ΕΣΠΕΡΙΝΟ ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΚΑΙ ΛΥΚΕΙΑΚΕΣ ΤΆΞΕΙΣ ΕΛΕΥΣΙΝΑΣ

ΕΣΠΕΡΙΝΟ ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΚΑΙ ΛΥΚΕΙΑΚΕΣ ΤΆΞΕΙΣ ΕΛΕΥΣΙΝΑΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΤΙ ΤΛΟΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ : «ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΛΙΜΝΗΣ ΚΟΥΜΟΥΝ ΟΥΡΟΥ ΚΑΙ ΡΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΗΣ» Νοέµβριος 2014 Απρίλιος 2015

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το πρόγραµµα µας έχει ως αντικείµενο την λίµνη Κουµουνδούρου. Σκοπός είναι η απόκτηση γνώσεων σχετικά µε την µοναδική αυτή λίµνη της Αττικής καθώς και να γίνει µια αρχική προσπάθεια κινητοποίησης αρχικά της µαθητικής κοινότητας αλλά και γενικά της τοπικής κοινωνίας για τα περιβαλλοντικά προβλήµατα που αντιµετωπίζει η περιοχή αλλά και η ανάπτυξη δράσεων για την προστασία της λίµνης. Γίνεται µια προσπάθεια προσέγγισης τόσο από άποψη φυσικού κάλλους του τόπου αλλά και ως κοµµάτι της ιστορίας και της πολιτιστικής κληρονοµιάς. Τα στοιχεία προήλθαν κυρίως από συλλογή πληροφοριών στο διαδίκτυο, από βιβλία και άρθρα εφηµερίδων αλλά και από συνέντευξη µε κατοίκους της περιοχής. Τέλος είχε προγραµµατιστεί και επίσκεψη στην λίµνη αλλά δεν πραγµατοποιήθηκε λόγω της επικινδυνότητας της προσέγγισης της. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΚΑΙ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΛΙΜΝΗΣ Η λίµνη Κουµουνδούρου βρίσκεται στην δυτική Αττική, στο νοτιοανατολικό τµήµα του Θριασίου πεδίου, στα όρια των δήµων Χαϊδαρίου και Ασπροπύργου. Το µέγιστο µήκος της λίµνης φθάνει τα 620 m και το µέγιστο πλάτος της τα 400 m περίπου. Η έκταση της είναι περίπου 146.500 m 2 και η περίµετρός της 1.680 m. Η λίµνη συνδέεται µε τον κόλπο της Ελευσίνας µέσω ενός στενού και αβαθούς διαύλου.

Πρόκειται ουσιαστικά για λιµνοθάλασσα καθώς βρίσκεται στο επίπεδο της θάλασσας, πολύ κοντά στις BA ακτές του κόλπου της Ελευσίνας. Σήµερα χωρίζεται από αυτές από την εθνική οδό Αθηνών - Κορίνθου. Η λεκάνη απορροής της λίµνης έχει έκταση περίπου 39 Km 2 και καταλαµβάνει εκτάσεις από τους δήµους Ασπροπύργου και φυλής ενώ πολύ µικρά τµήµατα της, εντοπίζονται και στους δήµους Πετρούπολης και Χαϊδαρίου. Το νερό της είναι υφάλµυρο καθώς εισχωρεί σε αυτή θαλασσινό νερό. Η λίµνη Κουµουνδούρου εντοπίζεται στο νοτιοδυτικό άκρο της λεκάνης απορροής της πριν την έξοδο στον κόλπο της Ελευσίνας. Το δυτικό όριο της γειτνιάζει µε τη θάλασσα µε την οποία διαχωρίζεται µε την εθνική οδό Αθηνών-Κορίνθου. Η λίµνη είναι πολύ ρηχή µε βάθος που φτάνει τα -2,6m ενώ το µέσο βάθος της είναι 1,0 m. Τα µεγαλύτερα βάθη εντοπίζονται στα βορειοανατολικά της λίµνης όπου είναι και οι κυριότερες πηγές τροφοδοσίας της.

