμος, η πτώση του νερού, η στασιμότητα του αέρα, το στάσιμο νερό, τα μεταλλεύματα, τα έντομα, μπορεί να θεωρούνται φυσικοί πόροι. Όταν κάποιος παίρνει ένα αντικείμενο για να εκτελέσει μια εργασία, ή για να αλλάξει άλλα μέρη του περιβάλλοντος, αυτό το αντικείμενο γίνεται «φυσικός πόρος». Ακόμη και πριν από τη χρήση του, η δυνατότητα του να χρησιμοποιηθεί καθιστά το είδος ένα φυσικό πόρο. Στην σημερινή χρονική συγκυρία, οι φυσικοί πόροι συγκεκριμενοποιούνται στα εξής: Ορυκτές πρώτες ύλες (μέταλλα, ορυκτά), υγρά και στερεά ορυκτά καύσιμα (γαιάνθρακες, πετρέλαιο), φυσικό αέριο. Υδατοπτώσεις, γη, ήλιος, άνεμος, και θαλάσσια κύματα, σαν φυσικοί πόροι ήπιων μορφών ενέργειας. Χλωρίδα και Πανίδα. Αγροτική γη, έδαφος, θρεπτικά στοιχεία εδάφους. Δασική και λιβαδική γη, τα πολλαπλά προϊόντα και υπηρεσίες του δάσους (ξύλο, προστασία εδάφους, ρύθμιση υδατικού δυναμικού, αναψυχή, φιλτράρισμα, προστασία και εμπλουτισμός ατμόσφαιρας, μείωση εξάπλωσης ραδιενεργού ακτινοβολίας), εθνικοί δρυμοί και λοιπές προστατευόμενες περιοχές (για αισθητικούς, αναψυχικούς και ερευνητικούς σκοπούς), υπόγεια αποθέματα νερού, η δασική χλωρίδα και πανίδα και ειδικότερα το γενετικό δυναμικό των τελευταίων. Η ταξινόμηση ή όχι ενός στοιχείου ή προϊόντος της φύσης σε φυσικό πόρο εξαρτάται από το τεχνολογικό και επιστημονικό υπόβαθρο και το πολιτισμικό επίπεδο των ανθρώπινων κοινωνιών. Η αξία των φυσικών πόρων για την ανθρώπινη ζωή ποικίλει ανάλογα με τον τόπο και τον χρόνο. Για παράδειγμα, το νερό μιας όασης στην έρημο θεωρείται μεγάλης αξίας για τους ανθρώπους που ζουν εκεί, ενώ ο αέρας ή το ηλιακό φως σε μια χώρα της Αφρικής εκλαμβάνεται ως κάτι δεδομένο, και ως εκ τούτου μικρής αξίας. Ορισμένοι φυσικοί πόροι, προκειμένου να αξιοποιηθούν, μπορούν ή πρέπει να μετακινηθούν από τις φυσικές τους θέσεις και ορισμένοι όχι. Οι χρήσεις των φυσικών πόρων από τον άνθρωπο περιλαμβάνουν: άμεση κατανάλωση (πχ νερό, ψάρια, θηράματα, αναψυχή, καυσόξυλο), είσοδο σε ενδιάμεσες κατεργασίες (όπως πχ τα μεταλλεύματα στην τήξη και επεξεργασία για απόληψη των μετάλλων), ανάλωση σε ενδιάμεσες παραγωγικές διαδικασίες (πχ καυσόξυλο αναλισκόμενο σαν πηγή ενέργειας σε εργοστάσια και παλαιότερα στις μεταφορές), επιτόπια χρήση χωρίς ανάλωση (πχ δασική γη, εθνικοί δρυμοί, ξυλαπόθεμα δασών σαν παραγωγικό κεφάλαιο). Οι φυσικοί πόροι διακρίνονται σε ανανεώσιμους, δηλαδή πόρους που δεν εξαντλούνται, γιατί ανανεώνονται, και σε μη ανανεώσιμους φυσικούς πόρους, δηλαδή πόροι που εξαντλούνται, γιατί δεν ανανεώνονται ή ανανεώνονται σε πολύ μεγάλες χρονικές κλίμακες. 