Κατασκευή του αρχαίου φράγµατος της Αλυζίας Construction of the ancient dam of Alyzia ΜΟΥΤΑΦΗΣ, Ν. Ι. ρ. Πολιτικός Μηχανικός, Λέκτορας, ΕΜΠ. ΠΕΡΙΛΗΨΗ : Το αρχαίο φράγµα της Αλυζίας κατασκευάστηκε σε διαφορετικά καθ ύψος στάδια, κατά την περίοδο ακµής της πόλης Αλυζίας, µε στόχο τη συγκράτηση µέρους των αδροµερών υλικών που αποθέτει το ρέµα του Βάρνακα στον κατάντη καλλιεργήσιµο κάµπο του Μύτικα. Τα στάδια κατασκευής του φράγµατος διερευνώνται µε βάση τη δοµή και τη γεωµετρία της κατάντη ορατής βραχώδους επένδυσης του φράγµατος. Το εσωτερικό του φράγµατος, που έχει αποκαλυφθεί τοπικά λόγω διάβρωσης της επιφανειακής επένδυσης, σχηµατίζεται από γωνιώδεις λίθους µικρών διαστάσεων, εγκιβωτισµένους σε αµµο-ιλυώδη υλικά. Το φράγµα θεµελιώθηκε στις φυσικές αποθέσεις της κοίτης, χωρίς εξυγίανση ή έστω εξοµάλυνση των υλικών. ABSTRACT : The ancient dam of Alyzia was constructed in distinct stages, during the period of prosperity of the town of Alyzia, in an aim to reduce the coarse sediments of the Varnakas stream deposited on the cultivated Mytikas plain. The stages of construction are investigated considering the arrangement of the stones and the geometry of the downstream observable dam face. The interior of the dam has been exposed locally by erosion of the surface lining, revealing angular rock fragments embedded in a matrix of sandy-silt. The dam has been founded on the stream deposits, without prior leveling or improvement of the foundation. 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Κοντά στα χωριά Μύτικας και Κανδήλα της περιοχής Ξηροµέρου στη δυτική Ακαρνανία (Σχήµα 1) και σε απόσταση 2 km από τα τείχη και ερείπια της αρχαίας πόλης Αλυζίας βρίσκεται στο ρέµα του Βάρνακα το λιθόθετο φράγµα της Αλυζίας. Το φράγµα είναι κατασκευασµένο σε στενωπό του ρέµατος, µε απόκρηµνες όχθες, 1 km πριν την έξοδο του στον κάµπο του Μύτικα. Το ρέµα διασχίζει στη συνέχεια πλευρικά τον κάµπο και εκβάλλει στον Όρµο Βούρκο (Σχ. 2). Η κατασκευή του φράγµατος συνδέεται µε την περίοδο εµπορικής, οικονοµικής και πολιτιστικής ακµής της πόλης Αλυζίας, δηλαδή µεταξύ 5 ου και 1 ου αιώνα π.χ. (Murray 1984) ή είναι παλαιότερη, ενδεχοµένως της ΛΕΥΚΑÄΑ N. ΛΕΥΚΑÄΑ ΒΟΝΙΤΣΑ ΚΑΝÄΗΛΑ ΠΑΛΑΙΡΟΣ Ν. ΚΑΛΑΜΟΣ ΜΥΤΙΚΑΣ Σχήµα 1. Χάρτης περιοχής Figure 1. Area map ΦΡΑΓΜΑ ΑΛΥΖΙΑΣ ΑΣΤΑΚΟΣ ΑΜΦΙΛΟΧΙΑ π. ΑΧΕΛÙΟΣ 5ο Πανελλήνιο Συνέδριο Γεωτεχνικής & Γεωπεριβαλλοντικής Μηχανικής, ΤΕΕ, Ξάνθη, 31/5-2/6/6 1
