ΓΗΠΛΩΜΑΣΗΚΖ ΔΡΓΑΗΑ Ο ΘΔΜΟ ΣΩΝ ΤΣΑΓΩΝ ΔΠΗΥΔΗΡΖΔΩΝ (CLUSTERS) ΚΑΗ Ζ ΔΦΑΡΜΟΓΖ ΣΟΤ ΣΟΝ ΔΛΛΖΝΗΚΟ ΥΩΡΟ

ΑΡΙΣΟΣΔΛΔΙΟ ΠΑΝΔΠΙΣΗΜΙΟ ΘΔΑΛΟΝΙΚΗ ΠΟΛΤΣΔΥΝΙΚΗ ΥΟΛΗ ΣΜΗΜΑ ΜΗΥΑΝΟΛΟΓΩΝ ΜΗΥΑΝΙΚΩΝ ΣΟΜΔΑ ΒΙΟΜΗΥΑΝΙΚΗ ΓΙΟΙΚΗΗ ΓΗΠΛΩΜΑΣΗΚΖ ΔΡΓΑΗΑ Ο ΘΔΜΟ ΣΩΝ ΤΣΑΓΩΝ ΔΠΗΥΔΗΡΖΔΩΝ (CLUSTERS) ΚΑΗ Ζ ΔΦΑΡΜΟΓΖ ΣΟΤ ΣΟΝ ΔΛΛΖΝΗΚΟ ΥΩΡΟ ΕΑΥΑΡΑΚΖ ΑΝΑΣΑΗΟ ΑΔΜ : 5382 ΔΠΗΒΛΔΠΩΝ : ΚΑΘΖΓΖΣΖ Γ.ΒΛΑΥΟ ΘΔΑΛΟΝΗΚΖ, ΟΚΣΩΒΡΗΟ 2017

ΠΡΟΛΟΓΟ ηε ζχγρξνλε, παγθνζκηνπνηεκέλε επνρή κε ηελ ζπλερή εμέιημε ηεο ηερλνινγίαο, ηελ δηάδνζε ηνπ δηαδηθηχνπ θαη ηελ ελνπνίεζε ησλ αγνξψλ, ν ηξφπνο κε ηνλ νπνίν δξαζηεξηνπνηνχληαη νη επηρεηξήζεηο θαη γίλνληαη νη ζπλαιιαγέο ζηελ αγνξά έρεη πιένλ αιιάμεη. ηε λέα νηθνλνκία, φπνπ ην πλεπκαηηθφ θεθάιαην απνηειεί ηε λέα θαζνδεγεηηθή δχλακε θαη ε πξφζβαζε ζε δίθηπα έρεη απνθηήζεη βαξχλνπζα ζεκαζία, νη επηρεηξεκαηίεο έρνπλ αξρίζεη θαη πηνζεηνχλ πην επέιηθηεο ηαθηηθέο γηα λα αληηκεησπίζνπλ ην ζπλερή αληαγσληζκφ. Μηα ηέηνηα ζηξαηεγηθή κε νινέλα θαη κεγαιχηεξε δπλακηθή ζήκεξα απνηειεί o ζρεκαηηζκφο ζπζηάδσλ επηρεηξήζεσλ (clusters), φπνπ νη επηρεηξήζεηο ζπγθεληξψλνληαη γεσγξαθηθά ζε κηα πεξηνρή θαη ζπλεξγάδνληαη κε παλεπηζηήκηα θαη εξεπλεηηθά ηδξχκαηα ζέηνληαο θνηλνχο ζηφρνπο θαη απνθνκίδνληαο ακνηβαία νθέιε. θνπφο ηεο παξνχζαο δηπισκαηηθήο εξγαζίαο είλαη ε κειέηε ηεο ιεηηνπξγίαο ησλ ζπζηάδσλ επηρεηξήζεσλ (clusters), εμεηάδνληαο ηε δνκή, ηελ αλάπηπμε, θαη ηα νθέιε πνπ πεγάδνπλ απφ ηε ιεηηνπξγία ηνπο. Παξάιιεια, παξνπζηάδνληαη επηηπρεκέλα παξαδείγκαηα clustering απφ ην δηεζλή ρψξν θαη ηέινο, κειεηάηαη ε κέρξη ηψξα πνξεία ηνπ ζεζκνχ απηνχ ζην ειιεληθφ επηρεηξεκαηηθφ πεξηβάιινλ, αλαιχνληαο ηα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ θαη αμηνινγψληαο ηνπο παξάγνληεο πνπ θαζνξίδνπλ ηειηθά ηελ επηηπρία ή απνηπρία ηνπ. Οινθιεξψλνληαο ηελ εξγαζία απηή, ζα ήζεια λα εθθξάζσ ηηο εηιηθξηλέο κνπ επραξηζηίεο ζηνλ Καζεγεηή θ. Γεκήηξην Βιάρν, επηβιέπνληα ηεο δηπισκαηηθήο εξγαζίαο, γηα ηελ εκπηζηνζχλε ηνπ ζηελ αλάζεζε ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ ζέκαηνο, θαζψο θαη γηα ηηο νπζηαζηηθέο ζπκβνπιέο ηνπ γηα ηελ νινθιήξσζε θαη εθπφλεζε ηεο εξγαζίαο. Δπίζεο, ζα ήζεια λα επραξηζηήζσ ζεξκά ηνπο Καζεγεηέο ηνπ ηνκέα Βηνκεραληθήο Γηνίθεζεο, θ. Πάηξνθιν Γεσξγηάδε θαη θ.σαγαξά Γεψξγην, γηα ηηο αθαδεκατθέο γλψζεηο θαη ηελ παηδεία πνπ κνπ πξνζέθεξαλ θαηά ηε δηάξθεηα ησλ ζπνπδψλ κνπ. Σέινο, ζα ήζεια λα επραξηζηήζσ ηελ νηθνγέλεηα θαη ηνπο θίινπο κνπ, γηα ηελ ακέξηζηε αγάπε θαη άλεπ φξσλ ππνζηήξημε πνπ κνπ έδεημαλ φια απηά ηα ρξφληα. Θεζζαινλίθε, Οθηψβξηνο 2017 Αλαζηάζηνο Εαραξάθεο

ΠΔΡΙΔΥΟΜΔΝΑ 1. ΔΙΑΓΩΓΗ 3 1.1 Γεληθά 3 1.2 θνπφο ηεο δηπισκαηηθήο εξγαζίαο 4 1.3 Γνκή ηεο δηπισκαηηθήο εξγαζίαο 5 2 ΘΔΩΡΗΣΙΚΟ ΤΠΟΒΑΘΡΟ 7 2.1 Οξηζκφο ηνπ cluster (ζπζηάδαο επηρεηξήζεσλ) 7 2.2 Οκνηφηεηεο θαη δηαθνξέο κεηαμχ clusters θαη επηρεηξεκαηηθψλ δηθηχσλ 7 2.3 Σα ραξαθηεξηζηηθά ζηνηρεία ησλ clusters 10 2.4 Ο θχθινο δσήο ησλ clusters 15 2.5 Οη θαηεγνξίεο ησλ clusters 21 2.6 Ζ ρξεκαηνδφηεζε ησλ clusters 24 2.7 Ζ δηνίθεζε ησλ clusters 26 2.8 Σα πιενλεθηήκαηα ησλ clusters 29 3 ΒΔΛΣΙΣΑ ΠΑΡΑΓΔΙΓΜΑΣΑ CLUSTERING ΑΠΟ ΣΟ ΓΙΔΘΝΗ ΥΩΡΟ 33 3.1 Ζ πεξίπησζε ηεο Emilia-Romagna ζηελ Ηηαιία 33 3.2 Ζ πεξίπησζε ηεο Μάιηαο 36 3.3 Ζ πεξίπησζε ηεο Silicon Valley ζηελ Πνιηηεία ηεο Καιηθφξληα 37 4 Ο ΘΔΜΟ ΣΟΤ CLUSTERING ΣΟΝ ΔΛΛΗΝΙΚΟ ΥΩΡΟ 41 4.1 Θεζκηθφ θαη θνξνινγία πιαίζην ζχζηαζεο θαη ιεηηνπξγίαο ησλ clusters 41 4.2 Τπνδνκέο πνπ δηεπθνιχλνπλ ηελ αλάπηπμε clusters 46 4.3 Υσξνηαμηθέο πνιηηηθέο αλάπηπμεο clusters 49 4.4 Πνιηηηθέο δξάζεηο γηα ηελ πξνψζεζε ησλ clusters 51 4.5 Παξαδείγκαηα επηηπρψλ ζπλεξγαηηθψλ ζρεκαηηζκψλ 59 4.6 Παξάγνληεο πνπ θαζνξίδνπλ ηελ επηηπρία ή απνηπρία ελφο cluster 63 5 ΤΜΠΔΡΑΜΑΣΑ 67 6 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 68 iii

ΠΔΡΙΔΥΟΜΔΝΑ ΠΙΝΑΚΩΝ Πίλαθαο 2.1.: Γηαθνξέο κεηαμχ ζπζηάδσλ επηρεηξήζεσλ θαη επηρεηξεκαηηθψλ 9 δηθηχσλ Πίλαθαο 2.2.: Δλδεηθηηθέο δξάζεηο πνπ πινπνηνχλ νη ζπζηάδεο θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ 16 ζηαδίνπ ηεο αλάπηπμεο Πίλαθαο 4.1.: Γξάζεηο θξαηηθψλ εληζρχζεσλ γηα ηε δεκηνπξγία clusters 52 ΠΔΡΙΔΥΟΜΔΝΑ ΥΗΜΑΣΩΝ ρήκα 2.1.: Ζ θιαδηθή εμεηδίθεπζε ελφο cluster απφ Andersson et al. (2004) 11 ρήκα 2.2.: Ζ ζεσξία ηνπ Σξηπινχ Έιηθα απφ Etzkowitz (2002) 12 ρήκα 2.3.: Δπέθηαζε ηεο ζεσξίαο ηνπ Σξηπινχ Έιηθα απφ Solvell et al. (2003) 13 iv

v

1. ΔΙΑΓΩΓΗ 1.1 Γεληθά Ζ ιέμε «cluster» ρξεζηκνπνηείηαη ζηελ αγγιηθή γιψζζα γηα λα δειψζεη κηα επξεία ζπζζσκάησζε αληηθεηκέλσλ, ηα νπνία ζπλήζσο παξνπζηάδνπλ κηα ππθλφηεηα ζπγθέληξσζεο κεγαιχηεξε ζε ζρέζε κε ηελ θαλνληθή ή κε ηελ παξαηεξνχκελε ζηελ πεξηβάιινπζα πεξηνρή. πλεπψο, ε ιέμε «cluster» έρεη ήδε ρξεζηκνπνηεζεί απφ άιιεο επηζηήκεο, φπσο είλαη ε αζηξνλνκία, γηα λα πεξηγξάςεη νξηζκέλεο ζπζζσκαηψζεηο άζηξσλ, πνπ πεξηέρνπλ απφ κεξηθέο ρηιηάδεο έσο θαη ιίγα εθαηνκκχξηα αζηεξηζκνχο, πξηλ θηάζεη λα ρξεζηκνπνηείηαη κφιηο ζηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1990 γηα λα πεξηγξάςεη έλα ζχλζεην νηθνλνκηθφ θαηλφκελν. Πην ζπγθεθξηκέλα, ην 1990 ν νηθνλνκνιφγνο Michael Porter, θαζεγεηήο ηεο ρνιήο Δπηρεηξήζεσλ ηνπ Παλεπηζηήκηνπ ηνπ Harvard (Harvard Business School), κέζα απφ ην ηζηνξηθφ πιένλ βηβιίν ηνπ «The competitive advantages of nations», ην νπνίν αλέιπε κέζα απφ κηα ινγηθή ηεθκεξίσζε ηελ επηηπρία νξηζκέλσλ βηνκεραληψλ ζε δηάθνξεο ρψξεο αιιά θαη ηελ απνηπρία πνιιψλ πνιηηηθψλ γηα ηελ αλάπηπμε ηεο βηνκεραλίαο, εηζήγαγε ηελ έλλνηα ησλ clusters γηα λα πεξηγξάςεη κηα αζπλήζηζηα πςειή ζπγθέληξσζε βηνκεραληθψλ επηρεηξήζεσλ, κηα «ζπζηάδα» ή «ζπλνηθία» επηρεηξήζεσλ (industrial clusters). Ο φξνο έγηλε γξήγνξα δεκνθηιήο, θαη θαηά ηε δηάξθεηα ηεο δεθαεηίαο ηνπ 90 θαηέθηεζε ηελ παγθφζκηα θνηλφηεηα θαζνξίδνληαο ζην ακέζσο επφκελν ρξνληθφ δηάζηεκα φιεο ηηο αλαθνξέο ζε κηα νκάδα επηρεηξήζεσλ κε νξηδφληηα ή θάζεηε δηαζχλδεζε θαη ζπλάθεηα κεηαμχ ηνπο. Παξφιν φκσο πνπ νη πξψηεο ζεσξίεο γηα ηα clusters επηθεληξψλνληαλ απνθιεηζηηθά ζηηο επηρεηξήζεηο, θαζψο επηθξαηνχζε ε άπνςε φηη ηα θξάηε θαη νη πεξηθέξεηεο δελ αληαγσλίδνληαη θαη ε επεκεξία ηνπο θαζνξίδεηαη απφ ηελ αληαγσληζηηθφηεηα θαη ηελ παξαγσγηθφηεηα ησλ επηρεηξήζεσλ ηνπο, ην 1998 ν Porter θαη πάιη επέθηεηλε ην πεδίν αλαθνξάο ησλ clusters εηζάγνληαο ηελ έλλνηα ησλ πεξηθεξεηαθψλ clusters (regional clusters). Πην ζπγθεθξηκέλα φξηζε ηα clusters σο γεσγξαθηθέο ζπγθεληξψζεηο δηαζπλδεδεκέλσλ επηρεηξήζεσλ θαη νξγαληζκψλ, πνπ ραξαθηεξίδνληαη απφ γεσγξαθηθή εγγχηεηα θαη θνηλφ θιαδηθφ πξνζαλαηνιηζκφ, θαη ηα νπνία ζπλδένληαη κε θνηλά ζεκεία θαη ζπκπιεξσκαηηθφηεηεο. Παξάιιεια, θαζφξηζε φηη ηα φξηα ελφο cluster κπνξνχλ λα θπκαίλνληαη απφ κηα πφιε ή κηα ζπλνηθία, έσο κηα ρψξα ή κηα νκάδα γεηηνληθψλ θξαηψλ, επεθηείλνληαο έηζη ηνλ αξρηθφ νξηζκφ ηνπ cluster έμσ απφ κηα ζπγθεθξηκέλε πεξηνρή θαη ιακβάλνληαο πιένλ ππφςε θαη ηηο παγθνζκηνπνηεκέλεο αγνξέο. 3