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΛΙΜΝΗΣ Η λίµνη σχηµατίστηκε τεχνητά στην αρχαιότητα, όταν η διάνοιξη του αρχαίου δρόµου έφραξε την δίοδο των νερών των παρακείµενων πηγών προς την θάλασσα. Η δηµιουργία της λίµνης πρέπει να έγινε κατά την κλασική περίοδο. Στην αρχαιότητα η λίµνη καθώς και παλαιότερη λίµνη Κεφαλάρι η οποία αποξηράνθηκε κατά την δεκαετία του 1950 (αποτελεί στις µέρες µας τµήµα των ΕΛΠΕ Ασπροπύργου), ονοµαζόταν Ρειτοί ή λίµνες των καθαρµών (ρειτοί πόροι ή ρύακες), εκ της παρακείµενης αρχαίας πηγής που έφερε την ονοµασία Ρειτά, από την οποία προέρχεται και το νερό της λίµνης. Ήταν ρέµατα που σχηµατίζονταν από πολλές πηγές σε δύο γειτονικές θέσεις των δυτικών υπωρειών του Ποικίλου και χύνονταν στον κόλπο της Ελευσίνας. Επειδή οι πηγές βρίσκονταν σε εσοχές του εδάφους ήδη στην αρχαιότητα σχηµατίσθηκαν σε αυτά δύο λίµνες µε τεχνητά φράγµατα προς την πλευρά της θάλασσας. Από τις τεχνητές διαρροές των νερών αυτών προς τη θάλασσα κινούνταν 2 παραλιακοί υδρόµυλοι που περιέγραψε ο Leake στις αρχές του 19ου

αιώνα. Κατά τις δοξασίες των αρχαίων κατοίκων της Ελευσίνας το νερό της λίµνης αυτής ήταν υποχθόνιο και προέρχονταν από τον Ευβοϊκό. Έτσι θεωρούνταν ιερή λίµνη αφιερωµένη στη θεά ήµητρα και την κόρη της Περσεφόνη. Η λίµνη ήταν συνδεδεµένη µε τα Ελευσίνια µυστήρια καθώς οι συµµετέχοντες εξαγνίζονταν σε αυτές. ικαίωµα αλιείας στη λίµνη είχαν µόνο οι ιερείς της Ελευσίνας. Σε ιστορικά κείµενα αναφέρεται ότι νότια της λίµνης βρίσκεται ο λόφος Ηχούς, ενώ βόρεια αυτής, στο λόφο Γκίκα, βρισκόταν τα ερείπια των ρωµαϊκών χρόνων, τα οποία εικάζεται ότι ήταν φάρος, ο οποίος θεωρείται ότι είναι από τους παλαιότερους της Ελλάδος. Η σύγχρονη ονοµασία της ανάγεται είτε στο όνοµα οικογένειας γαιοκτηµόνων στους οποίους ανήκε η περιοχή κατά τον 19ο αιώνα, είτε στον πρωθυπουργό Αλέξανδρο Κουµουνδούρο (1817-1883), στη θητεία του οποίου κατά το δεύτερο µισό της δεκαετίας του 1860, έγιναν έργα επιχωµάτωσης και οδοποιίας µεταξύ της ακτής του Σκαραµαγκά και της λίµνηςhttp://el.wikipedia.org/wiki/%ce%9b%ce%af%ce%bc%ce%bd%ce%b7_%ce%9a%ce%bf%c F%85%CE%BC%CE%BF%CF%85%CE%BD%CE%B4%CE%BF%CF%8D%CF%81%CE%BF%CF%85 - cite_note-had-1. Στις αρχές του 20 ου αιώνα πραγµατοποιήθηκαν έργα διαπλάτυνσης της εθνική οδού Αθηνών-Κορίνθου µε αποτέλεσµα την µείωση της επιφάνειας της λίµνης. Η Λίµνη Κουµουνδούρου και 50 µέτρα περιφερειακά έχει χαρακτηριστεί από το 1974 αρχαιολογικός χώρος (ΦΕΚ 5/Β/8-1-1974, ΥΑ41/1/2-74). Σύµφωνα µε κείµενο της Γ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασσικών Αρχαιοτήτων «η ευρύτερη περιοχή, γύρω από τη λίµνη Κουµουνδούρου, εντάσσεται στην αρχαία τοπογραφία, αποτελεί ιστορικό τοπίο, και παρουσιάζει αρχαιολογικό ενδιαφέρον, στοιχεία, δηλαδή, που δεν πρέπει να καταστραφούν από βιοµηχανικές - βιοτεχνικές χρήσεις».

