ΔΙΚΑΙΟ ΤΩΝ ΠΡΑΓΜΑΤΩΝ Όπως προαναφέρθηκε, υπό την ευρεία κατηγορία του ρωμαϊκού δικαίου των Πραγμάτων περιλαμβάνονται όλοι οι κανόνες που ρυθμίζουν τις σχέσεις των προσώπων με τα πράγματα. Αυτά αντιστοιχούν στη σύγχρονη διάκριση των οικείων κεφαλαίων του Αστικού Κώδικα σε Εμπράγματο, Ενοχικό και Κληρονομικό Δίκαιο και εξετάζονται υπό τις αντίστοιχες ενότητες που ακολουθούν. Α. Εμπράγματο Δίκαιο Το δίκαιο των πραγμάτων (ius quod ad res pertinet) αποτελεί για τους Ρωμαίους το δίκαιο που αφορά τις σχέσεις των ανθρώπων με τα πράγματα (res) που συγκροτούν την περιουσία (patrimonium ή bona). Αποτελεί κατ' ουσίαν το δίκαιο που περιλαμβάνει όλες τις σχέσεις με οικονομική αξία. Ρυθμίζει την δημιουργία, μεταβίβαση και απόλαυση δικαιωμάτων με οικονομικό περιεχόμενο, την εν ευρεία εννοία ιδιοκτησία, περιλαμβάνοντας επομένως μεγάλο μέρος του ιδιωτικού δικαίου. Στο σύγχρονο δίκαιο, αντιστοιχεί στο εμπράγματο δίκαιο, το ενοχικό δίκαιο (καθώς οι ενοχές θεωρούνται ασώματα πράγματα) και το κληρονομικό δίκαιο (που αποτελεί τρόπο κτήσεως κυριότητας μέσω κληρονομικής διαδοχής). Η διάκριση αυτή, χαρακτηριστική του ius civile, δεν υιοθετήθηκε στο σύγχρονο δίκαιο, καθώς θεωρήθηκε ότι εννοιολογικά, το μεν εμπράγματο και ενοχικό δίκαιο αφορούν δύο είδη περιουσιακών στοιχείων, ενώ το κληρονομικό αφορά τρόπο απόκτησης αυτών. 1. Τα πράγματα και οι διακρίσεις τους Το δίκαιο των πραγμάτων στηρίζεται στην διάκρισή τους σε πολλές νομικές κατηγορίες. Την κατηγοριοποίηση, ως μέθοδο, δανείστηκαν οι Ρωμαίοι νομικοί από την ελληνική φιλοσοφία. Μερικές από τις βασικές κατηγορίες πραγμάτων ήταν οι ακόλουθες. 1.1. Ενσώματα και ασώματα πράγματα Στην καθομιλουμένη κάνουμε λόγο για πράγματα εννοώντας όσα έχουν φυσική υπόσταση. Όμως η περιουσία ενός προσώπου μπορεί να συνίσταται, πέραν των υλικών πραγμάτων και από απαιτήσεις, όταν κάποιος μας οφείλει κάτι, π.χ. ένα δάνειο που έχουμε χορηγήσει, το πιστωθέν τίμημα ενός πράγματος που έχουμε πωλήσει, η απαίτηση για το μισθό μας, η απαίτηση έναντι μίας τράπεζας για τα χρήματα που της έχουμε εμπιστευθεί. Οι Ρωμαίοι νομικοί προσέδωσαν επομένως στον όρο πράγμα (res) πολλές διαφορετικές έννοιες. Στην απλούστερη μορφή του αποτελεί ένα ενσώματο πράγμα (res corporales), που κατά την έκφραση του Γάιου, είναι "αυτό που μπορεί να αγγίξει κανείς" (res quae tangi possunt), όπως είναι το άλογο, μία οικία. Σε αντίθεση με το σύγχρονο δίκαιο, οι άνθρωποι (δούλοι) θεωρούντο πράγματα. Επιπλέον, πρώτοι οι Ρωμαίοι κατέταξαν στα "πράγματα" αφηρημένες έννοιες που έχουν οικονομική αξία (δικαιώματα), όπως μία απαίτηση που έχουμε κατά τρίτου, τα οποία ονόμασαν ασώματα πράγματα (res incorporales). Κατά τον Γάιο, ασώματα είναι τα πράγματα που "υφίστανται μόνο κατά νομική κατασκευή" (res quae iure