ήκεξα, ν φξνο cluster έρεη απνθηήζεη ηε δηθή ηνπ δπλακηθή θαη επεξεάδεη φιεο ζρεδφλ ηηο αλαιχζεηο πνπ γίλνληαη ζε επίπεδν δηακφξθσζεο πνιηηηθψλ γηα ηελ πεξηθεξεηαθή αλάπηπμε θαη ηελ νηθνλνκηθή επεκεξία. Ζ ζεσξία ησλ ζπζηάδσλ επηρεηξήζεσλ έρεη πιένλ επεθηαζεί ζε έλα πην πεξίπινθν ζχζηεκα ζρέζεσλ θαη αιιειεπηδξάζεσλ, πεξηιακβάλνληαο ηα παλεπηζηήκηα, ηα εξεπλεηηθά θέληξα, ππνζηεξηθηηθνχο νξγαληζκνχο, επελδπηέο θαη παξφρνπο εθπαίδεπζεο. Σέινο, ελδεηθηηθφ ηεο ζεκαζίαο πνπ απνδίδεηαη ζήκεξα δηεζλψο ζηα clusters είλαη ην γεγνλφο φηη νξγαληζκνί παγθφζκηαο εκβέιεηαο, φπσο ε Παγθφζκηα Σξάπεδα, ηα Ζλσκέλα Έζλε θαη ε Δπξσπατθή Δπηηξνπή, θαζψο θαη πνιιά αλεπηπγκέλα ή αλαπηπζζφκελα θξάηε, έρνπλ αλαγάγεη ηηο ζπζηάδεο επηρεηξήζεσλ ζε θνκβηθά ζεκεία ησλ αλαιχζεσλ ηεο νηθνλνκηθήο αλάπηπμεο θαη πξνψζεζεο ηεο θαηλνηνκίαο. 1.2 θνπόο ηεο δηπισκαηηθήο εξγαζίαο Ζ ζχγρξνλε επνρή ραξαθηεξίδεηαη απφ έλαλ έληνλν αληαγσληζκφ ηφζν ζε εγρψξηα φζν θαη ζε δηεζλή δηάζηαζε, θαη ε ζπλερήο εμέιημε ηεο ηερλνινγίαο ζε ζπλδπαζκφ κε ηε δηθηχσζε ησλ αγνξψλ νινέλα θαη ηνλ εληζρχνπλ. Μέζα ζε κηα ξεπζηή πξαγκαηηθφηεηα φπσο είλαη ε ζεκεξηλή, ε ζπγθέληξσζε ησλ επηρεηξήζεσλ ζε κηα γεσγξαθηθή πεξηνρή θαη ε απφ θνηλνχ δξάζε θαη πινπνίεζε ζηφρσλ, εμαζθαιίδεη κεγαιχηεξεο εγγπήζεηο θαη πξννπηηθέο γηα ηηο επηρεηξήζεηο απ φηη εάλ ε θάζε κία ιεηηνπξγνχζε μερσξηζηά. Παξάιιεια, ε ππνζηήξημε θαη ε ζπλεξγαζία κε ζεζκηθνχο, εξεπλεηηθνχο θαη αθαδεκατθνχο θνξείο, φπσο ζπκβαίλεη ζηηο ζπζηάδεο επηρεηξήζεσλ (clusters) δηεπθνιχλεη ηελ αλάπηπμε θαη πξνψζεζε ηεο θαηλνηνκίαο, γεγνλφο πνπ ζπκβάιιεη θαζνξηζηηθά ζηε δηαηήξεζε ηεο αληαγσληζηηθφηεηαο, θαη θαηά ζπλέπεηα ζηελ θεξδνθνξία. θνπφο ηεο δηπισκαηηθήο απηήο εξγαζίαο, είλαη ε κειέηε ησλ ζπλεξγαηηθψλ ζρεκαηηζκψλ ησλ ζπζηάδσλ επηρεηξήζεσλ (clusters), πεξηγξάθνληαο ηε δνκή θαη ηα ραξαθηεξηζηηθά ηνπο, δίλνληαο παξάιιεια θαη βέιηηζηα παξαδείγκαηα πξαθηηθψλ ηνπο απφ ην δηεζλή ρψξν. ηε ζπλέρεηα αθνινπζεί ε κειέηε ηεο πνξείαο ηνπο ζηελ ειιεληθή νηθνλνκία, εμεηάδνληαο ην ζεζκηθφ, θνξνινγηθφ, θαη ρσξνηαμηθφ πιαίζην πνπ δηέπεη ηε ιεηηνπξγία ηνπο, θαη παξνπζηάδνληαη νη παξάγνληεο πνπ δξνπλ θαζνξηζηηθά ζηελ επηηπρή ελζσκάησζε ηνπο ζην ειιεληθφ ζχζηεκα. Μέζα απφ ηελ αλάιπζε απηή, ζηφρνο είλαη λα παξνπζηαζηεί ε δπλακηθή θαη ην ζεηηθφ αληίθηππν ησλ clusters ζηε νινέλα κεηαβαιιφκελε ζχγρξνλε πξαγκαηηθφηεηα, θαη λα ηνληζηνχλ νη ιφγνη πνπ θαζηζηνχλ αλαγθαία ηελ ππνζηήξημε ελφο ηέηνηνπ ζεζκνχ απφ ηελ ειιεληθή θνηλσλία. 4

1.3 Γνκή ηεο δηπισκαηηθήο εξγαζίαο Σν ππφινηπν κέξνο ηεο παξνχζαο δηπισκαηηθήο εξγαζίαο δηαξζξψλεηαη ζε ηξία θεθάιαηα. Πην ζπγθεθξηκέλα, ζην δεχηεξν θεθάιαην, παξνπζηάδνληαη θαη αλαιχνληαη νη βαζηθέο έλλνηεο θαη αξρέο πνπ δηέπνπλ ην ζεζκφ ηνπ clustering, δίλνληαο αξρηθά ηνλ νξηζκφ ηεο ζπζηάδαο επηρεηξήζεσλ θαη παξνπζηάδνληαο ηηο νκνηφηεηεο θαη ηηο δηαθνξέο ηνπο κε ηα επηρεηξεκαηηθά δίθηπα. ηε ζπλέρεηα, πεξηγξάθνληαη ηα ζπζηαηηθά ζηνηρεία ησλ clusters, ηα ζηάδηα αλάπηπμεο ηνπο θαζψο θαη νη θαηεγνξίεο ζηηο νπνίεο απηά δηαρσξίδνληαη κε βάζε δηάθνξα θξηηήξηα φπσο γηα παξάδεηγκα ν βαζκφο θαζεηνπνίεζεο. Έπεηηα παξνπζηάδνληαη ν κεραληζκφο ηεο ρξεκαηνδφηεζεο θαη δηνίθεζεο ηνπο, θαζψο θαη ηα νθέιε πνπ πξνθχπηνπλ απφ ηε δεκηνπξγία θαη αλάπηπμε ηνπο, ηφζν ζε επίπεδν ησλ επηρεηξήζεσλ-κειψλ, φζν θαη ζε επίπεδν ηεο ηνπηθήο θνηλσλίαο φπνπ απηέο ρσξνζεηνχληαη. ην ηξίην θεθάιαην, παξνπζηάδνληαη επηηπρεκέλα clusters απφ ην δηεζλή ρψξν, θαη επηζεκαίλνληαη βαζηθά ζηνηρεία ζρεηηθά κε ηε δνκή θαη ηνπο παξάγνληεο πνπ νδήγεζαλ ζηελ επηηπρή πνξεία θαη εμέιημε ηνπο. Ηδηαίηεξν βάξνο πην ζπγθεθξηκέλα δίλεηαη ζε ηξία clusters, ην cluster έλδπζεο θαη θισζηνυθαληνπξγίαο ζηελ πεξηνρή Emilia-Romagna ηεο Ηηαιίαο, ην cluster ηνπξηζκνχ ζηελ Μάιηα, θαη ην cluster πςειήο ηερλνινγίαο ζηε Silicon Valley, ζηελ Πνιηηείαο ηεο Καιηθφξληαο. ην ηέηαξην θεθάιαην, αλαιχεηαη ε πνξεία ηνπ ζεζκνχ ηνπ clustering ζην ειιεληθφ επηρεηξεκαηηθφ πεξηβάιινλ παξνπζηάδνληαο αξρηθά ην ζεζκηθφ θαη θνξνινγηθφ πιαίζην ζχζηαζεο θαη ιεηηνπξγίαο ζπζηάδσλ ζηελ Διιάδα, ηηο ππνδνκέο πνπ δηεπθνιχλνπλ ηελ αλάπηπμε ηνπο θαζψο θαη ηηο πθηζηάκελεο ρσξνηαμηθέο πνιηηηθέο αλάπηπμεο. Δλ ζπλερεία, γίλεηαη κηα ζπλνπηηθή ηζηνξηθή αλαθνξά ζηηο πνιηηηθέο δξάζεηο πνπ έρνπλ γίλεη γηα ηελ αλάπηπμε ησλ clusters ζηνλ ειιεληθφ ρψξν, θαη έπεηηα παξνπζηάδνληαη δπν επηηπρεκέλνη ζπλεξγαηηθνί ζρεκαηηζκνί, ν Διιεληθφο Όκηινο Αιπζίδσλ νχπεξ Μάξθεη- ΔΛΟΜΑ θαη ην Μνληέιν Αλάπηπμεο πλεξγαηηθψλ ρεκαηηζκψλ Τςειήο Σερλνινγίαο (CORALLIA). Σν θεθάιαην απηφ θιείλεη κειεηψληαο ηνπο δηάθνξνπο παξάγνληεο πνπ ζπκβάιινπλ θαζνξηζηηθά ζηελ ηειηθή επηηπρία ή απνηπρία ελφο εγρεηξήκαηνο clustering, θαη ζην ηέινο ζπλνςίδνληαη ηα ζπκπεξάζκαηα απφ ηελ αλάιπζε πνπ πξνεγήζεθε. 5

6

2. ΘΔΩΡΗΣΙΚΟ ΤΠΟΒΑΘΡΟ 2.1 Ο νξηζκόο ηνπ cluster (ζπζηάδαο επηρεηξήζεσλ) πζηάδα επηρεηξήζεσλ ή φπσο είλαη επξέσο γλσζηφ cluster είλαη ν πιεζπζκφο, θαη φρη κηα νληφηεηα, γεσγξαθηθά νξηνζεηεκέλσλ θαη ζπγθεληξσκέλσλ, ζπλαθψλ επηρεηξεκαηηθψλ κνλάδσλ, ζπιιφγσλ, ζπλεηαηξηζκψλ αιιά θαη δεκφζησλ θαη ηδησηηθψλ νξγαληζκψλ θαη ηδξπκάησλ πνπ επηθεληξψλνληαη γχξσ απφ κηα δηαθξηηή νηθνλνκηθή εμεηδίθεπζε (Porter, 1998). Απηή ε δηαθξηηή νηθνλνκηθή εμεηδίθεπζε απνηειεί ηνλ ππξήλα ηνπ cluster κε ηηο επηρεηξήζεηο, ηνπο θνξείο θαη ηνπο νξγαληζκνχο λα αλαπηχζζνπλ ηζρπξέο ζρέζεηο ζπλεξγαζίαο, αληαγσληζκνχ αιιά θαη αιιειεπηδξάζεσλ κεηαμχ ηνπο κέζα ζε έλα νξηνζεηεκέλν ζχκπιεγκα, ρσξίο απηφ λα είλαη «θπζηθά» νξηνζεηεκέλν, αιιά θαη εθηφο απηνχ κε αιιεινζπκπιεξνχκελεο δξαζηεξηφηεηεο θαη ππεξεζίεο. Τπάξρνπλ clusters κεγάια, κε πιήζνο αιιειεπηδξάζεσλ κε άιιεο βηνκεραλίεο, θνξείο θαη ηλζηηηνχηα, ελψ ππάξρνπλ θαη άιια κηθξφηεξα clusters κε κηθξφηεξν αξηζκφ κειψλ θαη ιηγφηεξεο αιιειεπηδξάζεηο. Δπίζεο, ππάξρνπλ clusters πνπ είλαη πεξηζζφηεξν πξνζαλαηνιηζκέλα ζηε βηνκεραληθή παξαγσγή (π.ρ. απηνθηλεηνβηνκεραλία), ελψ ππάξρνπλ θαη clusters ηα νπνία εζηηάδνπλ ζηελ παξνρή ππεξεζηψλ (π.ρ. νηθνλνκηθέο ππεξεζίεο). Σέινο, ππάξρνπλ clusters πνπ δξαζηεξηνπνηνχληαη ζε ηνκείο έληαζεο ηερλνινγίαο θαη έξεπλαο (π.ρ. βηνηερλνινγία) ελψ ππάξρνπλ θη άιια ηα νπνία επεθηείλνληαη ζε πην παξαδνζηαθνχο ηνκείο (π.ρ. θισζηνυθαληνπξγία). 2.2 Οκνηόηεηεο θαη δηαθνξέο κεηαμύ clusters θαη επηρεηξεκαηηθώλ δηθηύσλ Οη ζπζηάδεο θαη ηα δίθηπα επηρεηξήζεσλ ζπρλά ζεσξνχληαη έλλνηεο ηαπηφζεκεο, θη απηφ γηαηί ηα δίθηπα απνηεινχλ βαζηθφ δνκηθφ ζηνηρείν ησλ clusters, θαζψο ε χπαξμε ηνπο κέζα ζε απηά δηεπθνιχλεη ηε ζπλεξγαζία ζε ζέκαηα φπσο είλαη ε εθπαίδεπζε, ε ρξεκαηνδφηεζε, ε ηερλνινγηθή αλάπηπμε, ν ζρεδηαζκφο πξντφλησλ, ην κάξθεηηλγθ, νη εμαγσγέο θαη ε δηαλνκή. Γίθηπα επηρεηξήζεσλ ζρεκαηίδνληαη φηαλ ηνπιάρηζηνλ ηξεηο επηρεηξήζεηο ζπλάπηνπλ θνηλή ζχκβαζε ζπλεξγαζίαο γηα λα πινπνηήζνπλ εμαξρήο πξνδηαγεγξακκέλεο δξάζεηο φπσο παξαγσγή ή δηαλνκή, κέζα ζε έλα πνιχ ζπγθεθξηκέλν ρξνληθφ νξίδνληα, θαη κπνξνχλ λα πάξνπλ ηε κνξθή ππεξγνιαβηψλ, ζηξαηεγηθψλ ζπκκαρηψλ, ζπκθσληψλ κεηαθνξάο ηερλνγλσζίαο θιπ. Ζ «γέλλεζε» ελφο δηθηχνπ γίλεηαη κε ηελ πξσηνβνπιία κηαο επηρείξεζεο, 7