Η ΛΙΜΝΗ ΚΑΙ ΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ H γύρω από τη λίµνη περιοχή αρχικά αποτελούσε µια αγροτική περιοχή, λόγω της θέσης της κοντά στην Αθήνα και της εύκολης πρόσβασης που διαθέτει (πλησίον της εθνικής οδού Αθηνών Κορίνθου, του σιδηροδροµικού δικτύου, αλλά και της θαλάσσιας οδού) παρουσιάζει έντονη βιοµηχανική ανάπτυξη κατά τις τελευταίες δεκαετίες. Συγκεκριµένα η βιοµηχανοποίηση της περιοχής ξεκίνησε το 1875 µε την κατασκευή της πρώτης βιοµηχανικής µονάδας (Σαπωνοποιία Χαριλάου), ενώ τις δεκαετίες 1920 και 1930 εγκαταστάθηκαν και λειτούργησαν πολλές µεγάλες βιοµηχανικές µονάδες (τσιµέντα ΤΙΤΑΝ, µονάδες ρητίνης κλπ). Στις τελευταίες δεκαετίες αναπτύχθηκε περεταίρω η βιοµηχανική ζώνη του Ασπροπύργου πλησίον της λίµνης µε ένα µεγάλο αριθµό ιδιαίτερα ρυπογόνων βιοµηχανιών µεταξύ των οποίων το διυλιστήριο Ελληνικά Πετρέλαια (περιλαµβάνοντας πλήθος δεξαµενών καυσίµων), τσιµεντοβιοµηχανίες, χαλυβουργία, λατοµεία, µονάδες επεξεργασίας χηµικών, εγκαταστάσεις αποθήκευσης και διακίνησης προϊόντων πετρελαίου κλπ. Επιπλέον και µέσα στην λεκάνη απορροής της λίµνης στα βόρεια του Ασπροπύργου λειτουργεί ο ΧΥΤΑ της µείζονος περιοχής Αθηνών, στον δήµο Άνω Λιοσίων. Η εγκατάσταση λειτουργεί από το 1973 Η αγροτική και κτηνοτροφική απασχόληση της περιοχής έχει συρρικνωθεί. Η λίµνη αποτελεί σηµαντικό οικοσύστηµα και είναι ενταγµένη στο πρόγραµµα Natura 2000. Με την εκβιοµηχανοποίηση της περιοχής και τη θέση της λίµνης µέσα στην βιοµηχανική ζώνη Σκαραµαγκά - Ασπροπύργου, τις τελευταίες δεκαετίες έχει υποστεί εκτεταµένη ρύπανση. Αυτή προέρχεται από διάφορες πηγές κυρίως όµως από το σταθµό ανεφοδιασµού καυσίµων στα βόρεια όρια της (στρατόπεδο Ξηρογιάννη 1.400 στρέµµατα) και από τα διυλιστήρια πετρελαίου του Ασπροπύργου που βρίσκονται στην βορειοδυτική πλευρά σε απόσταση περίπου του 1Km. Η πετρελαϊκή ρύπανση οφείλεται