2.2.1 Μη ανανεώσιμοι φυσικοί πόροι Οι μη ανανεώσιμοι φυσικοί πόροι είναι εκείνοι οι πόροι, των οποίων η συνολική φυσική τους ποσότητα δεν αυξάνεται σημαντικά δια μέσου του χρόνου, πράγμα που σημαίνει ότι η ποσότητα των πόρων αυτών είναι περιορισμένη. Επίσης και η ποιότητα των πόρων αυτών, είναι δυνατό να μεταβάλλεται με το χρόνο. Παραδείγματα μη ανανεώσιμων φυσικών πόρων είναι τα μεταλλεύματα, η άργιλος, οι ασβεστόλιθοι, τα πετρέλαια, τα φυσικά αέρια κλπ. Το έδαφος, λόγω του μεγάλου χρονικού διαστήματος που χρειάζεται για να δημιουργηθεί, μέσω των φυσικών διαδικασιών, θεωρείται μη ανανεώσιμος φυσικός πόρος. Όταν λέμε ότι η ποσότητα των μη ανανεώσιμων φυσικών πόρων δεν αυξάνει σημαντικά δεν σημαίνει ότι οι πόροι αυτοί δεν αυξάνονται καθόλου, με την πάροδο του χρόνου, αλλά ότι αυξάνουν σε ένα πολύ μικρό ποσοστό και σε μεγάλη χρονική κλίμακα. Οι φυσικοί πόροι, όπως το - 17 -
πετρέλαιο και το κάρβουνο, που υπάρχουν στη Γη σήμερα είναι αποτέλεσμα της εξελικτικής διαδικασίας της ζωής εκατομμυρίων χρόνων, που συνεχίζεται ακόμα και σήμερα. Το ποσοστό χρήσης, δηλαδή η χρήση ενός πόρου στην μονάδα του χρόνου, επιδρά σημαντικά και επιφέρει αλλαγές στην ποσότητα των πόρων δια μέσου του χρόνου. Το ποσοστό χρήσης των μη ανανεώσιμων πόρων επηρεάζεται από το οικονομικό μοντέλο της ανθρώπινης κοινωνίας, την πολιτική, την τεχνολογική και την επιστημονική εξέλιξη, την περιβαλλοντική ηθική, και την εκπαίδευση. Με την ανάπτυξη κατάλληλων τεχνολογιών, ο άνθρωπος μπορεί να επαναχρησιμοποιήσει κάποιους από τους μη ανανεώσιμους πόρους, οι οποίοι λέγονται ανακυκλώσιμοι. Ανακυκλώσιμοι μη ανανεώσιμοι φυσικοί πόροι είναι τα μέταλλα, τα πετρώματα πχ μάρμαρα, γρανίτης κα. Υπάρχουν όμως και μη ανανεώσιμοι πόροι που δεν είναι ανακυκλώσιμοι, όπως για παράδειγμα το πετρέλαιο. Συχνά συγχέουμε την έννοια των φυσικών πόρων με τους ενεργειακούς πόρους. Οι ενεργειακοί πόροι αποτελούν τμήμα των φυσικών πόρων. Οι ορυκτοί ενεργειακοί πόροι ανήκουν στους μη ανανεώσιμους, μη ανακυκλώσιμους φυσικούς πόρους. 2.2.2 Ανανεώσιμοι φυσικοί πόροι Οι ανανεώσιμοι φυσικοί πόροι είναι εκείνοι οι πόροι που παράγουν διαφορετικές ποσότητες για χρησιμοποίηση σε διαφορετικά χρονικά διαστήματα. Αυτές οι διαφορετικές ποσότητες που παράγονται με την πάροδο του χρόνου αποτελούν την ανανέωση των υπόψη πόρων. Οι πόροι αυτοί όταν δεν χρησιμοποιούνται, αυξάνουν σε μια σταθερή ή μεταβλητή αναλογία από χρόνο σε χρόνο. Όταν δεν υφίστανται ανθρώπινες παρεμβάσεις ή φυσικές διαταραχές, τείνουν να αυξάνονται προς ένα μέγιστο επίπεδο πληθυσμού, το οποίο προσδιορίζεται από τη φέρουσα ικανότητα του οικοσυστήματος για διατροφή και διατήρηση. Το να είναι ένας φυσικός πόρος ανανεώσιμος δεν σημαίνει ότι ποτέ δεν θα εξαντληθεί. Οι κύκλοι ανανέωσης των περισσότερων ανανεώσιμων φυσικών πόρων, επηρεάζονται σημαντικά από την ανθρώπινη δράση. Το ποσοστό χρήσης θα καθορίσει αν αυτοί οι πόροι θα αυξάνουν, θα διατηρούνται ή θα ελαττωθούν επικίνδυνα. Το ποσοστό χρήσης εξαρτάται από τις θεσμικές και κοινωνικοοικονομικές αλλαγές, τις επιθυμίες των καταναλωτών, την αβεβαιότητα της αδυναμίας επαναφοράς των φυσικών πόρων, την τεχνολογική και την επιστημονική εξέλιξη και την εκπαίδευση. Οι ανανεώσιμοι φυσικοί πόροι διακρίνονται σε βιοτικούς, που έχουν οργανική προέλευση και σε αβιοτικούς. Παραδείγματα ανανεώσιμων φυσικών πόρων, είναι η ηλιακή ακτινοβολία, οι