ε νπνία αλαιακβάλεη έλαλ θνηλά απνδεθηφ εγεηηθφ ξφιν, ελψ ηέινο έλα επηηπρεκέλν δίθηπν κπνξεί λα κεηεμειηρηεί ζε cluster θαιιηεξγψληαο ζηαδηαθά ηα ζηνηρεία ηεο εηαηξηθφηεηαο. Έλα δίθηπν επηρεηξήζεσλ εκπεξηέρεη ηα εμήο αθφινπζα ραξαθηεξηζηηθά : Κνηλή ζηξαηεγηθή : Σα κέιε ηνπ δηθηχνπ έρνπλ έλα θνηλφ ζηξαηεγηθφ ζηφρν, ηε βησζηκφηεηα θαη θεξδνθνξία ησλ επηρεηξήζεσλ αιιά παξάιιεια θαη ηελ αληηκεηψπηζε ηνπ ζρεηηθνχ αληαγσληζκνχ. Βαζηθέο δεμηφηεηεο : Κάζε επηρείξεζε πνπ ζπκκεηέρεη ζε έλα δίθηπν επηρεηξεκαηηθφηεηαο πξνζζέηεη κηα αμία ζην ηειηθφ απνηέιεζκα αλάινγα κε ην πεδίν δξάζεο ζην νπνίν απηή δξαζηεξηνπνηείηαη. αθή ζπκθσλία : Σν είδνο ηεο ζπκθσλίαο κεηαμχ ησλ κειψλ ελφο επηρεηξεκαηηθνχ δηθηχνπ κπνξεί λα πνηθίιεη απφ έλα ηππηθφ θαη απζηεξφ ζπκβφιαην κέρξη κηα άηππε πξνθνξηθή ζπκθσλία. Δκπηζηνζχλε : Ζ εκπηζηνζχλε απνηειεί βαζηθή πξνυπφζεζε ηεο ζπλεξγαζίαο ησλ κειψλ ηνπ δηθηχνπ θαη ζα πξέπεη λα ππάξρεη ε πεπνίζεζε κεηαμχ ησλ κειψλ ηνπ δηθηχνπ, φηη νπνηεζδήπνηε επηρεηξεκαηηθέο θηλήζεηο ή δξάζεηο πξαγκαηνπνηνχληαη ζην πιαίζην ελφο θνηλνχ ζπκθέξνληνο, ην νπνίν δελ αληηβαίλεη ηα επηκέξνπο αηνκηθά. Σερλνινγία : Ζ αλάπηπμε ηεο ηερλνινγίαο επηηξέπεη ηελ άκεζε κεηαθνξά πιεξνθνξηψλ κεηαμχ ησλ κειψλ ηνπ δηθηχνπ, θαζψο θαη ηε δξαζηηθή κείσζε ηνπ ρξφλνπ θαη ηνπ θφζηνπο ησλ ζπλαιιαγψλ, επηηξέπνληαο έηζη ζηηο επηκέξνπο επηρεηξήζεηο λα ζπκπεξηθέξνληαη ηειηθά σο κηα. Όπσο θαίλεηαη θαη νη δπν έλλνηεο, ζπζηάδεο επηρεηξήζεσλ θαη δίθηπα, ραξαθηεξίδνληαη απφ θνηλά ζηνηρεία θαη νκνηφηεηεο, θαζψο θαη νη δπν ηχπνη ζπλεξγαζηψλ βαζίδνληαη ζηελ αιιειεπίδξαζε ησλ επηρεηξήζεσλ-κειψλ θαη ζηελ απνθφκηζε κε απηφλ ηνλ ηξφπν θνηλψλ σθειεηψλ (win-win ζρήκαηα). Δπηπξνζζέησο, θαη νη δπν ηχπνη ζπλεξγαζηψλ ραξαθηεξίδνληαη απφ θνηλνχο ζηφρνπο, νξγάλσζε κε βάζε ηελ επίηεπμε ησλ ζηφρσλ απηψλ, νκαδηθφηεηα θαη αλάγθε ελεξγνπνίεζεο θαη ζπκκεηνρή απφ ηηο επηρεηξήζεηο-κέιε ηνπ ζρεκαηηζκνχ. Παξά ηηο νκνηφηεηεο ηνπο φκσο, ηα clusters δηαθέξνπλ ζε πνιιά ζεκεία απφ ηα επηρεηξεκαηηθά δίθηπα. Ζ βαζηθή εηδνπνηφο δηαθνξά ησλ δπν ηχπσλ έγθεηηαη φηη ζηηο ζπζηάδεο επηρεηξήζεσλ ζπκκεηέρνπλ φρη κφλν επηρεηξήζεηο αιιά θαη «ηξίηνη» θνξείο φπσο είλαη ηα παλεπηζηήκηα, ζπκβνπιεπηηθέο εηαηξείεο, εξεπλεηηθά ηλζηηηνχηα θιπ., νη νπνίνη ιεηηνπξγνχλ ππνζηεξηθηηθά γηα ηελ επίηεπμε ησλ θνηλψλ ζηφρσλ ηνπ cluster. Ο αξηζκφο ησλ εηαίξσλ επίζεο ζηηο ζπζηάδεο είλαη ειεχζεξνο θαη θαλέλαο εηαίξνο δελ επηβάιιεη ηελ άπνςε ηνπ, θαζψο φια ηα κέιε ζπκκεηέρνπλ ηζφηηκα. Γελ ππάξρεη πξνθαζνξηζκέλε ηεξαξρία θαη πξνθαζνξηζκέλε εγέηηδα επηρείξεζε παξφηη θάπνηα κπνξεί λα πξνθχςεη θαζψο ην cluster εμειίζζεηαη. Οη ζπζηάδεο επίζεο απνηεινχληαη απφ πνιχ κεγαιχηεξν εχξνο επηρεηξήζεσλ, 8

έρνπλ ζπγθεθξηκέλν γεσγξαθηθφ πξνζδηνξηζκφ θαη επξχηεξν ζηξαηεγηθφ ζηφρν, θαη δελ ραξαθηεξίδνληαη απφ πεξηνξηζκφ φζνλ αθνξά ην ρξνληθφ νξίδνληα δξάζεο ζε αληίζεζε κε ηα δίθηπα. Σέινο, κέζα ζε κηα ζπζηάδα κπνξνχλ λα ιεηηνπξγνχλ παξάιιεια πνιιά δηαθνξεηηθά δίθηπα ζε δηάθνξα επίπεδα. Αλαιπηηθφηεξα νη δηαθνξέο κεηαμχ ησλ δπν ζπλεξγαηηθψλ ζρεκαηηζκψλ δίλνληαη ζηνλ πίλαθα 2.1. Πίλαθαο 2.1. : Γηαθνξέο κεηαμύ ζπζηάδσλ επηρεηξήζεσλ θαη επηρεηξεκαηηθώλ δηθηύσλ πζηάδεο επηρεηξήζεσλ Δπηρεηξεκαηηθά Γίθηπα Ζ ζπκκεηνρή ησλ κειψλ είλαη ηζφηηκε Αλάκεζα ζηα κέιε ηνπ δηθηχνπ ππάξρνπλ απφ ηελ αξρή ή αλαπηχζζνληαη, ηεξαξρηθέο ζρέζεηο πλήζσο νη επηρεηξήζεηο κέιε γεηηληάδνπλ Όζα πεξηζζφηεξα κέιε ηφζν θαιχηεξα Γελ ηίζεληαη γεσγξαθηθνί πεξηνξηζκνί Ο αξηζκφο ησλ κειψλ θαζνξίδεηαη εμαξρήο θαη ζπλήζσο δε κεηαβάιιεηαη Οη ζρέζεηο είλαη ειαζηηθέο Οη ζρέζεηο ησλ κειψλ είλαη θαζνξηζκέλεο Απνηεινχλ μερσξηζηή νληφηεηα πνπ εμειίζζεηαη (λέα εηαηξεία) Απνηεινχλ δξαζηεξηφηεηα ησλ επηρεηξήζεσλ πνπ ηα απνηεινχλ Πεξηιακβάλνπλ επηρεηξήζεηο θαη θνξείο πνπ παξέρνπλ ππεξεζίεο ζηηο επηρεηξήζεηο-κέιε ηεο ζπζηάδαο Οη επηρεηξήζεηο-κέιε δηαζέηνπλ ζπλήζσο αληαγσληζηηθά πξντφληα/ ππεξεζίεο Πεξηιακβάλνπλ κφλν νκνεηδείο επηρεηξήζεηο Οη επηρεηξήζεηο κέιε ησλ δηθηχσλ ζπλεξγάδνληαη, δηαζέηνπλ ζπκπιεξσκαηηθά πξντφληα/ ππεξεζίεο 9

Δλζαξξχλνπλ ηελ απνδνρή εμεηδηθεπκέλσλ ππεξεζηψλ ζε ζπγθεθξηκέλε γεσγξαθηθά πεξηνρή Σα δίθηπα επηηξέπνπλ ηελ αλάπηπμε εμεηδηθεπκέλσλ ππεξεζηψλ ζε ρακειφηεξν θφζηνο Γχλαηαη λα πεξηέρνπλ δίθηπα επηρεηξήζεσλ Οη ζηφρνη κπνξεί λα είλαη πνηθίινη θαη πάλησο δηαθνξεηηθνί απφ ηηο επηρεηξήζεηο πνπ ηηο απαξηίδνπλ (π.ρ. εμππεξέηεζε ηνπ θνηλνχ νθέινπο) Γελ δχλαηαη λα πεξηέρνπλ ζπζηάδεο Οη ζηφρνη ησλ δηθηχσλ είλαη νκνεηδείο κε ηνπο ζηφρνπο ησλ επηρεηξήζεσλ πνπ ηα απαξηίδνπλ Πεγή : Δγρεηξίδην Γηθηχσλ Δπηρεηξεκαηηθφηεηαο (networking) & «πζηεκάησλ-πζηάδσλ» Δπηρεηξήζεσλ (clustering), ΔΟΜΜΔΥ & Δζληθφ Παξαηεξεηήξην γηα ηηο Μηθξνκεζαίεο Δπηρεηξήζεηο 2.3 Σα ραξαθηεξηζηηθά ζηνηρεία ησλ clusters Σα clusters είλαη ηδηαίηεξα πεξίπινθνη κεραληζκνί, πνπ πεξηιακβάλνπλ έλα πιήζνο ζπζηαηηθψλ κεξψλ, ηα νπνία κάιηζηα δελ είλαη ζηαηηθά, αιιά αληίζεηα παξνπζηάδνπλ κηα έληνλε θηλεηηθφηεηα θαη αιιειεπίδξαζε κεηαμχ ηνπο, δηακνξθψλνληαο ζπλερψο ην ίδην ην πιαίζην ηνπο. Παξφια απηά, είλαη γεγνλφο φηη ππάξρεη έλα ζπγθεθξηκέλν πεξίγξακκα απφ παξακέηξνπο πνπ απνηεινχλ ηα ζπζηαηηθά ζηνηρεία ελφο cluster. ηε «Λεχθε Βίβιν γηα ηηο Πνιηηηθέο ππέξ ησλ Clusters» νη Thomas Anderson, Sylvia Schwaag Serger, Jens Sorvik θαη Emily Wise Hansson (Andersson et al., 2004) θάλνληαο κηα αλαθεθαιαίσζε ηεο πθηζηάκελεο βηβιηνγξαθίαο, εληνπίδνπλ κηα νκάδα απφ επηά θπξίαξρα ζεκεία πνπ απνηεινχλ ηα βαζηθά ζπζηαηηθά ζηνηρεία ησλ ζπζηάδσλ επηρεηξήζεσλ. Σα ζπζηαηηθά ζηνηρεία απηά ησλ clusters είλαη ηα αθφινπζα : 1. Γεσγξαθηθή ζπγθέληξσζε : Ζ γεσγξαθηθή ζπγθέληξσζε απνηειεί δνκηθφ ζηνηρείν ηνπ πιέγκαηνο θαη είλαη ην ζεκαληηθφηεξν ραξαθηεξηζηηθφ ησλ clusters ακέζσο κεηά ηε δηθηχσζε. Ζ εγγχηεηα ησλ επηρεηξήζεσλ ζπκβάιιεη ζηε δεκηνπξγία νηθνλνκηψλ θιίκαθαο θαζψο κεηψλεηαη ην θφζηνο κεηαθνξάο θαη ζπλαιιαγψλ ιφγσ ηεο παξνπζίαο πξνκεζεπηψλ θαη πφξσλ εληφο ηνπ πιέγκαηνο. Παξάιιεια, επηδξά ζηελ πξφζβαζε θαη αλάπηπμε εμεηδηθεπκέλνπ αλζξψπηλνπ πξνζσπηθνχ θαη ζηε βειηηζηνπνίεζε ησλ δηαδηθαζηψλ κάζεζεο θαζψο επλνείηαη ε δηάρπζε γλψζεο. ηελ αιιειεπίδξαζε απηή ησλ επηρεηξήζεσλ ζηα πιαίζηα ηεο γεσγξαθηθήο εγγχηεηαο θπξίαξρν ξφιν παίδεη ην θνηλσληθφ θεθάιαην, ν αλζξψπηλνο δειαδή παξάγνληαο 10