κυρίως από υπόγεια διαρροή από τις δεξαµενές των διυλιστηρίων. Για αυτό το λόγο χρησιµοποιήθηκαν εκτεταµένα πλωτά φράγµατα και αντλίες τα οποία τοποθετήθηκαν στο βορειοδυτικό τµήµα της λίµνης. ΧΛΩΡΙ Α ΚΑΙ ΠΑΝΙ Α ΤΗΣ ΛΙΜΝΗΣ Στην άκρη της Λίµνης βρίσκεται και ένα µικρό δάσος από ευκαλύπτους. Η περιοχή στην οποία βρίσκεται είναι από τις πιο υποβαθµισµένες της Αττικής. Παλαιοί κάτοικοι της περιοχής Σκαραµαγκά αναφέρουν ότι και οι δύο λίµνες υπήρχαν µέχρι και τη δεκαετία του 1950. Τ ις περιγράφουν µε πεντακάθαρα, συνεχώς ανανεούµενα ύδατα, γεµάτες ψάρια, κυρίως κέφαλους αλλά και λαυράκια, χέλια κ.ά. Περιβάλλονταν από ψηλούς καλαµιώνες, όπου έβρισκαν καταφύγιο πολλά πουλιά και αποτελούσαν πραγµατικούς υδροβιότοπους. Η λίµνη φιλοξενεί τον µεγαλύτερο αριθµό υδρόβιων πουλιών, σε σχέση µε τους λοιπούς υγροβιότοπους της Αττικής µε το µεγαλύτερο πληθυσµό αυτών να αποτελούν οι Φαλαρίδες, των οποίων ο αριθµός τον εκέµβριο 2008 ανήλθε σε 1060 άτοµα. Η λίµνη φιλοξενεί κυρίως υδρόβια πουλιά και γλαρόµορφα που τη χρησιµοποιούν για διαχείµαση. Επιπλέον στη λίµνη αναπαράγονται νερόκοτες, φαλαρίδες και νανοβουτηχτάρια. Τ α είδη παπιών που παρατηρούνται είναι η 52 Χουλιαρόπαπια (Anas clypeata), το Κιρκίρι (Anas crecca), το Γκισάρι (Aythya ferina), ο Καπακλής (Anas strepera), το Σφυριχτάρι (Anas penelope) και η Βαλτόπαπια (Aythya nyroca). Το 2009

καταγράφηκαν 38 είδη πουλιών, από τα οποία πέντε (5) είδη περιλαµβάνονται στο παράρτηµα Ι της Οδηγίας 2009/147/ΕΚ για τη διατήρηση των άγριων πτηνών (πρώην Οδηγία 79/409). Η παρουσία της Βαλτόπαπιας, που ο αριθµός των ατόµων της που παρατηρήθηκαν, τον εκέµβριο 2008 ανήλθε σε 25 άτοµα, είναι ιδιαίτερα σηµαντική αφού αυτή βρίσκεται και στο Κόκκινο βιβλίο των απειλούµενων ζώων της Ελλάδας (επικαιροποίηση 2009) µε την ένδειξη VU (τρωτό). Η λίµνη αποτελεί βιότοπο και για νεροχελώνες που δεν έχουν ακόµη ταυτοποιηθεί. Εκτός από τις οχλήσεις που παράγονται από την Εθνική Οδό, το κύριο περιβαλλοντικό πρόβληµα είναι ότι η λίµνη είναι αποδέκτης βιοµηχανικών κ.α. ρύπων που υποβαθµίζουν τον βιότοπο και επηρεάζουν αρνητικά την κατάσταση των ειδών που ενδιαιτούν σε αυτή. Σύµφωνα µε τον οδηγό Π.Ε. της. Μωϋσίδου (βλ. ανωτέρω) πρόκειται για ένα πολύ επιβαρηµένο οικοσύστηµα µε ευαίσθητες ισορροπίες. Συχνά παρατηρείται έλλειψη οξυγόνου, µείωση του ph, οπότε τα ιόντα αµµωνίου µετατρέπονται σε αδιάλυτη αµµωνία, που είναι πολύ τοξική, επίσης παρατηρείται έκλυση υδροθείου από τα ιζήµατα (επίσης τοξική). Αποτέλεσµα αυτών είναι το φαινόµενο µαζικών θανάτων ψαριών. Ενώ η ποιότητα του νερού της λίµνης δεν παρουσιάζεται ιδιαίτερα υποβαθµισµένη, το ίζηµα είναι τοξικό λόγω της συσσώρευσης χηµικών ρυπαντών και ιδιαίτερα επιβαρυµένο µε οργανική ύλη που αποικοδοµείται σε συνθήκες απουσίας οξυγόνου (σαπίζει). Το ίζηµα όταν αναµοχλεύεται ελκύει δυσάρεστη οσµή (συνθήκες απουσίας οξυγόνου). Η υψηλή τοξικότητα του ιζήµατος σχετίζεται µε τη χηµική βιοµηχανία και τη διαφυγή πετρελαιοειδών από τα διυλιστήρια. Οι ρύποι αυτοί περνούν στην τροφική αλυσίδα µέσω των υδρόβιων φυτών που έχουν το ριζικό τους σύστηµα εντός του επιβαρυµένου ιζήµατος. Στη λίµνη υπάρχουν οι προϋποθέσεις που θα οδηγούν περιοδικά το σύστηµα της λίµνης σε συνθήκες παροδικού «θανάτου». Το σύστηµα προειδοποιεί για επερχόµενη, µη αναστρέψιµη περιβαλλοντική καταστροφή. Το οικοσύστηµα της λίµνης ρυπαίνεται υπόγεια από: α) τα στραγγίσµατα των Χωµατερών των Άνω Λιοσίων και της Φυλής, β) των διαρροών πετρελαιοειδών των ΕΛΠΕ Ασπροπύργου, τις δεξαµενές ΕΛΙΝΟΙΛ και τις αποθήκες καυσίµων του παρακείµενου στρατοπέδου (Ξηρογιάννη) και υπέργεια από την εκποµπή ρύπων (υδρογονάνθρακες, αιωρούµενα σωµατίδια) των εργοστασίων του Θριασίου.