consistunt), όπως τα δικαιώματα, η κληρονομία, η επικαρπία, οι ενοχές, οι δουλείες, που ενσωματώνουν αντίστοιχα περιουσιακά στοιχεία. Σημαντική κατηγορία ασωμάτων πραγμάτων αποτελούσαν τα δικαιώματα σε ιδιοκτησίες τρίτων (iura in re aliena), με κυριότερο τις δουλείες. Ο ΑΚ ως πράγματα θεωρεί μόνο τα ενσώματα (947 παρ.1). Κατ εξαίρεση (947 παρ.2) θεωρούνται πράγματα και οι φ δυνάμεις ή ενέργειες (ηλεκτρικό ρεύμα, θερμότης) εφόσον, περιοριζόμενα εντός ορισμένου χώρου, υπόκεινται σε εξου Στις ρυθμίσεις για τα ακίνητα υπάγει ο ΑΚ και την επικαρπία και τις πραγματικές δουλείες επί ακινήτων (949). 1.2. Κινητά και ακίνητα Η διάκριση των ενσωμάτων πραγμάτων μεταξύ ακινήτων (res immobiles), που περιλαμβάνουν τη γη και τα κτίσματα επ' αυτής και κινητών (res mobiles) βασίζεται στην οικονομική σημασία των πρώτων και τον κινητό χαρακτήρα των δεύτερων. Η διάκριση ήταν σημαντική ιδίως όσον αφορά τις προϋποθέσεις απόκτησης κυριότητας με χρησικτησία, καθώς στο Δωδεκάδελτο προβλεπόταν ήδη διαφορετικός χρόνος για τα ακίνητα (δύο έτη) απ' ό,τι για τα κινητά (ένα έτος). Τα ακίνητα, ανάλογα με τον οικονομικό τους προορισμό, διακρίνονται περαιτέρω σε αστικά (praedia urbana) που προορίζονται για οίκηση και αγροτικά (praedia rustica) που προορίζονται για γεωργική εκμετάλλευση. Στα ακίνητα περιλαμβανόταν, πέραν από την επιφάνεια, ο χώρος υπέρ και υπό τη γη. Τα ευρισκόμενα εντός και εκτός Ιταλίας (στις επαρχίες) ακίνητα είχαν διαφορετικό τρόπο μεταβίβασης. 1 Ο ΑΚ 948 ορίζει ως ακίνητα το έδαφος και τα συστατικά του μέρη, κατ' αντιδιαστολή τα κινητά είναι όσα δεν είνα ακίνητα. 1.3. Εντός και εκτός συναλλαγής πράγματα Ανάλογα με το εάν μπορούν να αποτελέσουν αντικείμενο ιδιωτικών δικαιωμάτων, τα πράγματα διακρίνονται στα εντός συναλλαγής (res in commercio ή in patrimonio) και τα πράγματα που κατά το ius gentium, το φυσικό δίκαιο ή εθιμικά θωρούνται εκτός συναλλαγής (res extra commercium ή patrimonium). Τα πράγματα που δεν μπορούσαν να είναι ιδιωτικά (εκτός συναλλαγής) διακρίνονταν σε περισσότερες κατηγορίες. α) Κοινόχρηστα (res communes) Κοινόχρηστα ή κοινά τοις πάσι (res communes) ήταν τα πράγματα που ανήκουν σε όλους, όπως ο αέρας, το συνεχώς ρέον ύδωρ, η θάλασσα, ο αιγιαλός. Ενώ δεν μπορούσαν να αποτελέσουν αντικείμενο ιδιοκτησίας, όλοι είχαν δικαίωμα απόλαυσής τους. Η παρακώλυση κάποιου από τη χρήση τους συνιστούσε οιονεί αδίκημα, δίδοντας βάση για την άσκηση της αγωγής προσβολής της προσωπικότητας (actio iniuriarum). 