θαζψο θαη νη ζρέζεηο πνπ δεκηνπξγνχληαη θαηά ηελ επηθνηλσλία ησλ επηρεηξήζεσλ θαη ηελ αληαιιαγή ησλ πιεξνθνξηψλ. πρλά, νη επηρεηξήζεηο πνπ ζπγθεληξψλνληαη ζηελ ίδηα πεξηνρή κνηξάδνληαη κηα θνηλή θνπιηνχξα, ε νπνία κπνξεί λα δηεπθνιχλεη ηα κέιε θαηά ηηο δηαδηθαζίεο εθκάζεζεο. 2. Γηαθξηηή νηθνλνκηθή εμεηδίθεπζε : Tα clusters εζηηάδνπλ ζε κηα βαζηθή δξαζηεξηφηεηα κε ηελ νπνία φιεο νη επηρεηξήζεηο πνπ ζπκκεηέρνπλ, θαηά θάπνην ηξφπν ζρεηίδνληαη. Ζ θεληξηθή απηή δξαζηεξηφηεηα κπνξεί λα είλαη ζπγθεθξηκέλε, παξαδνζηαθή ή θαηλνηφκα, θαη νη ζπζρεηηδφκελνη θνξείο κπνξεί λα αλήθνπλ ζηνλ ίδην θιάδν ή ζε δηαθνξεηηθνχο ηεο ίδηαο ή δηαθνξεηηθήο εθνδηαζηηθήο αιπζίδαο. O θνηλφο απηφο θιαδηθφο πξνζαλαηνιηζκφο απνηειεί ηε γέθπξα κεηαμχ ησλ δηάθνξσλ ηνκεαθψλ εμεηδηθεχζεσλ κέζα ζην cluster θαη βνεζά ζηε δηάρπζε ηεο γλψζεο θαη ηε ζπλεξγαζία. ρήκα 2.1 Η θιαδηθή εμεηδίθεπζε ελόο cluster από Andersson et al. (2004) Κάζε επηρείξεζε εηδηθεχεηαη ζηνλ ηνκέα ηεο θαη παξέρεη ηηο ππεξεζίεο ηηο ζηηο άιιεο επηρεηξήζεηο πξνθεηκέλνπ λα παξαρζεί απφ θνηλνχ κηα νινθιεξσκέλε ππεξεζία ή έλα πξντφλ πςειήο ηερλνινγίαο ην νπνίν δε ζα κπνξνχζε λα παξαρηεί κεκνλσκέλα απφ θάζε επηρείξεζε κε ηηο δηθέο ηεο δπλάκεηο. Ζ δηαδηθαζία απηή επλνεί ηελ αλάπηπμε εμεηδίθεπζεο ζε ζπγθεθξηκέλα ηκήκαηα ηεο αγνξάο φπσο π.ρ. πξνκεζεπηέο πξψησλ πιψλ θαη εμνπιηζκνχ εηδηθψλ πξνδηαγξαθψλ, αιιά θαη ηελ αλάπηπμε εμεηδηθεπκέλνπ αλζξψπηλνπ δπλακηθνχ θαη ζπκπιεξσκαηηθψλ ππεξεζηψλ. 11

3. Μεγάιν πιήζνο θαη εύξνο ζπκκεηερόλησλ : Απαηηείηαη κεγάιν πιήζνο θαη εχξνο ζπκκεηερφλησλ πξνθεηκέλνπ λα επηηεπρηεί έλαο επαξθήο αξηζκφο ζπκκεηερφλησλ θαη πςειή εηεξνγέλεηα κέζα ζην cluster. Γηα ην δήηεκα απηφ νη πεξηζζφηεξνη ζπγγξαθείο πηνζεηνχλ ηε ζεσξία ηνπ «Σξηπινχ Έιηθα», πξνθεηκέλνπ λα αληηθαηνπηξίζνπλ ηνπο ηξεηο θχξηνπο ζεζκηθνχο ππιψλεο πνπ ζπλζέηνπλ ηνπο δηαθνξεηηθνχο ζπκκεηέρνληεο ελφο cluster. Οη ηξεηο απηνί ππιψλεο ζχκθσλα κε ην κνληέιν ηεο Σξηπιήο Έιηθαο είλαη νη επηρεηξήζεηο ηδησηηθνχ ζπκθέξνληνο, ηα παλεπηζηήκηα θαη ν δεκφζηνο ηνκέαο, θαη κεηαμχ απηψλ ησλ ηξηψλ νκάδσλ εκθαλίδνληαη ζπλερείο θαη πνιιαπινχ ηχπνπ ξνέο πφξσλ, πιηθψλ θαη άπισλ. Κάζε ππιψλαο είλαη αλεμάξηεηνο απφ ηνπο άιινπο αιιά παξάιιεια ππάξρεη αιιεινεπηθάιπςε ηνπο θαηά ηε κεηαθνξά γλψζεο θαη θαηλνηνκίαο. Δπίζεο, θάζε ππιψλαο έρεη έλαλ ίζν ξφιν κέζα ζην cluster θαη ε επηηπρήο ιεηηνπξγία ηεο ζπζηάδαο βαζίδεηαη ζηε ζηελή ζπλεξγαζία θαη ησλ ηξηψλ κεηαμχ ηνπο. Πην αλαιπηηθά ηψξα, ν δεκφζηνο ηνκέαο κέζσ ηνπ ζεζκηθνχ πιαηζίνπ αιιά θαη ησλ δεκφζησλ θνξέσλ ρξεκαηνδνηεί ηελ αθαδεκατθή έξεπλα αιιά θαη πξσηνβνπιίεο θαη έξγα πεξηθεξεηαθήο αλάπηπμεο, δεκηνπξγψληαο έηζη ηηο αλαγθαίεο ζπλζήθεο γηα λα αλαπηπρζνχλε clusters, ελψ ηα παλεπηζηεκηαθά θέληξα ηξνθνδνηνχλ κε ηερλνγλσζία θαη εμεηδηθεπκέλν αλζξψπηλν δπλακηθφ ηφζν ηνπο θξαηηθνχο θνξείο φζν θαη ηηο επηρεηξήζεηο, ππνζηεξίδνληαο ηνπο ζηε δηαδηθαζία αλάπηπμεο ηεο θαηλνηνκίαο. Σέινο, νη επηρεηξήζεηο κε ηηο θηλήζεηο θαη ηηο επηινγέο ηνπο (φπσο π.ρ. ρξεκαηνδφηεζε πξνγξακκάησλ ή έξγσλ) επεξεάδνπλ κε ηε ζεηξά ηνπο ηφζν ηνπο θξαηηθνχο θνξείο φζν θαη ηα παλεπηζηεκηαθά ηδξχκαηα. ρήκα 2.2 Η ζεσξία ηνπ Σξηπινύ Έιηθα από Etzkowitz (2002) Σν κνληέιν απηφ ηνπ ηξηπινχ έιηθα πνιιέο θνξέο επεθηείλεηαη απφ ηνπο ζπγγξαθείο πεξηιακβάλνληαο επηπξφζζεηα θαη ηα ρξεκαηνπηζησηηθά ηδξχκαηα (ηξάπεδεο) ηα νπνία αλήθνπλ ζηελ ίδηα γεσγξαθηθή πεξηνρή θαη επεξεάδνπλ ηε ρξεκαηνδφηεζε ησλ κειψλ ηνπ cluster. 12

ρήκα 2.3 Δπέθηαζε ηεο ζεσξίαο ηνπ Σξηπινύ Έιηθα από Solvell et al. (2003) Όπσο ππνλνείηαη θαη απφ ηα παξαπάλσ, ην θχξην ραξαθηεξηζηηθφ ησλ κειψλ ηνπ cluster είλαη ε αιιειεμάξηεζε. Παξφηη θάζε κέινο δξα αληαγσληζηηθά έλαληη ησλ ππνινίπσλ, ε βησζηκφηεηα θαη ε εμέιημε ηνπο εμαξηάηαη απφ ηα ππφινηπα. Όηαλ κηα επηρείξεζε-κέινο ηνπ cluster επεθηείλεηαη, επσθεινχληαη φια ηα κέιε ηνπ cluster, ελψ φηαλ κηα επηρείξεζε πησρεχεη, ε ζέζε φισλ ησλ ππνινίπσλ ρεηξνηεξεχεη θαζψο ράλνληαη πειάηεο ή/θαη πξνκεζεπηέο. 4. Γηάξθεηα δσήο : Tα clusters δελ είλαη παξνδηθά βξαρππξφζεζκα θαηλφκελα, αιιά ραξαθηεξίδνληαη απφ κηα κεγάιε δηάξθεηα δσήο κε καθξνπξφζεζκεο πξννπηηθέο, κέζα ζην ζηξαηεγηθφ αλαπηπμηαθφ πιαίζην ζην νπνίν απηά εληάζζνληαη. Ο θχθινο δσήο ηνπο απνηειείηαη απφ επηκέξνπο ζηάδηα φπνπ θάπνηα αλαδεηθλχνπλ ηελ αλάπηπμε θαη θάπνηα άιια ηελ πηψζε ηνπ ζρεκαηηζκνχ, θαη ε δηάξθεηα ηνπο εμαξηάηαη απφ κηα ζεηξά παξαγφλησλ, κε απνηέιεζκα θάπνηα clusters λα σξηκάδνπλ θαη λα αλαπηχζζνληαη, ελψ θάπνηα άιια λα νδεγνχληαη ζην «ζάλαην». 5. Κξίζηκε κάδα : Με ηελ έλλνηα ηεο θξίζηκεο κάδαο πεξηγξάθεηαη ν ειάρηζηνο αξηζκφο κειψλ ελφο cluster, δειαδή επηρεηξήζεηο, νξγαληζκνί θαη θνξείο, πέξα απφ ηνλ νπνίν ην cluster ζεσξείηαη πιήξεο, κπνξεί λα αλαπηπρηεί θαη επηηπγράλεη ηε κέγηζηε δπλακηθή ηνπ. Ζ θξίζηκε κάδα είλαη δηαθνξεηηθή αλά cluster, απνηειεί φκσο ζεκειηψδε πξνυπφζεζε γηα ηελ αλάπηπμε ηνπ. Δίλαη ζαθέο πσο φζν πεξηζζφηεξα ηα κέιε ελφο cluster (κάδα), ηφζν πεξηζζφηεξεο θαη νη δπλεηηθέο ζπλδεηηθέο ξνέο πνπ παξνπζηάδνληαη κέζα ζε απηφ. Ζ χπαξμε θξίζηκεο κάδαο εθηφο ηνπ φηη νδεγεί ζε νηθνλνκίεο θιίκαθαο θαη θάζκαηνο, κπνξεί επίζεο λα ιεηηνπξγήζεη σο πξνζηαηεπηηθφο παξάγνληαο ηνπ cluster ζε εμσηεξηθέο δηαηαξαρέο ή άιια είδε πίεζεο, φπσο απνρψξεζε επηρεηξήζεσλ απφ ηε ζπζηάδα, ζσξαθίδνληαο έηζη ην 13