άνεμοι, οι παλίρροιες, τα δάση κα. Το νερό είναι φυσικός πόρος που ανάλογα με την περίπτωση, τον τρόπο χρήσης, τον τόπο και τον χρόνο, θεωρείται ανανεώσιμος ή μη ανανεώσιμος. Χάρη στον υδρολογικό κύκλο (κύκλος του νερού) το νερό αποτελεί μια ανεξάντλητη πηγή. Μπορεί όμως να χρησιμοποιηθεί τόσο πολύ και αλόγιστα, που να εξαντληθεί σε κάποιες περιοχές. Είναι επίσης ένας φυσικός πόρος που εύκολα μπορεί να αλλοιωθεί και άρα να μην μπορεί να χρησιμοποιηθεί από τον άνθρωπο. Πρέπει να τονίσουμε ότι η παραπάνω ταξινόμηση των φυσικών πόρων, είναι ανθρωποκεντρική, δηλαδή η ταξινόμηση είναι ένα εύρημα του ανθρώπου για να δημιουργήσουμε ένα εύκολο σύστημα μέσα από το οποίο μπορούμε να καταλάβουμε τη σχέση μεταξύ διαφορετικών πόρων. Όμως δεν πρέπει να πιστεύουμε ότι ένας συγκεκριμένος φυσικός πόρος μπορεί να ταξινομηθεί σταθερά. Η ταξινόμηση γίνεται σύμφωνα με τη χρήση του πόρου. Το νερό, το έδαφος, ο αέρας, (οι βασικοί φυσικοί πόροι) συνήθως θεωρούνται ανανεώσιμοι φυσικοί πόροι. Αυτό εξαρτάται από τη χρήση. Το έδαφος χρησιμοποιείται στη γεωργία και για το μεγαλύτερο μέρος του είναι ανανεώσιμος φυσικός πόρος, αν ασκηθούν οι κατάλληλες τακτικές διαχείρισης εδάφους. Αν όμως το έδαφος διαβρωθεί από τον άνεμο, το νερό, όπως πχ γίνεται σε καμένες δασικές εκτάσεις, το έδαφος αυτό δεν αντικαθίσταται πλέον όπως δεν αντικαθίσταται το πετρέλαιο μια πετρελαιοπηγής όταν - 18 -
εξαντλείται. Φυσικά, η εξαίρεση θα ήταν αν είχαμε 500.000 χρόνια στη διάθεση μας για να περιμένουμε την αναγέννηση του εδάφους σε αυτήν την περιοχή. Το νερό, αν αρδεύεται από μια πηγή γρηγορότερα από ότι μπορεί να αντικατασταθεί, τότε το υδραγωγείο θα εκκενωθεί και είναι το ίδιο όπως και η εξόρυξη του νερού. Για πρακτικούς λόγους, μόλις το νερό αντλείται από το υδραγωγείο, έχει τελειώσει. Δεν έχουμε αρκετούς αιώνες ή χιλιετηρίδες στην διάθεση μας, ώστε να περιμένουμε για την αποκατάσταση του νερού στο υδραγωγείο. Η ρύπανση μπορεί να χρησιμοποιηθεί σαν ένα παράδειγμα μετατροπής ενός ανανεώσιμου πόρου σε μη ανανεώσιμο. Για παράδειγμα, ας σκεφτούμε τα ραδιενεργά απόβλητα που συχνά επηρεάζουν το νερό και το έδαφος. Δεν μπορεί τότε το έδαφος και το νερό να είναι ανανεώσιμα για εμάς. Συνήθως θεωρούμε την άγρια ζωή ως ανανεώσιμο φυσικό πόρο. Τα άγρια ζώα αναπαράγονται, αν όμως ο άνθρωπος τους στερεί τα ενδιαιτήματα τους, και τα εξοντώνει με τους σημερινούς ρυθμούς, έτσι ώστε να καθίστανται οι πληθυσμοί τους μη βιώσιμοι, σύντομα θα εξαφανιστούν. Τα είδη που διατρέχουν κίνδυνο εξαφάνισης θεωρούνται μη ανανεώσιμα. Μόλις εξαφανιστούν, εξαφανίζονται για πάντα. Δηλαδή, η βιοποικιλότητα, που έχει τόσο μεγάλη αξία για τη διατήρηση της ζωής στο πλανήτη και την ισορροπία των οικοσυστημάτων το πλανήτη μας δεν είναι ανανεώσιμος φυσικός πόρος και εμείς εξαντλούμε, καταστρέφουμε αυτόν το φυσικό πόρο. 2.3 ΧΡΗΣΗ ΤΩΝ ΦΥΣΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ Η κάλυψη των αναγκών του κοινωνικού συνόλου προέρχεται από τους φυσικούς