Κύκνος στην λίµνη Πρασινοκέφαλες πάπιες στην λίµνη

Ασηµόγλαρος στην όχθη της λίµνης. ιακρίνεται η ρύπανση της λίµνης Η λίµνη Κουµουνδούρου περιλαµβάνει οικοσύστηµα µε χλωρίδα και πανίδα, µεγάλης οικολογικής αξίας. Η χλωρίδα και πανίδα χαρακτηρίζονται από µεγάλη βιοποικιλότητα και µεγάλο αριθµό σπάνιων, ενδηµικών ή/και προστατευόµενων ειδών από την Ελληνική νοµοθεσία, τις οδηγίες της Ε.Ε. και τις διεθνείς συµβάσεις στις οποίες έχει προσχωρήσει η χώρα µας. Όπως ορίζουν δε οι νόµοι αυτοί και Οδηγίες, τα προστατευόµενα είδη χλωρίδας και πανίδας πρέπει να προστατεύονται µαζί µε τους βιοτόπους τους. Η λίµνη Κουµουνδούρου συνιστά εξάλλου ένα αποµονωµένο και εύθραυστο οικοσύστηµα που βρίσκεται ανάµεσα σε υποβαθµισµένες και οχλούσες περιοχές (Θριάσιο πεδίο). ιαχρονικά έχει υποστεί και συνεχίζει να υφίσταται µεγάλες υποβαθµιστικές ενέργειες και πιέσεις. Η έκταση τους έχει συρρικνωθεί σε επικίνδυνο βαθµό για τα όρια ανοχής του οικοσυστήµατος. Η περιβαλλοντική, ιστορική, πολιτισµική και αισθητική αξία της περιοχής για τους κατοίκους της Αθήνας και του Θριασίου είναι αναντικατάστατη, αφού ληφθεί υπόψη και η ραγδαία υποβάθµιση του φυσικού περιβάλλοντος στην Αττική. Παρ όλα αυτά η περιοχή δεν προστατεύεται αποτελεσµατικά. Το νοµικό καθεστώς που διέπει τη διαχείριση της περιοχής είναι αναντίστοιχο προς τα οικολογικά της χαρακτηριστικά.

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ Η οµάδα µας πήρε συνέντευξη από την κα Κυριακή Παρασκευά, κάτοικο της περιοχής, η οποία είναι Χηµικός και έχει ασχοληθεί µε την ρύπανση της λίµνης αλλά και της ευρύτερης περιοχής, συµµετέχοντας στην δειγµατοληψία και την ανάλυση δειγµάτων νερού της λίµνης. Η συνέντευξη πραγµατοποιήθηκε κατόπιν πρόσκλησης της κας Παρασκευά στο σχολείο µας η οποία και ευγενικά απεδέχθη. Ερώτηση: Πόσα χρόνια µένετε στην περιοχή Απάντηση: Έµενα 6 χρόνια Ερώτηση: Ποια ήταν η ενασχόληση σας µε τη ρύπανση της λίµνης Κουµουνδούρου Απάντηση: Στα πλαίσια µεταπτυχιακής εργασίας πραγµατοποίησα δειγµατοληψίες νερού από τη λίµνη και τον κόλπο της Ελευσίνας στο σηµείο του αγωγού ένωσης µε τη λίµνη και στη συνέχεια χηµική ανάλυση των δειγµάτων κυρίως για ιόντα χρωµίου. Ερώτηση: Ποια ήταν η κατάσταση της λίµνης και του περιβάλλοντος χώρου από άποψη ρύπανσης µε στερεά απόβλητα; Απάντηση: Κατά τη διάρκεια της δειγµατοληψίας όπου επισκέφτηκα τη λίµνη αρκετές φορές, η κατάσταση δεν ήταν καλή. Πολλά στερεά απόβλητα κυρίως αστικά πχ σακούλες σκουπιδιών βρίσκονταν στην επιφάνεια και κυρίως στις όχθες της λίµνης. Η ρύπανση αυτή δεν είναι βιοµηχανική αλλά καθαρά αστική (από διερχόµενους οδηγούς, οι κατοίκους των γύρω περιοχών) Ερώτηση: Υπάρχει ρύπανση από πετρελαιοειδή στη λίµνη;