2 Κατά τρόπο αντίστοιχο προς το Ρ.Δ. ορίζονται στο 966 ΑΚ τα πράγματα εκτός σναλλαγής και στο 967 ΑΚ τα κοινόχρηστα. Συνέπεια του ότι τα κοινά σε όλους δεν αποτελούν κατ' ακριβολογία "πράγματα" αφού δεν είναι δεκτικά εξουσίας, στο σύγχρονο δίκαιο, σε περίπτωση ζημιών στο περιβάλλον, όσοι έχουν έννομο συμφέρον μπορούν να ασκήσουν αγωγή προσβολής της προσωπικότητας (ΑΚ 59). β) Δημόσια πράγματα (res publicae) Δημόσια (res publicae) ήταν όσα πράγματα ανήκαν στη ρωμαϊκή πολιτεία, η οποία τα χορηγούσε σε κοινή χρήση του ρωμαϊκού λαού όπως τα δημόσια κτίρια, τα
θέατρα, οι πλατείες, οι δημόσιοι οδοί, τα λάφυρα πολέμου. Στην κατηγορία αυτή ανήκαν και όλες οι γαίες των επαρχιών που είχε κατακτήσει η Ρώμη, στην οποία, αν και ένας ιδιώτης δεν μπορούσε να έχει την εκ του ρωμαϊκού δικαίου κυριότητα, αναγνωριζόταν παρόμοια μορφή δικαιώματος και έννομης προστασίας. Για τις θαλάσσιες ακτές, αν και σε ορισμένα χωρία του Πανδέκτη γίνεται λόγος για τον δημόσιο χαρακτήρα τους και ότι πρέπει να είναι ανοιχτές σε όλους, 3 αλλού αναφέρεται ότι κάποιος μπορούσε να χτίσει επ' αυτών, ενδεχομένως μετά από ειδική άδεια, αρκεί να μην παρεμπόδιζε την ελεύθερη πρόσβαση σε αυτές. 4 Οι ποταμοί θεωρούντο δημόσιοι αν ήταν αέναοι, δεν στέρευαν δηλαδή το καλοκαίρι. Οι όχθες των ποταμών, και των δημόσιων, μπορούσαν να αποτελέσουν αντικείμενο ιδιωτικών δικαιωμάτων, αν και πιθανώς η πρόσβαση σε αυτούς έπρεπε να είναι ελεύθερη. Η ελεύθερη πρόσβαση και χρήση των δημοσίων πραγμάτων διασφαλιζόταν με ειδικά ασφαλιστικά μέτρα. 5 "Ο θαλάσσιος αιγιαλός φθάνει μέχρι το μέγιστο κύμα. Λέγεται ότι ο Marcus Tullius δημιούργησε πρώτος τον κανόνα αυτό ενεργώντας ως διαιτητής ". Κέλσος, D. 50.16.96. γ) Θείου δικαίου πράγματα (res divini iuris) Η κατηγορία αυτή περιλάμβανε περισσότερες διακρίσεις: Ιερά πράγματα (res sacrae): πράγματα που δια πολιτειακής πράξης (dedicatio, consecratio) είχαν αφιερωθεί στους θεούς, όπως ναοί (αργότερα και οι χριστιανικοί) και τα αντικείμενα της λατρείας. Μετά την επικράτηση του χριστιανισμού, ανήκουν στην εκκλησία. Καθαγιασμένα πράγματα (res sanctae): τελούσαν υπό την προστασία των θεών, συνήθως κρίσιμα για την άμυνα της πόλης όπως τα τείχη και οι πύλες των πόλεων. Η παραβίασή τους επέσυρε ποινικές κυρώσεις (το όνομά προέρχεται από τη sanctio), περιλαμβανομένης της θανατικής σε ορισμένες περιπτώσεις. 6 Θρησκευτικού χαρακτήρα πράγματα (res religiosae): οι τάφοι και εν γένει κάθε χώρος ταφής, αφ' ότου κάποιος είχε ταφεί σε αυτούς. Υφίστατο δικαίωμα ταφής (ius mortuum inferendi), η παραβίαση του οποίου επέσυρε πρόστιμο.