πόρους απευθείας ή ύστερα από κάποια παραγωγική διαδικασία. Τα τελικά προϊόντα των φυσικών πόρων είναι το αποτέλεσμα της παραγωγικής διαδικασίας στην οποία λαμβάνουν ενεργό μέρος οι τρεις βασικοί παράγοντες της παραγωγής, το έδαφος, το κεφάλαιο και η εργασία. Οι κοινωνικές, οικονομικές και θεσμικές αλλαγές έχουν μεγάλη επίδραση στους φυσικούς πόρους. Οι κοινωνικοοικονομικοί παράγοντες οι οποίοι επηρεάζουν σημαντικά τον τρόπο χρήσης των φυσικών πόρων είναι οι κοινωνικές, οικονομικές θεσμικές και τεχνολογικές αλλαγές, η αβεβαιότητα, η ύπαρξη ή μη, υποκατάστατων και η υπάρχουσα νομοθεσία. Για παράδειγμα η θρησκεία επηρεάζει την στάση των Ινδών απέναντι στα βοοειδή. Τα ήθη επηρεάζουν τη στάση της Δύσης, ώστε να μη θεωρείται ο σκύλος ως πηγή τροφής. Οι φυσικοί πόροι που χρησιμοποιεί ο άνθρωπος για φωτισμό άλλαξαν πολλές φορές. Για χιλιάδες χρόνια ο άνθρωπος έκαιγε ξύλα για να έχει φωτισμό τη νύχτα, αργότερα χρησιμοποίησε το ζωικό λίπος, το λάδι της φάλαινας, το πετρέλαιο κλπ. Πολλά από αυτά που θεωρούμε φυσικούς πόρους δεν αποτελούσαν φυσικούς πόρους σε προηγούμενους χρόνους. Η χρήση των φυσικών πόρων, είναι μια ευθύγραμμη συνάρτηση των μεταβολών των ειδικότερων κοινωνικοοικονομικών παραγόντων, όπως είναι το επιτόκιο, το εισόδημα, ο χρόνος, και ο παράγοντας της αβεβαιότητας, οι τιμές, η ιδιοκτησία, η ενοικίαση, η πίστη σε σχέση με την ενοικίαση, η φορολογία, η μορφή της αγοράς, οι επενδύσεις και η οικονομική αστάθεια. Η κινητοποίηση και αξιοποίηση των φυσικών πόρων παρέχει αγαθά και υπηρεσίες που αποσκοπούν στην ικανοποίηση των αυξανόμενων αναγκών του κοινωνικού συνόλου. Όμως, οι φυσικοί πόροι πέρα από την τρέχουσα χρησιμοποίηση τους, θα πρέπει να διατηρούνται σε τέτοια κατάσταση ώστε να μην απειλούνται να εξαφανιστούν εξαιτίας της υπερβολικής χρήσης. Το πρόβλημα της έλλειψης τους οφείλεται κυρίως στο ότι οι φυσικοί πόροι χρησιμοποιούνται υπερβολικά και αλόγιστα, δηλαδή η ζήτηση τους υπερβαίνει την προσφορά, οπότε με την πάροδο του χρόνου φθίνουν και αν δεν ληφθούν μέτρα προστασίας για αυτούς, υπάρχει κίνδυνος να εξαφανισθούν. Για αυτό οι άνθρωποι μιλάμε για προστασία των δασών, των πετρελαίων, των φυσικών αερίων, των μεταλλευμάτων κα. Το γεγονός ότι ορισμένοι από τους μη ανανεώσιμους φυσικούς πόρους είναι εξαιρετικά πολύτιμοι για την οικονομική ανάπτυξη και προβλέπεται πολύ σύντομα να εξαντληθούν, οδήγησε στην ένταση των προσπαθειών από την μία πλευρά για ανακάλυψη νέων αποθεμάτων τους και από την άλλη για την εξασφάλιση δυνατοτήτων υποκατάστασης από τους ανανεώσιμους φυσικούς πόρους, όπως συμβαίνει με την ενέργεια. - 19 -