ζρεκαηηζκφ. Αληίζεηα, ε απνπζία θξίζηκεο κάδαο θαζηζηά ην cluster επάισην ζηελ απψιεηα πφξσλ, είηε πιηθψλ είηε άπισλ, θαη δπζρεξαίλεη ηελ πεξαηηέξσ αλάπηπμε θαη βησζηκφηεηα ηνπ. 6. Αληαγσληζκόο θαη ζπλεξγαζία : Ο ζπλδπαζκφο αληαγσληζκνχ-ζπλεξγαζίαο ραξαθηεξίδεη ηηο ζρέζεηο πνπ αλαπηχζζνληαη κεηαμχ ησλ εηαίξσλ ζε κηα ζπζηάδα, νη νπνίνη ζπλδένληαη κελ αιιά εμαθνινπζνχλ παξφια απηά λα παξακέλνπλ αλεμάξηεηνη. Ο αληαγσληζκφο απνηειεί βαζηθφ ραξαθηεξηζηηθφ ηεο βησζηκφηεηαο ηνπ cluster θαζψο ρσξίο απηφλ ην cluster ζα θαηέξξεε θαη αλαπηχζζεηαη θπξίσο κεηαμχ ησλ επηρεηξήζεσλ πνπ δηαζέηνπλ παξφκνηα πξντφληα γηα ηελ πξνζέιθπζε λέσλ πειαηψλ θαη ηε δηαηήξεζε ησλ πθηζηακέλσλ. Ο αληαγσληζκφο απηφο ζπλίζηαηαη θπξίσο ζε επίπεδν πνηφηεηαο θαη φρη ζε επίπεδν θφζηνπο, θαη θάζε επηρείξεζε επηιέγεη δηαθνξεηηθή ζηξαηεγηθή γηα ηελ επίηεπμε αληαγσληζηηθνχ πιενλεθηήκαηνο. Σέινο, ν αληαγσληζκφο βαζίδεηαη ζηελ θαηλνηνκία, ε νπνία ζηελ πεξίπησζε ηνπ cluster επλνείηαη ιφγσ ηεο δηαζχλδεζεο κε παλεπηζηεκηαθά ηδξχκαηα θαη εξεπλεηηθά θέληξα. Ζ ζπλεξγαζία ηψξα κεηαμχ ησλ επηρεηξήζεσλ κπνξεί λα είλαη είηε πξνζπκθσλεκέλε ή φρη, θαη επλνεί ηελ θάιπςε ησλ ζηφρσλ ηεο θάζε επηρείξεζεο-κέινπο ηνπ ζρεκαηηζκνχ. Οη επθαηξίεο ζπλεξγαζίαο πνπ κπνξνχλ λα πξνθχςνπλ είλαη πνιπάξηζκεο, θαη αθνξνχλ είηε απφ θνηλνχ πινπνίεζε έξγσλ θαη εξεπλεηηθψλ πξνγξακκάησλ, είηε ζπλεξγαζία κε ηνπηθά ζεζκηθά φξγαλα, άιια επίπεδα ηεο εθνδηαζηηθήο αιπζίδαο θιπ. Κάζε κνξθή ζπλεξγαζίαο πνπ αλαπηχζζεηαη ζηα πιαίζηα ηνπ ζρεκαηηζκνχ βαζίδεηαη ζηελ χπαξμε ζρέζεσλ εκπηζηνζχλεο κεηαμχ ησλ κειψλ ηεο ζπζηάδαο, ηα νπνία ζπλδπάδνπλ ζπκπιεξσκαηηθέο δεμηφηεηεο πξνθεηκέλνπ λα εθηειέζνπλ απφ θνηλνχ σθέιηκεο δξάζεηο. πλεξγαζία (cooperation) θαη αληαγσληζκφο (competition) κπνξνχλ λα ζπλππάξμνπλ ηαπηφρξνλα κέζα ζηηο ζπζηάδεο, θαη ν ζπλδπαζκφο ηνπο πνπ ζηε βηβιηνγξαθία αλαθέξεηαη κε ηνλ φξν «co-opetion» νδεγεί ζε νηθνλνκίεο θιίκαθαο, απαξαίηεην ζηνηρείν γηα ηελ αλάπηπμε θαη ησλ κειψλ ηνπ cluster αιιά θαη ηνπ ίδηνπ ηνπ cluster σο νηθνλνκηθή νληφηεηα. 7. Καηλνηνκία : Έλα απφ ηα ζεκαληηθφηεξα ραξαθηεξηζηηθά ζηνηρεία ελφο cluster είλαη ε αλάπηπμε θαηλνηνκίαο ζηνπο θφιπνπο ηνπ, θαζψο νη ζρέζεηο ζπλεξγαζίαο αιιά θαη αληαγσληζκνχ κεηαμχ ησλ επηρεηξήζεσλ-κειψλ ηνπ ζπκβάιινπλ πξνο απηή ηελ θαηεχζπλζε. Πην ζπγθεθξηκέλα, ε επηθνηλσλία θαη ε ζπλεξγαζία κεηαμχ ησλ επηρεηξήζεσλ ζπκβάιινπλ ζηελ δηάρπζε γλψζεο θαη ηερλνινγίαο θαη ζηε κεηαθνξά πιεξνθνξίαο, ζπζηαηηθά απαξαίηεηα γηα ηελ αλάπηπμε ηεο θαηλνηνκίαο. Απφ ηελ άιιε κεξηά, ν αληαγσληζκφο νδεγεί ηηο επηρεηξήζεηο ζηελ αλάγθε εμεχξεζεο θαηλνχξγησλ ιχζεσλ γηα λα αληηκεησπίζνπλ ηα δηάθνξα πξνβιήκαηα ηεο επνρήο, κε 14

απνηέιεζκα λα θαηαθεχγνπλ ζε ζηξαηεγηθέο, φπσο είλαη ε δηαθνξνπνίεζε πξντφληνο, νη νπνίεο επηηπγράλνληαη κε ηελ θαηλνηνκία. Ζ θαηλνηνκία ηψξα αληίζηξνθα πξνζθέξεη ηα απαξαίηεηα εξγαιεία ζηηο ηηο επηρεηξήζεηο πξνθεηκέλνπ απηέο λα γίλνπλ πεξηζζφηεξν αληαγσληζηηθέο θαη επηηπρείο σο πξνο ηνπο ζηφρνπο ηνπο, απνηειψληαο έηζη βαζηθφ ζηνηρείν γηα ηελ εμέιημε ηεο επηρεηξεκαηηθφηεηαο. Σα ραξαθηεξηζηηθά απηά πνπ παξνπζηαζηήθαλ δελ έρνπλ ηελ ίδηα βαξχηεηα ζηνλ ζρεκαηηζκφ ησλ clusters θαη δελ απαηηείηαη ε χπαξμε ηνπ ζπλφινπ ηνπο γηα ην ζρεκαηηζκφ ελφο cluster. Ζ βαξχηεηα θαη ε χπαξμε ηνπο ηέινο, εμαξηάηαη απφ ην είδνο θαζψο θαη ην ζηάδην νξγάλσζεο ηνπ ίδηνπ ηνπ ζπλεξγαηηθνχ ζρεκαηηζκνχ. 2.4 Ο θύθινο δσήο ησλ clusters Όπσο νη επηρεηξήζεηο έηζη θαη ηα clusters απνηεινχληαη απφ έλαλ ρξνληθφ νξίδνληα δσήο κε καθξνπξφζεζκε πξννπηηθή, θαη ζην πιαίζην απηφ ε νξγάλσζε θαη ιεηηνπξγία ηνπο δηέξρεηαη απφ θάπνηα ζηάδηα, ε ρξνληθή δηάξθεηα ησλ νπνίσλ εμαξηάηαη απφ ηα ηδηαίηεξα ραξαθηεξηζηηθά ηνπο. Γηα ηηο ζπζηάδεο επηρεηξήζεσλ ηα ζηάδηα απηά είλαη πέληε θαη πεξηιακβάλνπλ 1). ηελ ζπγθέληξσζε, 2). ηελ αλάδπζε, 3). ηελ αλάπηπμε, 4). ηελ σξίκαλζε, θαη 5). ηνλ κεηαζρεκαηηζκφ. ηελ πξψηε θάζε (ζπγθέληξσζε), αλαγλσξίδεηαη ε αλάγθε αλάπηπμεο κηαο ζπζηάδαο θαη γίλνληαη νη πξνπαξαζθεπαζηηθέο ελέξγεηεο γηα ηε ζχζηαζε ηεο κε ηε ζπγθέληξσζε ησλ επηρεηξήζεσλ ζε κηα ζπγθεθξηκέλε γεσγξαθηθή πεξηνρή. Ζ αλάγθε δεκηνπξγίαο cluster πξνθχπηεη είηε απφ ηελ αγνξά θαη εθθξάδεηαη απφ έλαλ ηδηψηε ή κηα νκάδα αηφκσλ (bottomup approach), είηε δεκηνπξγείηαη αληαπνθξηλφκελε ζε πνιηηηθέο πνπ πινπνηνχληαη απφ ηελ πνιηηεία (top-down approach). Όζνλ αθνξά ηε γεσγξαθηθή πεξηνρή ηεο ζπγθέληξσζεο ησλ επηρεηξήζεσλ βαζηθή πξνυπφζεζε είλαη ε χπαξμε ζπγθξηηηθνχ πιενλεθηήκαηνο ζην ζεκείν φπνπ ρσξνζεηείηαη ην cluster είηε απφ πιεπξάο πφξσλ (θπζηθνί πφξνη, εμεηδηθεπκέλν εξγαηηθφ δπλακηθφ, παξνπζία εξεπλεηηθήο εηδίθεπζεο, εμεηδηθεπκέλνη πξνκεζεπηέο, ζρεηηθέο επηρεηξήζεηο, θαηάιιειεο ππνδνκέο) είηε απφ πιεπξάο ηνπηθήο δήηεζεο. Ζ ζηήξημε απφ πνιηηεηαθνχο θνξείο ζηε θάζε απηή είλαη ηδηαίηεξα ζεκαληηθή θαζψο απηνί πξέπεη λα ελζαξξχλνπλ φζν ην δπλαηφλ πεξηζζφηεξεο επηρεηξήζεηο λα ζπκκεηέρνπλ έηζη ψζηε λα απμεζεί ν βαζκφο ζπλεξγαζίαο θαη ζπλέξγεηαο κεηαμχ ησλ κειψλ ηνπ ζρεκαηηζκνχ. Σέινο, ε ζπλεξγαζία κε εξεπλεηηθά θέληξα θαη παλεπηζηήκηα έρεη θαζνξηζηηθή ζεκαζία γηα λα ππάξμεη εμεηδίθεπζε, θαηαξηηζκέλν εξγαηηθφ δπλακηθφ θαη δηάρπζε ηεο γλψζεο. ηε δεχηεξε θάζε (αλάδπζε), ε ζπζηάδα βξίζθεηαη ζε «εκβξπαθφ ζηάδην», θαη ζην ζεκείν απηφ πξνζδηνξίδεηαη ε ζηξαηεγηθή θαη ν ζηφρνο ηεο ζπζηάδαο, απνθαζίδνληαη νη δξάζεηο πνπ 15

απηή ζα πινπνηεί, νξίδεηαη ε δηνίθεζε θαη αλαδεηείηαη ε ρξεκαηνδφηεζε. Νέεο επηρεηξήζεηο ηδξχνληαη ή εγθαζίζηαληαη ζηελ ζπγθεθξηκέλε γεσγξαθηθή πεξηνρή φπνπ ιεηηνπξγεί ε ζπζηάδα, θαη πινπνηνχληαη πξφζζεηεο ζπλεξγαζίεο θαη θνηλέο δξάζεηο κεηαμχ ησλ κειψλ ηνπ ζρεκαηηζκνχ. Οη επηρεηξήζεηο-κέιε αξρίδνπλ λα εμεξεπλνχλ ην πεξηβάιινλ ηνπο θαη λα αληηιακβάλνληαη ηηο επθαηξίεο πνπ πξνθχπηνπλ απφ απηφ, θαη ζηαδηαθά έηζη γίλνληαη νη πξψηεο ξνέο πφξσλ θαη αλαπηχζζνληαη νη πξψηεο ζρέζεηο ζπλεξγαζίαο κεηαμχ ησλ κειψλ. Παξάιιεια, αξρίδεη θαη δεκηνπξγείηαη θαη ε αίζζεζε ηεο εληαίαο ηαπηφηεηαο θαη δεκηνπξγείηαη κηα εληαία αλαθνξά γηα ηε ζπζηάδα, φπσο κηα θνηλή ηζηνζειίδα, κηα ελεκεξσηηθή πηλαθίδα θ.α. Βέιηηζηεο πξαθηηθέο γηα ηελ επηηπρία ηεο θάζεο απηήο απνηεινχλ ε πινπνίεζε πξψηα κηθξνχ κεγέζνπο ελεξγεηψλ κε άκεζα απνηειέζκαηα γηα λα εμαζθαιηζηεί ε εκπηζηνζχλε ησλ επηρεηξήζεσλ-κειψλ, αλαπηπμηαθέο ελέξγεηεο θαη πξσηνβνπιίεο κεηά απφ ζχγθξηζε θαη αμηνιφγεζε κε άιια clusters αληίζηνηρεο θάζεο θαη πξνζαλαηνιηζκνχ, δηαζθάιηζε ηεο θνηλσληθήο απνδνρήο, θαη ηέινο πξνζαλαηνιηζκφο ζηε ζπλερή πινπνίεζε ελεξγεηψλ γηα ηε δηαζθάιηζε ελεξγψλ κειψλ ζην ζρεκαηηζκφ. ηε ηξίηε θάζε (αλάπηπμε), ηψξα ε ζπζηάδα αξρίδεη λα παξέρεη ππεξεζίεο πξνο ηα κέιε ηεο, πινπνηεί δειαδή ελέξγεηεο πξνο φθεινο ησλ επηρεηξήζεσλ-κειψλ θαη ελδεηθηηθά, νη δξάζεηο απηέο πνπ πινπνηνχληαη αλαθέξνληαη ζηνλ πίλαθα 2.2. Πίλαθαο 2.2. : Δλδεηθηηθέο δξάζεηο πνπ πινπνηνύλ νη ζπζηάδεο θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ ζηαδίνπ ηεο αλάπηπμεο Αλάπηπμε ησλ επηρεηξήζεσλ-εηαίξσλ ηεο ζπζηάδαο Δλζάξξπλζε εηζαγσγήο λέαο ηερλνινγίαο ζηηο επηρεηξήζεηο-εηαίξνπο Γηνξγάλσζε ζεκηλαξίσλ, ζπλαληήζεσλ, νκάδσλ εξγαζίαο γηα ηε δηάρπζε λέαο ηερλνινγίαο ζηηο επηρεηξήζεηο πνπ απαξηίδνπλ ην cluster Ίδξπζε θέληξσλ πνπ αλαπηχζζνπλ θαη εθαξκφδνπλ λέεο ηερλνινγίεο θαη λέεο δηαδηθαζίεο Γεκηνπξγία ελφο κεραληζκνχ παξαθνινχζεζεο θαη ελεκέξσζεο 16