καθώς στην πράξη οι ρωμαϊκοί τάφοι αποτελούσαν συχνά αντικείμενο αγοραπωλησίας ή δωρεάς, πιθανώς η απαγόρευση κυριότητάς τους αφορούσε τυχόν διαφορετική χρήση τους (π.χ. ως τόπος διαμονής). Ο ΑΚ διατηρεί τη διάκριση των πραγμάτων σε εντός και εκτός συναλλαγής (άρθρο 966, 971), ασχολούμενος ιδιαίτερα με τα κοινόχρηστα (άρθρο 967-970). Από τα εκτός συναλλαγής εκ του θείου δικαίου διατηρείται η κατηγορία των ιερών πραγμάτων, (άρθρο 966), ως πραγμάτων εξυπηρετούντων θρησκευτικό σκοπό. Τα πράγματα που προορίζονται στην εξυπηρέτηση δημοσίων κ.λπ. σκοπών (που αντιστοιχούν στις res publicae του Ρωμαϊκού Δικαίου), διακρίνονται επίσης από τα κοινόχρηστα πράγματα κατ άρθρο 967ΑΚ. Στο Εκκλησιαστικό Δίκαιο διατηρείται επίσης μέχρι και σήμερα η διάκριση των πραγμάτων σε ιερά (που διακρίνονται περαιτέρω σε καθιερωμένα και καθαγιασμένα) και άγια. 7 1.4. Αντικαταστατά και μη, αναλωτά και μη πράγματα. Τα αντικαταστά (res fungibiles) υπολογίζονται συνήθως στις συναλλαγές κατά βάρος, αριθμό, ή μέτρο (Γάιος: res quae ponder, numero, mensure consistunt), π.χ. το σιτάρι, ο οίνος, τα χρήματα, και όχι με βάση τα ατομικά τους χαρακτηριστικά
(π.χ. το συγκεκριμένο άλογο ή αγρός). Η διάκριση αυτή είχε κυρίως σημασία για τον προσδιορισμό της ευθύνης σε περίπτωση απώλειας του οφειλομένου πράγματος. Τα αναλωτά πράγματα (res quae usu consummuntur) προορίζονται σύμφωνα με τη χρήση τους για ανάλωση (π.χ. κρασί), αντίθετα προς τα μη αναλωτά (π.χ. ένα τραπέζι). Προς τα αναλωτά εξομοιώνονται και τα χρήματα, αν και δεν καταναλώνονται υλικώς, αλλά ξοδεύονται και παύουν έτσι να αποτελούν μέρος της περιουσίας του κατόχου τους. Ο ΑΚ ορίζει τα αντικαταστατά όπως στο Ρωμαϊκό Δίκαιο (άρθρο 950), καθώς και τα αναλωτά (άρθρο 951). Προσθέτει όμως ότι (άρθρο 952) αναλωτά είναι και τα κινητά που η κατά προορισμό χρήση τους συνίσταται στην εκποίηση. 1.5. Απλά, Σύνθετα, Ολότητες Αυτοτελών Πραγμάτων Άλλη διάκριση των κινητών πραγμάτων, η οποία βασίζεται στη διδασκαλία των Ελλήνων στωικών φιλοσόφων. είναι αυτή σε απλά (όσα πράγματα έχουν φυσική αυτοτέλεια και συνοχή, π.χ. ένας λίθος), σύνθετα (όσα πράγματα συντίθενται από περισσότερα απλά, ενωμένα συνήθως με ανθρώπινη ενέργεια, π.χ. οικία, πλοίο) και ολότητες αυτοτελών πραγμάτων (universitas rerum, π.χ. ένα κοπάδι ζώων). Ολότητα πραγμάτων. Η κυριότητα ολότητας πραγμάτων περιλαμβάνει κάθε ένα από τα απλά πράγματα που τη συνθέτουν. Όμως, η ολότητα μπορεί να γίνει αντικείμενο συναλλαγής (όπως αγοραπωλησίας ή δωρεάς) ως σύνολο (π.