2.4 ΑΠΟ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΣΤΗ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ Κάποτε θεωρούσαμε τους φυσικούς πόρους του πλανήτη μας ως διαρκή, απεριόριστα και αστείρευτα δώρα. Πράγματι, όταν υπήρχαν λιγότεροι άνθρωποι για να χρησιμοποιήσουν τους φυσικούς πόρους, όταν η τεχνολογία δεν μας το επέτρεπε να αλλάξουμε το πρόσωπο της γης τόσο δραστικά, η παραπάνω αντίληψη φαινόταν αληθινή. Η απεριόριστη γενναιοδωρία της φύσης οδήγησε σε ανοιχτή εκμετάλλευση που προκάλεσε ζημιές, απώλειες και προβλήματα σε παγκόσμιο επίπεδο. Η διαπίστωση των προβλημάτων αυτών οδήγησε σε ανησυχίες για το μέλλον. Σήμερα ο παγκόσμιος πληθυσμός ξεπερνά τα 6 δισεκατομμύρια και συνεχίζει να μεγεθύνεται (πιθανόν να φτάσουμε στα 11 δισεκατομμύρια μέχρι το 2050), όχι όμως και το «διαστημόπλοιο» Γη, που έχει περιορισμένους φυσικούς πόρους. Η επιβίωση μας εξαρτάται από την ορθή χρησιμοποίηση των φυσικών πόρων, η οποία και αποτελεί πρόκληση. Η συνετή χρήση των φυσικών πόρων δεν αποτελεί καινούρια αντίληψη. Όμως, σήμερα, περισσότερο από ποτέ άλλοτε, γίνεται κοινός επιτακτικός στόχος. Η διαχείριση των φυσικών πόρων, τόσο για το παρόν όσο και για το μέλλον, πρέπει να γίνει θέμα προτεραιότητας για όλους μας. Στόχος της διαχείρισης των φυσικών πόρων είναι να προστατεύσουμε την ποσότητα και την ποιότητα των φυσικών πόρων. Με οικονομικούς όρους, οι άνθρωποι πρέπει να ζούμε από τις «προσόδους» των ανανεώσιμων φυσικών πόρων και να μην εξαντλούμε το «κεφάλαιο». Οι προσπάθειες διαχείρισης των φυσικών πόρων δεν εξετάζουν μόνο τη συνετή χρήση των φυσικών πόρων αλλά και την αποκατάσταση της βλάβης που προκαλέσαμε μέσα από την απερίσκεπτη εκμετάλλευση του περιβάλλοντος. Η διαχείριση των φυσικών πόρων θα πρέπει να λαμβάνει υπόψη την προστασία, τη συντήρηση, τη βελτίωση των αποθεμάτων των φυσικών πόρων αλλά και ταυτόχρονα να ικανοποιεί τις ανάγκες του κοινωνικού συνόλου. Ανάγκες όμως δεν έχουν μόνο η σημερινή γενιά αλλά και οι μελλοντικές γενιές γι αυτό δεν πρέπει να επηρεάζεται το μελλοντικό ποσοστό ανανέωσης των φυσικών πόρων. Η ανθρωπότητα πρέπει να περάσει από τη χρήση στη διαχείριση των φυσικών πόρων. Τι είναι όμως διαχείριση; Διαχείριση είναι να κάνουμε κάτι! Χρησιμοποιώντας την επιστημονική γνώση, τη διαδικασία λήψης αποφάσεων με τη συμμετοχή όλων, λαμβάνοντας υπόψη τους περιορισμούς που επιβάλλει η φέρουσα ικανότητα των οικοσυστημάτων, τις χρονικές κλίμακες στις οποίες λειτουργεί η φύση, και τις ανάγκες των μελλοντικών γενεών μπορούμε να διαχειριστούμε ορθά και βιώσιμα τους φυσικούς πόρους, για την ευημερία όλων. Μιλώντας για διαχείριση μιας περιοχής και των φυσικών της πόρων, εννοούμε την εφαρμογή συγκεκριμένου σχεδίου που καθορίζει τις δραστηριότητες που είναι δυνατό να υλοποιηθούν στην περιοχή, καθώς και τις δραστηριότητες που απαιτούνται για τη βελτίωσή της. Η πιο ενδεδειγμένη για την κατάσταση του κόσμου σήμερα είναι η αειφορική διαχείριση, για την οποία θα μιλήσουμε παρακάτω, αν και δεν είναι λίγοι αυτοί που λένε ότι είναι ήδη αργά, και η ανθρωπότητα πέρασε το κρίσιμο σημείο της «μη-επιστροφής». - 20 -