επί ησλ ηερληθψλ ζεκάησλ θαη εμειίμεσλ Δλζάξξπλζε δηθηχσλ επηρεηξεκαηηθφηεηαο Παξνρή ππνζηήξημεο ζηηο επηρεηξήζεηο-εηαίξνπο Τπνζηήξημε ησλ επηρεηξήζεσλ πνπ απαξηίδνπλ ηα cluster Αλάιεςε πξσηνβνπιηψλ γηα ηελ πξνψζεζε θαη δηαθήκηζε ησλ επηρεηξήζεσλ ηνπ cluster Βειηίσζε ησλ ρξεκαηνδνηηθψλ εξγαιείσλ γηα ηηο λέεο επηρεηξήζεηο (spin offs) Αλάπηπμε ζρέζεσλ κεηαμχ ησλ επηρεηξήζεσλ-εηαίξσλ ηνπ cluster Αλάπηπμε δηθηχσλ Παξνρή δηεπθνιχλζεσλ γηα ηελ αλάπηπμε ζρέζεσλ κε ηελ αγνξά Απφ θνηλνχ αμηνπνίεζε ησλ πξνζσπηθψλ δηθηπψζεσλ Αλάπηπμε δηθηχνπ εμαγσγψλ Δλίζρπζε εκπνξηθψλ ζπλεξγαζηψλ Οξγάλσζε πξνκεζεηψλ Αλάπηπμε ηερληθψλ πξνδηαγξαθψλ Αλάπηπμε εξεπλεηηθψλ ζπλεξγαζηψλ Απφ θνηλνχ ζπκκέηνρε ησλ εηαίξσλ ηνπ cluster ζε εξεπλεηηθά πξνγξάκκαηα Δλδπλάκσζε ηεο ζπζηάδαο Αλάιπζε ηνπ cluster Αλάιπζε ησλ δπλάκεσλ θαη αδπλακηψλ ηνπ cluster 17

Δθπφλεζε κειέηεο γηα ηελ αλάπηπμε ζηξαηεγηθήο ηνπ cluster Γηεμαγσγή ζπγθξηηηθψλ κεηξήζεσλ (benchmarking) Οξγάλσζε θαη δηάρπζε πιεξνθνξηψλ Παξνρή ππεξεζηψλ Αλάπηπμε θαλαιηψλ επηθνηλσλίαο Καιιηέξγεηα ηεο ηαπηφηεηαο ηνπ cluster κεηαμχ ησλ εηαίξσλ (improve firm s cluster awareness) Γηεπθφιπλζε ηεο επηθνηλσλίαο κεηαμχ ησλ κειψλ ηνπ cluster θαη θνξέσλ ηεο δηνίθεζεο (απηνδηνίθεζε, ππνπξγεία θιπ) Βειηίσζε ηνπ εμσηεξηθνχ πεξηβάιινληνο Παξνρή ζεκηλαξίσλ γηα ηε βειηίσζε ησλ δεμηνηήησλ ηνπ πξνζσπηθνχ θαη ηελ εμεηδίθεπζε ηνπο Δμεηδηθεπκέλν αλζξψπηλν δπλακηθφ Αμηνπνίεζε ηνπ cluster σο πεξηβάιινλ γηα εθκάζεζε θαη βειηίσζε ησλ ηθαλνηήησλ ηνπ πξνζσπηθνχ Γεκηνπξγία θέληξσλ αλάπηπμεο θαη αμηνπνίεζεο αλζξψπηλνπ δπλακηθνχ Πξνζέιθπζε λέσλ θαη ηαιαληνχρσλ αλζξψπσλ Δμεηδηθεπκέλεο αγνξέο θεθαιαίνπ Ηεξάξρεζε επελδχζεσλ 18

Παξνρή θηλήηξσλ ή δηαζθάιηζε πφξσλ γηα ηελ πινπνίεζε επελδπηηθψλ πξνγξακκάησλ κε ηε ζπκκέηνρε πνιιψλ κειψλ ηνπ cluster Πξνψζεζε ηεο θνηλήο ρξεκαηνδφηεζεο, ηε δεκηνπξγία εηδηθνχ ηακείνπ επελδχζεσλ ή ηελ παξνρή εγγπήζεσλ Δλζάξξπλζε αλάιεςεο ξίζθνπ απφ θνηλνχ κεηαμχ ησλ κειψλ ηνπ cluster Βειηίσζε ηεο πξφζβαζεο θαη ηεο ρξήζεο θπζηθψλ πφξσλ Τπνδνκέο Αλάπηπμε λέσλ ή βειηίσζε πθηζηάκελσλ ππνδνκψλ κέζα απφ θνηλέο ελέξγεηεο ησλ κειψλ θαη λέα ρξεκαηνδνηηθά κνληέια Τινπνίεζε ηδησηηθψλ επελδπηηθψλ έξγσλ Αλάπηπμε ησλ πξνζσπηθψλ δηαζπλδέζεσλ θαη ζρέζεσλ Κνηλσληθφ θεθάιαην Βειηίσζε ηεο δηεηαηξηθήο επηθνηλσλίαο ησλ εηαίξσλ θαη αχμεζε ηεο ζπκκεηνρήο ηνπο ζε δίθηπα ή ζε άιιεο ζπζηάδεο Αλάπηπμε ζπλεξγαζηψλ, θαιιηέξγεηα ηεο απνδνρήο θαη ηεο ζηήξημεο απφ ηελ ηνπηθή θνηλσλία Πεγή : Δγρεηξίδην Γηθηχσλ Δπηρεηξεκαηηθφηεηαο (networking) & «πζηεκάησλ-πζηάδσλ» Δπηρεηξήζεσλ (clustering), ΔΟΜΜΔΥ & Δζληθφ Παξαηεξεηήξην γηα ηηο Μηθξνκεζαίεο Δπηρεηξήζεηο 19

ην ζηάδην απηφ αξρίδεη ε αλάπηπμε ησλ κειψλ ηεο ζπζηάδαο κέζα απφ ηηο ζπλεξγαζίεο θαη ηηο αιιειεπηδξάζεηο κε απνηέιεζκα ηε ζηαδηαθή ελδπλάκσζε ηνπ πιέγκαηνο αιιά θαη ηε βειηίσζε ηνπ εμσηεξηθνχ πεξηβάιινληνο ζηνλ νπνίν δξαζηεξηνπνηνχληαη νη επηρεηξήζεηοκέιε. Οη επηρεηξήζεηο απμάλνπλ ηηο ξνέο κεηαμχ ηνπο θαη ην cluster απνθηά νηθνλνκίεο θιίκαθαο, κεγεζχλεηαη θαη απμάλεηαη ν αξηζκφο ησλ κειψλ ηνπ. Ζ αλάπηπμε απηή ηνπ cluster πξνζειθχεη θη άιιεο λέεο επηρεηξήζεηο, νξγαληζκνχο, θνξείο θαη παλεπηζηήκηα κε απνηέιεζκα ηελ αχμεζε ηεο εμεηδίθεπζεο ηνπ θαη ηελ απφθηεζε ζαθνχο αληαγσληζηηθνχ πιενλεθηήκαηνο. ην ζηάδην απηφ βέιηηζηε ζηξαηεγηθή επηηπρίαο απνηειεί ν ζαθήο θαηακεξηζκφο ησλ εξγαζηψλ, αιιά θαη αλάιεςε ηεο δηνίθεζεο απφ ηδηψηε/ηδηψηεο. ηε ηέηαξηε θάζε (σξίκαλζε), ην cluster έρεη πιένλ σξηκάζεη θαη έρεη θηάζεη ηε κέγηζηε δπλακηθή ηνπ έρνληαο επηηχρεη ην αλαγθαίν πιήζνο θαη εχξνο ζπκκεηερφλησλ. Ο αληαγσληζκφο κεηαμχ ησλ επηρεηξήζεσλ-κειψλ είλαη ζε κέγηζην επίπεδν θαη άθξσο πγηήο, ελψ έρνπλ αλαπηπρηεί επίζεο θαη ζρέζεηο κε άιιεο επηρεηξήζεηο εθηφο ηεο ζπζηάδαο θαζψο θαη ζρέζεηο κε άιιεο ζπζηάδεο. Ζ ζπλεξγαζία ησλ επηρεηξήζεσλ εληφο ηεο ζπζηάδαο δεκηνπξγεί κηα λέα, δπλακηθή επηρεηξεκαηηθφηεηα είηε κε ηε κνξθή ηεο λέαο θαη απηφλνκεο ίδξπζεο (start-ups), είηε κε ηε κνξθή ηερλνβιαζηψλ (spin-offs), είηε κε ηε κνξθή θνηλνπξαμηψλ (joint ventures). ηελ πέκπηε θάζε (κεηαζρεκαηηζκφο), ην cluster επαλεμεηάδεη ηε ζηξαηεγηθή θαη ην ζηφρν πνπ είρε ηεζεί ψζηε λα επζπγξακκίδεηαη θάζε θνξά κε ηηο επηρεηξήζεηο-κέιε ηνπ, θαζψο θαη κε ηηο αλάγθεο ηεο αγνξάο. Οη ζπζηάδεο απνηεινχλ έλα δπλακηθφ θχηηαξν ηεο νηθνλνκίαο θαη φπσο νη επηρεηξήζεηο-κειή ηνπο είλαη ζπλερψο εθηεζεηκέλεο ζηηο επηρεηξεκαηηθέο ζπλζήθεο θαη ηνλ αληαγσληζκφ. Υξεηάδεηαη ινηπφλ λα κπνξνχλ λα πξνζαξκφδνληαη εγθαίξσο ζηηο αιιαγέο ηνπ εμσηεξηθνχ πεξηβάιινληνο, φπσο ε λέα ηερλνινγία, δηαθνξεηηθά ράλεηαη ην αληαγσληζηηθφ ηνπο πιενλέθηεκα θαη απεηιείηαη ε βησζηκφηεηα ηνπο. Παξάιιεια, πηέζεηο απφ ην εζσηεξηθφ φπσο ππεξβνιηθή ελνπνίεζε, θαλνληζηηθή αθακςία, εηζαγσγή πεξηνξηζηηθψλ θαλφλσλ θαη ζηαζηκφηεηα ηεο πνηφηεηαο ησλ παλεπηζηεκίσλ κπνξνχλ λα πιήμνπλ ή λα ιηκλάζνπλ ηελ παξαγσγηθφηεηα ηνπο. πλεπψο ζην ζηάδην απηφ, ην cluster πξέπεη απαξαίηεηα λα αληηδξάζεη θαη λα κεηαζρεκαηηζηεί, δηαθνξεηηθά κπνξεί λα νδεγεζεί αθφκα θαη ζηελ πηψζε. Ο κεηαζρεκαηηζκφο απηφο κπνξεί λα ζεκαίλεη ηε γέλλεζε κηαο ή πεξηζζφηεξσλ λέσλ ζπζηάδσλ πνπ ζα επηθεληξψλνληαη ζε άιιεο δξαζηεξηφηεηεο, ή απιά αιιαγή ησλ επηκέξνπο δξάζεσλ ηνπ πθηζηάκελνπ ζρεκαηηζκνχ, π.ρ. αιιαγή ηνπ ηξφπνπ κε ηνλ νπνίν ηα πξντφληα ή νη ππεξεζίεο παξάγνληαη θαη δηαλέκνληαη. 20

2.5 Οη θαηεγνξίεο ησλ clusters Σα clusters κπνξνχλ λα ρσξηζηνχλ ζε δηάθνξεο θαηεγνξίεο αλάινγα κε ηελ νπηηθή πξνζέγγηζε ηνπο, κε ηνλ ζπλεζέζηεξν ηξφπν δηαρσξηζκνχ ηνπο λα απνηειεί ν βαζκφο θαζεηνπνίεζεο ηνπο. Πέξα φκσο απφ απηφλ, ηα clusters κπνξνχλ λα δηαρσξηζηνχλ θαη αλάινγα κε ην ζηάδην σξίκαλζεο ζην νπνίν βξίζθνληαη, ηελ αθηίλα δξάζεο ηνπο θαζψο θαη κε ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν απηά έρνπλ ζπζηαζεί. Πην αλαιπηηθά, ν δηαρσξηζκφο ησλ clusters κε βάζε ηα δηάθνξα θξηηήξηα γίλεηαη σο εμήο : Βαζκόο θαζεηνπνίεζεο ε απηή ηελ πεξίπησζε αλ νη «επηρεηξήζεηο-εηαίξνη» ή «επηρεηξήζεηο θνξκνχ» πνπ ζπλζέηνπλ θαηά θχξην ιφγν ην cluster δξαζηεξηνπνηνχληαη ζηνλ ίδην θιάδν δξαζηεξηφηεηαο, ηφηε ην cluster νλνκάδεηαη νξηδφληην. ε αληίζεηε πεξίπησζε, αλ νη «επηρεηξήζεηο θνξκνχ» αλήθνπλ ζε δηαθνξεηηθνχο θιάδνπο ηεο δηαδηθαζίαο παξαγσγήο αιιά ζηελ ίδηα εθνδηαζηηθή αιπζίδα ηφηε ην cluster νλνκάδεηαη θάζεην. Σα νξηδφληηα clusters είλαη ε κνξθή πνπ ζπλαληάηαη πεξηζζφηεξν ζηελ πξάμε θαη ε πην εχθνια αλαγλσξίζηκε, θαζψο νη επηρεηξήζεηο-κέιε ηεο ζπζηάδαο παξάγνπλ φκνηα πξντφληα θαη αληαγσλίδνληαη έληνλα κεηαμχ ηνπο. Οη επηρεηξήζεηο πνπ αλήθνπλ ζε cluster απηήο ηεο θαηεγνξίαο ζηφρν έρνπλ ηελ θνηλή πξνψζεζε θαη αλάπηπμε, ηελ έξεπλα θαη αλάπηπμε λέσλ πξντφλησλ, ηε κείσζε ηνπ θφζηνπο κεηαθνξάο, ηελ θνηλή πξνκήζεηα πξψησλ πιψλ, ηελ επηηαρπλφκελε θαηλνηνκία θαη ην θέξδνο κεξηδίνπ αγνξάο. ηα θάζεηα clusters θάζε επηρείξεζε αλαπηχζζεη έλαλ ζπγθεθξηκέλν βαζκφ εμεηδίθεπζεο ζε έλα θνκκάηη ηεο αιπζίδαο παξαγσγήο θαη ζπλεπψο φια ηα κέιε ζπκβάιινπλ ζηελ παξαγσγή ηνπ ηειηθνχ πξντφληνο ή ππεξεζίαο. Σα clusters απηά βαζίδνληαη ζηηο ζρέζεηο πσιεηή-αγνξαζηή θαη κεηψλνπλ ηα θφζηε ζρεηηθά κε ηε κεηάδνζε γλψζεο θαη πιεξνθνξίαο θαζψο θαη ην ξίζθν θαη ην ρξφλν πνπ ζρεηίδεηαη κε ηελ εηζαγσγή ελφο λένπ πξντφληνο ή ππεξεζίαο ζηελ αγνξά. Σέινο, θάπνηνη ζπγγξαθείο δηαθξίλνπλ θαη κηα ηξίηε θαηεγνξία ησλ clusters αλάινγα κε ην βαζκφ θαζεηνπνίεζεο, ηα ιεγφκελα ζπκπιεξσκαηηθά ή δηαγψληα clusters. Σα clusters απηά πην ζπγθεθξηκέλα απνηεινχληαη απφ επηρεηξήζεηο πνπ δελ αληαγσλίδνληαη κεηαμχ ηνπο, δελ ζπλδένληαη κεηαμχ ηνπο ζε κηα αιπζίδα παξαγσγήο, θαη ραξαθηεξίδνληαη απφ ζπκπιεξσκαηηθφηεηεο. ηφρνο ησλ clusters απηψλ είλαη ε πξναγσγή θνηλψλ ελδηαθεξφλησλ, ε παξαγσγή θνηλψλ νινθιεξσκέλσλ παθέησλ πξντφλησλ ή ππεξεζηψλ, ε δεκηνπξγία θέληξσλ πιεξνθνξηψλ, ε ζέζπηζε ζπγθεθξηκέλσλ ραξαθηεξηζηηθψλ πνηφηεηαο, ε πξνζηαζία ηνπ πεξηβάιινληνο θαη ε κεηαθνξά ηεο ηερλνγλσζίαο. 21