χ. μία βιβλιοθήκη με όλα τα βιβλία της). Η ταυτότητα της ομάδας δεν μεταβάλλεται με τη μεταβολή των επιμέρους στοιχείων της. Της universitas rerum διαφέρει η universitas iuris (ομάδα δικαίου ή περιουσίας, ο όρος δεν είναι ρωμαϊκός), που αποτελείται από περιουσιακά στοιχεία που συνδέονται με κοινή νομική σχέση, π.χ. η κληρονομία. Στο σύγχρονο Αστικό Δίκαιο, στο άρθρο 479 ΑΚ ρυθμίζεται η μεταβίβαση «ομάδας περιουσίας» (περιουσίας ή επιχείρησης). 1.6. Διαιρετά-αδιαίρετα Τα διαιρετά πράγματα μπορούν να διαιρεθούν σε περισσότερα πράγματα χωρίς βλάβη της ουσίας τους, διαφέροντας κατά ποσότητα μόνον έναντι του αρχικού (π.χ. αγρός, ύφασμα), αντιθέτως προς τα αδιαίρετα. Διαφορετική είναι η διαίρεση κατά ιδανικά μερίδια (partes pro indiviso). 1.7. Κύρια πράγματα συστατικά παραρτήματα Σημαντική για τις συναλλαγές είναι η διάκριση των κινητών πραγμάτων σε κύρια, συστατικά και παραρτήματα. Κύριο πράγμα (res principalis). Είναι το πράγμα μεταξύ δύο η περισσοτέρων, που έχει ανεξάρτητη υπόσταση και επιτελεί τη σημαντικότερη λειτουργία. Παρεπόμενο (accessio) ή συστατικό. Είναι το πράγμα που είναι κατά μόνιμο τρόπο υλικώς συνδεδεμένο με το κύριο, είτε φυσικά είτε με τεχνητό τρόπο, έτσι ώστε να αποτελούν ένα ενιαίο σύνολο. Κατά κανόνα, τα συστατικά ακολουθούν το κύριο πράγμα στις συναλλαγές (accessio cedat principali). 8
Διακρίνονται σε όσα έχουν αυθυπαρξία, ώστε να είναι δυνατός ο αποχωρισμός τους (π.χ. ο λίθος από δακτυλίδι), οπότε δύο διαφορετικά πρόσωπα μπορούν να έχουν χωριστή κυριότητα σε κύριο και συστατικό πράγμα, 9 και σε όσα δεν έχουν αυθυπαρξία (π.χ. δέντρο που έχει ριζώσει σε αγρό), οπότε αποκλείεται η διαφορετική κυριότητα δύο προσώπων επ αυτών. Παραρτήματα (instrumenta). Τα παραρτήματα αποτελούσαν κινητά πράγματα με φυσική αυτοτέλεια που είχαν τεθεί σε σχέση διαρκούς εξυπηρέτησης κυρίου πράγματος, κινητού (π.χ. το κουπί της λέμβου), ή ακινήτου (π.χ. το κλειδί οικίας). Συνηθέστερες περιπτώσεις αποτελούσαν η απαραίτητη επίπλωση ή τα εργαλεία για την εκμετάλλευση ενός ακινήτου (instrumenta fundi, instrumenta tabernae), αν και η ιδιότητα ενός πράγματος ως παραρτήματος εξεταζόταν κατά περίπτωση. Τα παραρτήματα ακολουθούν, σε περίπτωση αμφιβολίας, την τύχη του κυρίου πράγματος, αλλά είναι δυνατή η ύπαρξη διαφορετικής κυριότητας επί του κυρίου πράγματος και του παραρτήματος. Η διάκριση των πραγμάτων σε κύρια, συστατικά και παραρτήματα διατηρείται στον ΑΚ (άρθρο 953, 954). Στο άρθρο 957 δίδεται ο ορισμός του παραρτήματος, που αντιστοιχεί με αυτόν του Ρωμαϊκού Δικαίου, στο οποίο επίσης το παράρτημα προσδιορίζεται από τους όρους των συναλλαγών. Αντίστοιχα προς τα instrumenta tabernae και fundi είναι τα παραρτήματα δυνάμει του νόμου των ΑΚ 959-960. 