Δραστηριότητες Ασκήσεις Α. Ασκήσεις ελέγχου γνώσεων και αυτοαξιολόγησης 1. Ποιες είναι οι λειτουργίες που αποδίδει στην φύση η οικονομική δραστηριότητα; 2. Τι ονομάζουμε φυσικό πόρο; 3. Ποιους φυσικούς πόρους γνωρίζετε; 4. Ποιοι από τους παρακάτω φυσικούς πόρους είναι ανανεώσιμοι και ποιοι όχι; Βάλτε ένα x στην αντίστοιχη θέση Ανανεώσιμοι φυσικοί πόροι Μη ανανεώσιμοι φυσικοί πόροι Ηλιακή ενέργεια Αέρας Χαλκός Φυσικό αέριο Πετρέλαιο Νερό Ουράνιο 5. Τι θα πρέπει να περιλαμβάνει η ορθή διαχείριση των φυσικών πόρων; Β. Ασκήσεις εμβάθυνσης και εφαρμογής 1. Γιατί πρέπει όλοι μας να ενδιαφερόμαστε για την διαχείριση των φυσικών μας πόρων; 2. Οι φυσικοί πόροι είναι δημόσια ή ιδιωτική περιουσία; - 21 -
Βιβλιογραφία 1. Ελληνόγλωσση [1] Παπασταύρου, Α., Μακρής, Κ. 1985. Δασική Πολιτική. Α.Π.Θ. Θεσσαλονίκη. [2] Στάμου, Ν., 1985. Δασική Οικονομική Ι: Οικονομική των δασικών εκμεταλλεύσεων. ΑΠΘ. Θεσσαλονίκης. [3] Φλογαΐτη, Ε., 2006. Εκπαίδευση για το Περιβάλλον και την Αειφορία. Ελληνικά Γράμματα. Αθήνα. 2. Ξενόγλωσση [4] Camp, W., Daugherty, T., 1998. Διαχείριση Φυσικών Πόρων. Εκδόσεις ΙΩΝ. Αθήνα. Οδηγός για περαιτέρω μελέτη Αραμπατζής Π.,.(1992). Οικολογία Μελέτη του Περιβάλλοντος, Εκδ. Αϊβάζης-Ζουμπούλης, Θεσσαλονίκη Γεωργόπουλος Α. (1996). ΓΗ, Ένας Μικρός και Εύθραυστος Πλανήτης, Εκδ. Gutenberg, Αθήνα. Κουσουρής Θ. & Αθανασάκης Α. (1995). Περιβάλλον, Οικολογία, Εκπαίδευση, Εκδ. Σαβάλας, Αθήνα. G. Tyler Miller, JR. (1996). Βιώνοντας στο περιβάλλον Ι, Αρχές Περιβαλλοντικών Επιστημών, (ελλ. μετ. Ταλαντοπούλου Μ.), Εκδ. «ΙΩΝ», Αθήνα. G. Tyler Miller, JR. (1996). Βιώνοντας στο περιβάλλον IΙ, Αρχές Περιβαλλοντικών Επιστημών, (ελλ. μετ. Ταλαντοπούλου Μ.), Εκδ. «ΙΩΝ», Αθήνα. Φλογαΐτη E. (1988). Οικολογία, Ελληνικές Πανεπιστημιακές Εκδόσεις, Αθήνα. Χατζημπίρος Κ. (2001). Οικολογία : Οικοσυστήματα και προστασία του Περιβάλλοντος, Εκδ. Συμμετρία, Αθήνα. Simonnet D. (1992). Τι είναι Οικολογία, (ελ. μετ., Πιομπίνος Φ.) Εκδ. Νέα Σύνορα-Α.Α. Λιβάνη, Αθήνα. Odum E. P. (1983). Basic Ecology, Saunders college Publ. Philadelphia. - 22 -
3. ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ ΑΕΙΦΟΡΙΑ Εισαγωγή Η ανθρωπότητα βάδισε προς τον 21 ο αιώνα συνοδευόμενη από πλήθος περιβαλλοντικών προβλημάτων που εκτείνονται πέρα από εθνικά σύνορα και απειλούν πλέον το σύνολο του πλανήτη. Το μοντέλο της ανάπτυξης, τα πρότυπα παραγωγής και κατανάλωσης, η αλόγιστη χρήση των φυσικών πόρων επέφεραν περιβαλλοντική υποβάθμιση παγκόσμιας κλίμακας. Σχεδόν όλοι μας μπορούμε να αντιληφθούμε ότι ο τρόπος ζωής μας δεν είναι βιώσιμος. Σήμερα, παρατηρείται μια ευρύτερη κινητικότητα και διεθνική αντίδραση για την προστασία του περιβάλλοντος αλλά και των περιβαλλοντικών-φυσικών πόρων, περισσότερο αυτών που η ανθρώπινη δράση οδήγησε σε δραστική μείωση ή και εξάντληση. Η αειφόρος ανάπτυξη αποτελεί πλέον έναν παγκοσμίως αναγνωρισμένο σκοπό για όλες τις ανθρώπινες κοινωνίες, με δεδομένο πάντα ότι η ικανότητα του περιβάλλοντος ως συστήματος έχει φτάσει πλέον στα όριά της και κινδυνεύει το φυσικό περιβάλλον του πλανήτη. Στην παρούσα διδακτική ενότητα, καταβάλλεται προσπάθεια να γίνουν προσιτές βασικές γνώσεις για την ανάπτυξη και την αειφορία, με στόχο