Απάντηση: Υπήρχε πολύ σηµαντική ρύπανση από πετρελαιοειδή στην λίµνη έως τα τέλη της δεκαετίας του 1990. Κατόπιν και µε συντονισµένες ενέργειες των αρµοδίων φορέων η κατάσταση έχει βελτιωθεί σε µεγάλο βαθµό αλλά ακόµα χρειάζεται πολύ δουλεία. Ερώτηση: Πως γίνεται η ρύπανση από βαρέα µέταλλα; Απάντηση: Τα βαρέα µέταλλα εισέρχονται στη θάλασσα και γενικά στα υδάτινα συστήµατα κυρίως µε τις µορφές : 1. ιαλυµένα ως ιόντα ή ανόργανες ενώσεις 2. ιαλυµένα ως οργανικές ενώσεις 3. Προσροφηµένα σε στερεά 4. Μέσα σε στερεά βιολογικά υλικά 5. Μέσα σε κρυσταλλικές δοµές ορυκτών Τα µέταλλα, όπως και άλλοι ρύποι, κυκλοφορούν στη φύση µέσω του υδρολογικού κύκλου. Ερώτηση: Υπάρχει ρύπανση από χρώµιο στη λίµνη; Απάντηση: Οι συγκεντρώσεις διαλυτού χρωµίου στη λίµνη ήταν πολύ χαµηλές. Για την ακρίβεια ήταν πιο χαµηλές σχεδόν από όλες τις γύρω περιοχές. Για παράδειγµα ήταν περίπου 15 φορές χαµηλότερες από την παραλία Ασπροπύργου. Σας παραθέτω ένα πίνακα µε τις συγκεντρώσεις του ρύπου σε διάφορε περιοχές (ένθετο).

ΕΝΘΕΤΟ ιάγραµµα συγκεντρώσεων χρωµίου στο θριάσιο.

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Οι µαθητές που συµµετείχαν στο πρόγραµµα και ο υπεύθυνος καθηγητής αισθάνονται την ανάγκη να ευχαριστήσουν: Τον εκπαιδευτικό κ. Γεώργιο Σιαµαντά ο οποίος παραχώρησε το εργαστήριο πληροφορικής του σχολείου στην οµάδα µας Την Χηµικό κα Παρασκευά Κυριακή για την συνεντευξη που µας παραχώρησε και τις πολύτιµες πληροφορίες που µας έδωσε. ΟΙ ΜΑΘΗΤΕΣ ΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΟΥ ΠΡΟΓΡΆΜΜΑΤΟΣ ΨΑΡΑΔΕΛΗΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΤΣΑΒΑΡΗΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΧΑΡΑ ΚΑΝΤΖΙΟΥ ΑΣΠΑΣΙΑ ΧΡΗΣΤΟ ΑΝΤΩΝΙΟΥ ΚΑΣΤΑΝΗ ΔΗΜΗΤΡΑ ΚΕΛΕΣΙΔΗΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ ΚΑΜΠΟΛΗΣ ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΧΡΗΣΤΑΚΗ ΜΑΡΙΑ ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ : ΠΑΝΤΟΣ ΑΛΕΞΑΝ ΡΟΣ, ΧΗΜΙΚΟΣ, PhD ΠΗΓΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια Wikipedia (Ελληνική Έκδοση)