1.8. Καρποί Οι καρποί είναι πράγματα αποκομιζόμενα από την εκμετάλλευση άλλου πράγματος, σύμφωνα με τον οικονομικό του προορισμό. Φυσικοί καρποί (fructus): τα οργανικά προϊόντα πράγματος κατά τη φύση του καρποφόρου, τα οποία μέχρι τον αποχωρισμό τους από το κύριο πράγμα αποτελούν συστατικά του, επί των οποίων δεν χωρεί χωριστή κυριότητα [π.χ. οι ργανικοί καρποί, όπως τα δημητριακά, λαχανικά, φρούτα, φύλλα, άνθη, ρίζες, το προϊόν μεταλλείο, τα θηράματα, το μέλι, το ξύλο υλοτομίας, τα νεογνά ζώων, το γάλα, όχι όμως τα τέκνα της δούλης (partus ancillae) λόγω της ανθρώπινης ιδιότητας). Πολιτικοί καρποί (fructus civilis κατά τη νεώτερη ορολογία): τα αποκομιζόμενα περιοδικώς από κάποιο περιουσιακό στοιχείο οικονομικά οφέλη, π.χ. το μίσθωμα, ο ναύλος πλοίου, οι τόκοι. Ο ΑΚ διακρίνει επίσης καρπούς πράγματος και καρπούς δικαιώματος (άρθρο 961), αλλά εισάγει (962) και τρίτη, ευρύτερη κατηγορία, τα ωφελήματα. 1.9. Res mancipi - res nec mancipi Η διάκριση μεταξύ res mancipi και res nec mancipi αποτελεί καθαρά ρωμαϊκή διάκριση των πραγμάτων, με αρχαιότατες καταβολές, και συνδέεται με τον τρόπο μεταβίβασης της κυριότητας. Τα πράγματα της κατηγορίας res mancipi συνδέονταν με την αρχαϊκή αγροτική οικονομία: περιλάμβαναν δούλους, υποζύγια, ιταλικά ακίνητα, αγροτικές δουλείες. Αυτά μπορούσαν να μεταβιβαστούν μόνον με τις τυπικές δικαιοπραξίες της mancipatio και της in iure cessio. Όλα τα υπόλοιπα υπάγοντο στην κατηγορία των res nec mancipi και μπορούσαν να μεταβιβαστούν με
απλή παράδοση της νομής (traditio). Η διάκριση, όπως και οι δύσχρηστοι τρόποι μεταβίβασης της κυριότητας των res mancipi, που είχαν εν τω μεταξύ περιπέσει σε αχρησία, καταργήθηκαν από τον Ιουστινιανό. 1 Τα Ιταλικά ακίνητα μεταβιβάζοντο μόνον με ένα από τους τρόπους του ius civile, τα ευρισκόμενα σε επαρχία μόνον εάν τους είχε απονεμηθεί το ius italicum. Ορισμένα ακίνητα που είχαν καταμετρηθεί από δημόσιους γεωμέτρες, τους agrimensores, oνομάζονταν agri limitati. βλ. Πετρόπουλος, σ. 480. 2 Βλ. κατωτέρω, σελ.... 3 D. 18.1.51, D. 43.8.3pr. 4 D. 41.1.14pr. D. 43.8.4. 5 Βλ. κατωτέρω, σελ.... 6 Borkowski Du Plessis 1994: σ. 155. 7, βλ.... Παπαγεωργίου, Εκκλησιαστικό Δίκαιο (β έκδ.), Θεσσαλονίκη 2017, σ. 3 8 D.34.2.19.13, Ουλπιανός. 9 Τα αυθύπαρκτα δεν μπορούν να πωληθούν αν δεν αποχωριστούν από το κύριο. Η κυριότητά τους παραμένει χωριστή και μετά την ένωση των πραγμάτων, π.χ. Του λίθου με το δακτυλίδι. Μπορεί ο κύριος να ζητήσει τον αποχωρισμό με ειδική αγωγή (actio ad exhibendum), βλ. Πετρόπουλος, σελ. 487.