την κατανόηση της ανάγκης να υιοθετήσει η ανάπτυξη τις αρχές της αειφορίας και τον επαναπροσδιορισμό της σχέσης άνθρωπος-περιβάλλον, προς μια κατεύθυνση πιο ισόρροπης και αρμονικής συμβίωσης του ανθρώπου με τα υπόλοιπα είδη του πλανήτη αλλά και επιβίωσης του ανθρώπινου είδους. Σκοπός Απόκτηση γνώσεων σχετικά με την ανάπτυξη, την έννοια της αειφορίας και τα χαρακτηριστικά της βιώσιμης ανάπτυξης, ώστε να δημιουργηθεί προβληματισμός για τον προσανατολισμό της ανάπτυξης που πρέπει να ακολουθήσουμε και να υποστηρίξουμε όλοι. Προσδοκώμενα αποτελέσματα Ολοκληρώνοντας τη μελέτη της διδακτικής ενότητας, οι εκπαιδευόμενοι θα είναι σε θέση: Να γνωρίζουν τα βασικά χαρακτηριστικά της ανάπτυξης που ακολουθήθηκε μέχρι τώρα Να συνειδητοποιήσουν την έννοια της αειφορίας Να γνωρίζουν τι είναι η βιώσιμη ανάπτυξη Να αναγνωρίζουν τα χαρακτηριστικά της βιώσιμης ανάπτυξης Να συνειδητοποιήσουν την έννοια της βιωσιμότητας Να συνειδητοποιήσουν τι είναι η αειφορική διαχείριση φυσικών πόρων. Έννοιες- κλειδιά Ανάπτυξη, αειφορία, βιωσιμότητα, φυσικοί πόροι, φέρουσα ικανότητα, βιώσιμη ανάπτυξη Παρατηρήσεις Το υλικό που παρουσιάζεται στο κεφάλαιο «Ανάπτυξη και Αειφορία» καλύπτει δύο διδακτικές ώρες. Το κεφάλαιο είναι διαρθρωμένο με τέτοιο τρόπο ώστε να ανταποκρίνεται στις δυνατότητες των εκπαιδευομένων και στις απαιτήσεις ενός προγράμματος επιμόρφωσης ενηλίκων. Περιέχει καινούργιες έννοιες σχετικά με τις έννοιες ανάπτυξη, αειφορία, αειφορική διαχείριση φυσικών πόρων κ.λ.π., αλλά οι εκπαιδευόμενοι θα έχουν την ευκαιρία να επανέλθουν σε αυτές, σε όλη τη διάρκεια της μελέτης του βιβλίου, ώστε η προσέγγισή τους να μην παρουσιάσει δυσκολίες και οι εκπαιδευόμενοι να εξοικειωθούν με αυτές. Ο αναγνώστης θα πρέπει να είναι πολύ προσεκτικός - 23 -
κατά την μελέτη του κειμένου για να κατανοήσει όχι μόνο τις διαπραγματευόμενες έννοιες αλλά και τη συνάφεια μεταξύ τους. - 24 -
3. ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ ΑΕΙΦΟΡΙΑ Οι περιβαλλοντικοί πόροι για πολλούς αιώνες έγιναν αντικείμενο άμεσης και έντονης εκμετάλλευσης ως συνέπεια μιας υπεραισιοδοξίας για το ανεξάντλητο και την αφθονία τους. Σήμερα, παρατηρείται μια ευρύτερη κινητικότητα και διεθνική αντίδραση για την προστασία του περιβάλλοντος αλλά και των περιβαλλοντικών-φυσικών πόρων περισσότερο αυτών που η ανθρώπινη δράση οδήγησε σε δραστική μείωση ή και εξάντληση. Η αειφόρος ανάπτυξη αποτελεί πλέον ένα παγκοσμίως αναγνωρισμένο σκοπό για όλες τις ανθρώπινες κοινωνίες, με δεδομένο πάντα ότι η ικανότητα του περιβάλλοντος ως συστήματος έχει φτάσει πλέον στα όριά της και κινδυνεύει το φυσικό περιβάλλον του πλανήτη. 