ηάδην σξίκαλζεο Αλάινγα κε ην ζηάδην ηνπ θχθινπ δσήο (σξίκαλζε) ηψξα, ηα clusters κπνξνχλ λα ρσξηζηνχλ ζε ηξεηο θαηεγνξίεο : ηα αλαδπφκελα, ηα αλαπηπζζφκελα θαη ηα ψξηκα. Σα αλαδπφκελα clusters είλαη απηά ηα νπνία βξίζθνληαη ζηε δεχηεξε θάζε ηνπ θχθινπ δσήο ηνπο, ζηε θάζε δειαδή ηεο αλάδπζεο. Οη επηρεηξήζεηο-κέιε ζηελ θαηεγνξία απηή εμεξεπλνχλ αθφκα ην πεξηβάιινλ θαη ηηο επθαηξίεο πνπ παξνπζηάδνληαη ζ απηφ, ελψ νη ζρέζεηο ζπλεξγαζίαο θαη ν αληαγσληζκφο κεηαμχ ηνπο βξίζθεηαη ζε εκβξπαθφ κφιηο ζηάδην. Σα αλαπηπζζφκελα clusters πεξηιακβάλνπλ ηηο ζπζηάδεο πνπ βξίζθνληαη ζηε ηξίηε θάζε ηνπ θχθινπ δσήο ηνπο, φπνπ νη επηρεηξήζεηο-κέιε ηνπ ζρεκαηηζκνχ πιένλ έρνπλ αλαπηχμεη ζηαζεξέο θαη ηζρπξέο ζρέζεηο κεηαμχ ηνπο. Ο αληαγσληζκφο είλαη έληνλνο, θαη βξίζθεηαη ζε ζπλερή αχμεζε ιφγσ ηεο εηζξνήο λέσλ κειψλ ζην ζρεκαηηζκφ αιιά θαη ιφγσ ηεο αχμεζεο ηεο αληαγσληζηηθφηεηαο κεηαμχ ησλ ήδε πθηζηακέλσλ επηρεηξήζεσλ ηεο ζπζηάδαο. Σα ψξηκα clusters ηέινο, είλαη απηά ηα νπνία βξίζθνληαη ζηε ηέηαξηε θάζε ηνπ θχθινπ δσήο ηνπο, φπνπ ζην ζεκείν απηφ έρνπλ αλαπηχμεη πιήξσο ηε δπλακηθή ηνπο θαη ηα αληαγσληζηηθά πιενλεθηήκαηα ησλ κειψλ ηνπο. Οη ζπζηάδεο απηέο ραξαθηεξίδνληαη απφ ην βέιηηζην επίπεδν κάδαο (αξηζκφο θαη εηεξνγέλεηα κειψλ) θαη απφ πςειά επίπεδα ηερλνινγηθήο ρξήζεο θαη θαηλνηνκίαο, ελψ επίζεο ζην ζηάδην απηφ ην cluster έρεη γίλεη εμσζηξεθέο θαη έρεη αλαπηχμεη ζρέζεηο θαη κε άιινπο ζρεκαηηζκνχο θαη άιιεο ζπζηάδεο. Αθηίλα δξάζεο Σα clusters κπνξνχλ λα ρσξηζηνχλ ζε θαηεγνξίεο αλάινγα θαη κε ηε γεσγξαθηθή έθηαζε πνπ θαηαιακβάλνπλ ζε ηνπηθά, ππεξηνπηθά ή ππνεζληθά, εζληθά θαη δηεζλή. Σα ηνπηθά clusters θαιχπηνπλ κηθξή γεσγξαθηθή έθηαζε εληφο ησλ νξίσλ κηαο πνιηηείαο ή κηαο πεξηθέξεηαο, θαη ζπλήζσο εκθαλίδνπλ αληαγσληζηηθά πιενλεθηήκαηα πνπ ζρεηίδνληαη άκεζα κε ηα κνλαδηθά ραξαθηεξηζηηθά ηεο πεξηνρήο ζηελ νπνία εδξάδνληαη (πξψηεο χιεο, εμεηδίθεπζε εξγαηηθνχ δπλακηθνχ, ππνδνκέο θ.α.). Μπνξνχλ λα αλαπηπρηνχλ είηε ζε αζηηθφ πεξηβάιινλ, εληφο ησλ νξίσλ ελφο δήκνπ ή κηαο πφιεο, είηε ζε αγξνηηθφ πεξηβάιινλ, εθηφο αζηηθνχ ζπγθξνηήκαηνο. Σα ππεξηνπηθά ή ππνεζληθά clusters θαιχπηνπλ κηα κεγαιχηεξε γεσγξαθηθή πεξηνρή απφ ηα ηνπηθά, βαζίδνληαη ζε ηδηαίηεξα ηνπηθά ραξαθηεξηζηηθά θαη ζπλήζσο απνηεινχλ εμέιημε ησλ ηνπηθψλ. Πην ζπγθξηκέλα, θαζψο ν ζρεκαηηζκφο αλαπηχζζεηαη θαη εηζέξρνληαη λέεο επηρεηξήζεηο θαη νξγαληζκνί, ην κέγεζνο ηεο ζπζηάδαο απμάλεηαη μεπεξλψληαο έηζη ηα φξηα ηεο έθηαζεο ηεο πξνεγνχκελεο θαηεγνξίαο. 22

Σα εζληθά clusters εθηείλνληαη ζε αλαινγηθά κεγάιν ηκήκα κηαο ρψξαο ρσξίο βέβαηα λα μεπεξλνχλ ηα εζληθά ζχλνξα, θαη ζπλήζσο πεξηιακβάλνπλ πεξηζζφηεξα κέιε αιιά θαη κεγαιχηεξνπ κεγέζνπο επηρεηξήζεηο ζην δπλακηθφ ηνπο. ηα clusters απηά ππάξρεη θιαδηθή εηδίθεπζε, ε νπνία φκσο ιακβάλεη κηα πεξηζζφηεξν γεληθή κνξθή θαζψο ν ηφπνο έρεη ζεκαζία κε κηα πην επξεία έλλνηα απ φηη ζηελ πεξίπησζε ησλ ηνπηθψλ ζπζηάδσλ. Οη επηρεηξεκαηηθέο ζπλαιιαγέο δελ επεξεάδνληαη ηφζν απφ ηα γεσγξαθηθή απφζηαζε θαη γη απηφ δεκηνπξγείηαη θαη απηή ε εμάπισζε ζε κεγαιχηεξν γεσγξαθηθφ εχξνο. Σα εζληθά clusters εθθξάδνπλ ηα αληαγσληζηηθά πιενλεθηήκαηα ελφο θξάηνπο, θαη επεξεάδνληαη άκεζα απφ ηηο θξαηηθέο δνκέο, ηελ ηζρχνπζα λνκνζεζία θαη ην γεληθφηεξν καθξννηθνλνκηθφ πεξηβάιινλ ζην νπνίν απηά ρσξνζεηνχληαη. Σέινο, ηα δηεζλή clusters δελ πεξηνξίδνληαη ζηα εζληθά φξηα ελφο θξάηνπο, θαη ηα κέιε ηνπο είλαη νξγαληζκνί θαη επηρεηξήζεηο πνπ αλήθνπλ ζε πεξηζζφηεξεο απφ κηα ρψξεο. ηηο πεξηπηψζεηο πνπ ηα κέιε ηνπο απνηεινχληαη απφ γεηηνληθά θξάηε, ν ζπλεξγαηηθφο ζρεκαηηζκφο εμαθνινπζεί λα αλαδεηθλχεη ηα επηκέξνπο ηνπηθά πιενλεθηήκαηα ηεο θάζε ρψξαο. Σξόπνο ζύζηαζεο Έλαο άιινο ζεκαληηθφο δηαρσξηζκφο ησλ clusters απνηειεί ν ηξφπνο ζχζηαζεο ηνπο, φπνπ ζε απηή ηελ πεξίπησζε νη ζπζηάδεο ρσξίδνληαη ζε δπν θαηεγνξίεο αλάινγα αλ έρνπλ πξνθχςεη απφ απζφξκεηεο ζπγθεληξψζεηο επηρεηξήζεσλ θαη ινηπφλ νξγαληζκψλ ζε κηα γεσγξαθηθή πεξηνρή (bottom-up approach), ή αλ έρνπλ δεκηνπξγεζεί απφ εμαξρήο νξγαλσκέλεο νκάδεο ζηα πιαίζηα κηαο δεκφζηαο πνιηηηθήο (top-down approach). Σα απζφξκεηα ή «αλεπίζεκα» clusters ηα νπνία αλήθνπλ ζηελ πξψηε θαηεγνξία, απνηεινχλ ηελ πην ζπλήζε θαη δηαδεδνκέλε κνξθή clusters ζην επξχ θνηλφ, θαη κπνξνχλ κε ηε ζεηξά ηνπο λα ρσξηζηνχλ θη απηά ζε άηππα, νξγαλσκέλα θαη θαηλνηφκα αλάινγα κε ηα ραξαθηεξηζηηθά ηνπο. Πην αλαιπηηθά, ηα άηππα clusters απνηεινχληαη απφ κηθξέο επηρεηξήζεηο κε ραξαθηεξηζηηθφ ηνπο ην κηθξφ βαζκφ πηνζέηεζεο λέσλ ηερλνινγηψλ, ηελ πεξηνξηζκέλε ηθαλφηεηα δηνίθεζε ηνπο θαη ηε κηθξή εμεηδίθεπζε ηνπ εξγαηηθνχ ηνπο δπλακηθνχ. Οη ζρεκαηηζκνί απηνί ζπλήζσο ραξαθηεξίδνληαη απφ κηθξή ζπλεξγαζία κεηαμχ ησλ κειψλ ηνπο, πεξηνξηζκέλεο ηθαλφηεηεο αλάπηπμεο, θαη κε εμαγσγηθή ηθαλφηεηα απφ κεδεληθή έσο αξθεηά κηθξή. Σα νξγαλσκέλα clusters παξνπζηάδνπλ κέηξην εμαγσγηθφ ραξαθηήξα, απνηεινχληαη απφ κηθξέο θαη κεζαίεο επηρεηξήζεηο, κε κηθξή ηερλνινγηθή πηνζέηεζε πνπ φκσο παξνπζηάδεη πξννπηηθέο, θαη κε κηα κέηξηα ζπλεξγαζία κεηαμχ ησλ κειψλ ηνπο. Σέινο, ηα θαηλνηφκα clusters απνηεινχλ ηε βέιηηζηε κνξθή ζρεκαηηζκψλ θαζψο απνηεινχληαη απφ κεζαίεο θαη κεγάιεο επηρεηξήζεηο κε πςειή παξαγσγή θαηλνηνκίαο, ε 23