3.1 ΑΝΑΠΤΥΞΗ Πριν το δεύτερο μισό του εικοστού αιώνα, η ιδέα της ανάπτυξης όπως την εννοούμε σήμερα, σχεδόν δεν υπήρχε. Οι δομές των αυτοκρατοριών και των αποικιακών δυνάμεων, οι οποίες κυριάρχησαν στον κόσμο τον 19ο αιώνα και στις αρχές του 20ου αιώνα, άφηναν μικρό περιθώριο για κοινωνική και οικονομική πρόοδο, σε αυτόν που λέμε σήμερα αναπτυσσόμενο κόσμο. Αποικιακές περιοχές κυρίως προμήθευαν τις αποικιακές δυνάμεις με πρώτες ύλες και φτηνή εργασία - περιλαμβανομένης της δουλείας σχεδόν μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα [5]. Με το τέλος του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου, οι αντιλήψεις και οι πολιτικές άλλαξαν δραστικά. Η οικονομική και κοινωνική βελτίωση για τη πλειοψηφία των πολιτών έγινε η βασική προτεραιότητα των κυβερνήσεων, και με την κατάρρευση των αποικιοκρατικών καθεστώτων, ο στόχος αυτός επεκτάθηκε και στα φτωχότερα έθνη του κόσμου. Η οικονομική ανάπτυξη, με τους κοινωνικούς και θεσμικούς συσχετισμούς της, κατέλαβε μια σημαντική θέση στη θεωρία και στην πολιτική την περίοδο που ακολούθησε. Ο στόχος των πολιτικών οικονομικής ανάπτυξης ήταν να αυξήσει τα στάνταρντς της ποιότητας ζωής ανά τον κόσμο, παρέχοντας σταθερά περισσότερα αγαθά και υπηρεσίες σε έναν αυξανόμενο πληθυσμό. Η αναπτυξιακή αυτή διαδικασία τροφοδοτήθηκε από την χωρίς προηγούμενο εκμετάλλευση των φυσικών πόρων σε παγκόσμια κλίμακα. Η αναπτυξιακή πολιτική εστίασε στην κάλυψη των βασικών αναγκών, προσέγγιση της οποίας τα κύρια στοιχεία ήταν η εκπαίδευση, η διατροφή, η υγεία, η υγιεινή και η εργασία. Δεν έλαβε όμως, υπόψη την παγκόσμια περιβαλλοντική υποβάθμιση που συντελούνταν, την εξάντληση των μη-ανανεώσιμων φυσικών πόρων, και την κακή χρησιμοποίηση των ανανεώσιμων φυσικών πόρων. Ο Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών (ΟΗΕ), χρησιμοποιεί την υγεία, την εκπαίδευση και το Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν (ΑΕΠ), ως δείκτες για να υπολογίσει την συνολική αναπτυξιακή επιτυχία. Οι περισσότερες χώρες βελτίωσαν σημαντικά το ΑΕΠ, και τους συντελεστές ανάπτυξης του ΟΗΕ. Όμως, το μοντέλο της ανάπτυξης που ακολουθήθηκε επικρίνεται σε δύο κύρια σημεία: Τα οφέλη της ανάπτυξης κατανεμήθηκαν άνισα, με τις ανισότητες εισοδήματος να παραμένουν και να αυξάνονται μερικές φορές. Τα ποσοστά των φτωχών και υποσιτιζόμενων πληθυσμών παρέμειναν υψηλά, και σε κάποιες περιοχές αυξήθηκαν, ακόμα και αν η μεσαία τάξη πέτυχε μια σχετική αφθονία και πλούτο. Παρατηρήθηκαν βασικές αρνητικές επιπτώσεις της ανάπτυξης στο περιβάλλον και τις υπάρχουσες κοινωνικές δομές. Πολλές παραδοσιακές κοινωνίες καταστράφηκαν μαζί με την καταστροφή δασών, υδάτινων συστημάτων και έντονων εκμεταλλεύσεων της πανίδας. Οι αστικές περιοχές κυρίως υποφέρουν από έντονη μόλυνση, και στις δε αναπτυσσόμενες χώρες, παρατηρείται έλλειψη υποδομών ύδρευσης, αποχέτευσης και κατάλληλη συγκοινωνία. Η περιβαλλοντική υποβάθμιση, αν δεν ελεγχθεί, μπορεί να υπονομεύσει τα επιτεύγματα της ανάπτυξης και ακόμα να οδηγήσει στην κατάρρευση των οικοσυστημάτων [5]. Τι σημαίνει ανάπτυξη όμως, και πώς μετριέται; Δείκτες μέτρησης της ανάπτυξης, όπως το ΑΕΠ, εξισώνουν την «ανάπτυξη» με την αύξηση στης παραγωγής και κατανάλωσης αγαθών και υπηρεσιών. Ενώ οι δείκτες αυτοί λαμβάνουν υπόψη επενδύσεις στα μέσα παραγωγής πχ εξόρυξης - 25 -