νπνία πξνθχπηεη απφ ηελ πηνζέηεζε πςειήο ηερλνινγίαο θαη ηελ πςειή δηάρπζε γλψζεο ζηα κέιε ηνπ ζρεκαηηζκνχ ιφγσ ησλ ηζρπξψλ δεζκψλ πνπ ππάξρνπλ κεηαμχ ηνπο. Οη πξσηνβνπιίεο ή «επίζεκα» clusters έρνπλ ζηφρν ηελ επηηάρπλζε ηεο δεκηνπξγίαο ησλ απαξαίηεησλ ζπλζεθψλ, νη νπνίεο ζα απνηειέζνπλ ηελ πιαηθφξκα πξνζέιθπζεο επηρεηξήζεσλ ζε κηα ζπγθεθξηκέλε γεσγξαθηθή πεξηνρή πνπ ζα νξγαλσζνχλ ζηε ζπλέρεηα θαη ζα ζρεκαηίζνπλ έλα cluster. ηελ πεξίπησζε απηή ε ζπζηάδα θαηαζθεπάδεηαη απφ ηελ αξρή, κε ή ρσξίο ειάρηζηε πξνυπάξρνπζα ππνδνκή, σο απνηέιεζκα πνιηηηθήο επηινγήο γηα ηελ επίηεπμε πεξηθεξεηαθήο ηερλνινγηθήο αλάπηπμεο, ιακβάλνληαο ηε κνξθή ηερλνπφιεσλ, βηνκεραληθψλ πεξηνρψλ, ηερλνινγηθψλ πάξθσλ, ζεξκνθνηηίδσλ θ.α. Ζ νξγαλσκέλε απηή πξνζπάζεηα αχμεζε ηεο αληαγσληζηηθφηεηαο θαη αλάπηπμεο εζηηάδεη ζηελ εθηίκεζε ηεο αγνξάο, ησλ πξντφλησλ ή ππεξεζηψλ, ησλ ζπλδέζεσλ, ησλ εμσηεξηθνηήησλ θαη ησλ ζπλεξγηψλ, ψζηε λα εληνπηζηνχλ ηα ξπζκηζηηθά (λνκηθά) θαη επηρεηξεκαηηθά εκπφδηα, λα αλαγλσξηζηνχλ λέεο επθαηξίεο ζηελ αγνξά θαη λα αλαπηπρηνχλ επηρεηξεκαηηθέο ζηξαηεγηθέο γηα ηελ αληηκεηψπηζε ησλ θχξησλ αληαγσληζηψλ ησλ ζπζηάδσλ. Παξφηη νη πξσηνβνπιίεο απηέο δηαθέξνπλ απφ ρψξα ζε ρψξα θαη απφ cluster ζε cluster, ππάξρνπλ σζηφζν θάπνηεο θνηλέο νπηηθέο θαη δξάζεηο νη νπνίεο πην αλαιπηηθά ζηνρεχνπλ ζηε δεκηνπξγία δηθηχσλ κεηαμχ αλζξψπσλ θαη επηρεηξήζεσλ, ζηελ πξνψζεζε ηεο εμαγσγηθήο δξαζηεξηφηεηαο, ζηελ πξναγσγή ησλ ηαιέλησλ θαη ηνπ εμεηδηθεπκέλνπ δπλακηθνχ, ζηελ αλάπηπμε ηεο επσλπκίαο ηνπ cluster (branding), θαη ηέινο ζηε κεηάδνζε ηεο πιεξνθνξίαο, ηεο γλψζεο θαη ηεο εκπεηξίαο κεηαμχ ησλ κειψλ ηεο ζπζηάδαο. 2.6 Η ρξεκαηνδόηεζε ησλ clusters Ζ δηαζθάιηζε ρξεκαηνδφηεζεο απνηειεί βαζηθφ παξάγνληα γηα ηελ αλάπηπμε θαη επηηπρεκέλε ιεηηνπξγία ησλ clusters, θαζψο επηηξέπεη ζ απηά λα πινπνηνχλ ζεκαληηθά πξνγξάκκαηα θαη έξγα, θαη λα πεηπραίλνπλ ζηφρνπο φπσο είλαη ε ελζάξξπλζε δεκηνπξγίαο spin-off εηαηξεηψλ, ε ηερληθή εθπαίδεπζε θαη ε πινπνίεζε έξγσλ ππνδνκψλ. Σα clusters πνπ έρνπλ εμαζθαιηζκέλε ρξεκαηνδφηεζε παξάιιεια πεηπραίλνπλ θαιχηεξεο επηδφζεηο ζε φηη αθνξά ηελ πξνψζεζε ηεο αλάπηπμεο ηνπο, θαη αξθεηά θαιχηεξα απνηειέζκαηα ζε ζέκαηα ζρεηηθά κε ηε βειηίσζε ηεο αληαγσληζηηθφηεηαο ηνπο. Οη πεγέο ρξεκαηνδφηεζεο ησλ ζπζηάδσλ επηρεηξήζεσλ είλαη ηξεηο : ε πνιηηεία, νη επηρεηξήζεηο-κέιε θαη νη ρξεκαηνπηζησηηθνί νξγαληζκνί, θαη ζε γεληθέο γξακκέο δηαθξίλνληαη ηξεηο ηξφπνη ρξεκαηνδφηεζεο ηνπο, ε δεκφζηα αλνηρηή, ε δεκφζηα γηα νξηζκέλν ρξφλν θαη ν κηθηφο ηχπνο ρξεκαηνδφηεζεο. Πην αλαιπηηθά : 24

Γεκόζηα αλνηρηή ρξεκαηνδόηεζε (Open-ended public funding) ε φηη αθνξά απηφ ηνλ ηχπν ρξεκαηνδφηεζεο, δηαηππψλεηαη απφ νξηζκέλνπο κειεηεηέο ε άπνςε φηη ε κφληκε ξνε δεκφζησλ πφξσλ θαη επηδνηήζεσλ ζε έλα cluster νδεγεί ηειηθά ζηε κε απνηειεζκαηηθή δηαρείξηζε ηνπ απφ ηνπο ζπκκεηέρνληεο. Γεκόζηα ρξεκαηνδόηεζε γηα νξηζκέλν ρξόλν Άιινη πάιη κειεηεηέο αλαθέξνπλ, φηη ε δεκφζηα ρξεκαηνδφηεζε ζηα clusters ζα πξέπεη λα παξέρεηαη γηα έλα ζπγθεθξηκέλν ρξνληθφ δηάζηεκα έηζη ψζηε λα απνθιείεηαη εμαξρήο ην ελδερφκελν ηεο κφληκεο ρξεκαηνδφηεζεο απφ ην θξάηνο, πξνσζψληαο κε απηφλ ηνλ ηξφπν ηελ ηδέα ησλ ζπλεξγαηηθψλ έξγσλ απφ ηε βηνκεραλία. Μηθηόο ηύπνο ρξεκαηνδόηεζεο (δεκόζηα/ ηδησηηθή) χκθσλα κε ηνλ ηχπν απηφ ρξεκαηνδφηεζεο, ηα clusters ρξεκαηνδνηνχληαη αξρηθά απφ δεκφζηνπο πφξνπο αιιά ζηε ζπλέρεηα αλαπηχζζνπλ ππεξεζίεο ηηο νπνίεο παξέρνπλ έλαληη θάπνηνπ ηηκήκαηνο ζηα κέιε ηνπο. ηαδηαθά ινηπφλ ε δεκφζηα ρξεκαηνδφηεζε θζίλεη θαη απμάλεηαη αληίζηνηρα ε ζπλεηζθνξά ησλ επηρεηξήζεσλ-κειψλ ηεο ζπζηάδαο, κε απνηέιεζκα κεηά ην πέξαζκα ησλ ηξηψλ πξψησλ ρξφλσλ ε δεκφζηα ρξεκαηνδφηεζε λα κελ ππάξρεη, θαη ην cluster λα είλαη απφ ηφηε απηνρξεκαηνδνηνχκελν. ηηο πεξηζζφηεξεο πεξηπηψζεηο ε ρξεκαηνδφηεζε ησλ clusters, εηδηθά ζηα πξψηα βήκαηα αλάπηπμεο πξνέξρεηαη απφ πξσηνβνπιίεο ζηήξημεο ησλ ζπζηάδσλ πνπ πινπνηνχληαη απφ ηελ πνιηηεία (project clusters). Σα πεξηζζφηεξα πξνγξάκκαηα κάιηζηα πξνβιέπνπλ ηελ παξνρή εληζρχζεσλ γηα ηε θάζε ηεο ζχζηαζεο θαη αλάδπζεο ηεο ζπζηάδαο (ρξνληθφ δηάζηεκα πεξίπνπ 18 κελψλ), αιιά θαη γηα ηε θάζε ηεο ιεηηνπξγίαο/αλάπηπμεο ηνπ ζρεκαηηζκνχ (ρξνληθφ δηάζηεκα επηπιένλ 18 κελψλ). ηφρνο ησλ πξνγξακκάησλ απηψλ είλαη λα θαιπθηνχλ ηα πξψηα έμνδα νξγάλσζεο, θαη λα πινπνηεζνχλ νη αξρηθέο δξάζεηο πνπ ζα αλαδείμνπλ ην ξφιν ησλ ζπζηάδσλ θαη ηα νθέιε πνπ πξνθχπηνπλ απφ ηε ζπκκέηνρε ηνπο ζε απηέο, έηζη ψζηε ζην κέιινλ λα γίλεη εθηθηή ε απηνρξεκαηνδφηεζε ησλ δξάζεσλ ηνπο. Μεηά ην πξψην δηάζηεκα ιεηηνπξγίαο, νη επηρεηξήζεηο-κέιε ηνπ cluster θαινχληαη λα πιεξψζνπλ ζπλδξνκέο κέινπο ζε αληάιιαγκα γηα ηηο ππεξεζίεο θαη ηα νθέιε πνπ απνιακβάλνπλ απηέο απφ ηε ζπκκεηνρή ηνπο ζην ζρεκαηηζκφ. Οη ζπλδξνκέο απηέο απνηεινχλ ππνρξέσζε ησλ κειψλ, παξέρνληαη ζε ηαθηηθή βάζε θαη έρνπλ θαζνξηζκέλν χςνο, ελψ θαη απνθνπήλ θαη ζε εζεινληηθή βάζε, νη πην εχξσζηεο απφ ηηο επηρεηξήζεηο-κέιε 25

δχλαηαη λα παξέρνπλ θαη ρνξεγίεο. ε εμαηξεηηθέο πεξηπηψζεηο, φπνπ ε ζπζηάδα ηψξα πξνθχπηεη απφ ηελ αγνξά, ε ρξεκαηνδφηεζε ησλ δξάζεσλ απηήο γίλεηαη εμαξρήο απφ ηα κέιε ηεο (business cluster). Φαλεξφ είλαη φηη φζν πην ηζρπξή ε βάζε ηεο ζπζηάδαο, φζν δειαδή πην πνιιά ηα κέιε, ηφζν πεξηζζφηεξα ηα έζνδα πνπ πξνθχπηνπλ θαη ηφζν κεγαιχηεξε ε ηθαλφηεηα ρξεκαηνδφηεζεο ησλ δξάζεσλ ηεο πξνο φθεινο ησλ κειψλ ηνπ ζρεκαηηζκνχ. Αλ ην cluster ηψξα έρεη κνξθή εηαηξείαο, κπνξεί λα ιάβεη ηξαπεδηθφ δαλεηζκφ γηα ηε ρξεκαηνδφηεζε ζπγθεθξηκέλσλ δξάζεσλ, λα αμηνπνηεί πεξηνπζηαθά ζηνηρεία, λα ζπκκεηέρεη ζε ζπγρξεκαηνδνηνχκελα πξνγξάκκαηα θιπ., θαη γεληθά λα απνιακβάλεη φια ηα δηθαηψκαηα θαη ηηο ππνρξεψζεηο πνπ απνξξένπλ απφ ηελ εηαηξηθφηεηα. Αλ ηα ρξεκαηνπηζησηηθά ηδξχκαηα βξίζθνληαη κέζα ζηα γεσγξαθηθά φξηα ηνπ cluster, ε ρξεκαηνδφηεζε γίλεηαη πην εχθνιε, θαζψο ε ζεηηθή δηαθαίλνπζα δπλακηθή ησλ επηρεηξήζεσλ φπσο απηή θαιιηεξγείηαη ζην πιαίζην ηεο ζπζηάδαο, παξέρεη ζήκα ζηα ρξεκαηνπηζησηηθά ηδξχκαηα φηη νη δαλεηδφκελεο επηρεηξήζεηο ζα κπνξέζνπλ λα θαιχςνπλ ηηο κειινληηθέο ππνρξεψζεηο ελφο δαλείνπ. Δπηπιένλ, ε κείσζε ηνπ θφζηνπο πνπ ζπλεπάγεηαη ε γεσγξαθηθή εγγχηεηα ησλ επηρεηξήζεσλ θαη ε κεηαμχ ηνπο ζπλεξγαζία κεηψλεη ηηο ρξεκαηνπηζησηηθέο αλάγθεο ησλ επηρεηξήζεσλ-κειψλ θαη απμάλεη έηζη ηε δηαπξαγκαηεπηηθή ηνπο δχλακε έλαληη ησλ ηξαπεδψλ. Ζ κείσζε απηή ηνπ θφζηνπο δηεπθνιχλεη θαη ηελ είζνδν λέσλ επηρεηξήζεσλ ζην ζρεκαηηζκφ κε απνηέιεζκα λα απμάλεη ηε βάζε ηεο ζπζηάδαο θαη λα επλνεί κ απηφλ ηνλ ηξφπν ηέινο, ηε ρξεκαηνδφηεζε ηνπο. 2.7 Η δηνίθεζε ησλ clusters Αλεμάξηεηα απφ ηνλ ηξφπν αλάπηπμεο ησλ clusters, είηε απζφξκεηα δειαδή κέζα απφ ηελ αγνξά είηε κέζσ δηεπθνιπληηθψλ πνιηηηθψλ, απαηηείηαη λα ππάξρεη δηνίθεζε πνπ ζα ζέηεη ηηο θαηεπζχλζεηο, ζα δηακνξθψλεη ην φξακα θαη ηε ζηξαηεγηθή, ζα παξαθνινπζεί ηελ πινπνίεζε ηνπ ζρεδίνπ δξάζεο θαη ζα πξναζπίδεη ηα ζπκθέξνληα ησλ επηρεηξήζεσλ-κειψλ ηνπ ζρεκαηηζκνχ. Αλαιπηηθφηεξα, ηα άηνκα/θνξείο πνπ εκπιέθνληαη ζηε δηνίθεζε/δηαρείξηζε ησλ clusters είλαη : Facilitator/ clusterpreneur Ο facilitator είλαη απηφο πνπ θάλεη ηηο πξψηεο ελέξγεηεο γηα ηελ αλάπηπμε ελφο cluster, θαη ηνλ ξφιν ηνπ κπνξεί λα αλαιάβεη έλαο επαγγεικαηίαο «δηθηπνκεζίηεο» (broker), ή έλαο εθ ησλ κειινληηθψλ εηαίξσλ ηεο ζπζηάδαο. 26