Μυκηναϊκής περιόδου (Knauss 1995). 5-4 800 Τεßχη Αλυζßαò 600 400-3 -2-1 Μýτικαò 600 400 ΦρÜγìα Ανω ΚανδÞλα ΚανδÞλα 60 40 20 ΒÜρνακαò Ορìοò Μýτικα Ορìοò Βοýρκοò 0 1 2 400-3 -4-5 -6-7 -8-9 ανάπτυξη σηµαντικού λιµανιού, ερείπια του οποίο σώζονται µέχρι σήµερα βυθισµένα στον όρµο του Μύτικα) και αφετέρου τη συστηµατική καλλιέργεια του κάµπου. 2. ΤΟ ΦΡΑΓΜΑ Το φράγµα είναι ορατό µόνο από τα κατάντη, (Φωτ.1) γιατί ο χώρος ανάντη του φράγµατος έχει πληρωθεί µε τα φερτά του ρέµατος. Το ύψος του φράγµατος από το βαθύτερο σηµείο της θεµελίωσής του είναι 11 m περίπου, µε στέψη στο υψ. +95. Το µήκος στη στέψη είναι 30 m περίπου, από τα οποία τα 5 m στο δεξιό άκρο έχουν καλυφθεί από κεκλιµένο αναβαθµό σκυροδέµατος, που κατασκευάστηκε τη δεκαετία του 80, για τη διέλευση αγροτικών οχηµάτων. Σχήµα 2. Θέση φράγµατος Figure 2. Dam location -10 Το µέγεθος του έργου, το επακόλουθο υψηλό κόστος και τέλος οι δυσκολίες υλοποίησης του, αναπόφευκτα συνηγορούν υπέρ της σύνδεσης της κατασκευής µε µία ευηµερούσα και οικονοµικά εύρωστη κοινωνική οµάδα, που θα αποκόµιζε σηµαντικά οφέλη από την κατασκευή του, δηλαδή της πλησιέστερης πόλης Αλυζίας. Λαµβάνοντας υπόψη ότι η πρώτη ιστορική αναφορά στην πόλη είναι του 415 π.χ. (Θουκυδίδης), εκτιµάται ότι το φράγµα µάλλον κατασκευάστηκε µεταξύ 5 ου και 1 ου αιώνα π.χ., παρά κατά τη Μυκηναϊκή περίοδο. Οι Murray (1984) και Knauss (1995), διερεύνησαν διάφορους πιθανούς λόγους κατασκευής του φράγµατος, χωρίς να καταλήγουν σε συγκεκριµένη σαφή πρόταση. Οι Ζαρκαδούλας (4) και Μουτάφης & Ζαρκαδούλας (5) καταλήγουν διά της εις άτοπον απαγωγής και σχετική τεκµηρίωση, να διατυπώσουν την άποψη ότι το φράγµα κατασκευάστηκε µε στόχο τη συγκράτηση µέρους των αδροµερών φερτών υλικών του ρέµατος, που οι πληµµύρες απέθεταν στον κάµπο του Μύτικα, δυσχεραίνοντας ή εµποδίζοντας την καλλιέργεια του. Την αιτία αυτή κατασκευής του φράγµατος δεν είχαν διερευνήσει οι Murray και Knauss. Η πόλη της Αλυζίας, περιτριγυρισµένη από υψηλούς ορεινούς όγκους και κατά συνέπεια σχετικά αποµονωµένη, είχε ανάγκη αφενός την επικοινωνία µέσω της θάλασσας (µε Φωτογραφία 1. Κατάντη όψη του φράγµατος Photograph 1. Downstream view of the dam Η ορατή κατάντη παρειά σχηµατίζεται µε ασβεστολιθικής προέλευσης ορθογωνικούς ογκολίθους, διατεταγµένους σε 15 σειρές. Oι 11 άνω σειρές είναι σχηµατισµένες µε ογκολίθους σε όλο το µήκος του φράγµατος, ενώ οι 4 κάτω σειρές περιέχουν ογκολίθους µόνο στο δεξιό τµήµα του φράγµατος και το υπόλοιπο σχηµατίζεται µε λίθους µικρών διαστάσεων και κροκάλες. Εκτιµάται ότι το τµήµα αυτό αποτελεί επισκευή του αρχικού φράγµατος, µετά από διάβρωση της επένδυσης. Οι διαστάσεις των ογκολίθων ποικίλουν µε χαρακτηριστικότερες διαστάσεις 0,6-0,8 m ύψος και 1-1,5 m µήκος. Κατά θέσεις µεταξύ των ογκολίθων παρεµβάλλονται µικροί λίθοι για πλήρωση των κενών και εξοµάλυνση των στρώσεων. εν υπάρχει συνδετικό υλικό µεταξύ των ογκολίθων. Επιφανειακή επικάλυψη λίθων µε σκληρό κονίαµα παρατηρείται µόνο τοπικά στο κατάντη αριστερό τµήµα του φράγµατος, όπου έχει γίνει επισκευή, εµβαδού 2 m 2 περίπου. 5ο Πανελλήνιο Συνέδριο Γεωτεχνικής & Γεωπεριβαλλοντικής Μηχανικής, ΤΕΕ, Ξάνθη, 31/5-2/6/6 2
95,0 90,0 ΥΨΟΜΕΤΡΟ 85,0?? [15] [14] [12] [11]? [3]? [2] [1] [12] [11] [15] [14] 0 5 10 15 20 25 30 m : ΘÜìνοò :Λιθüδεìα : Αììο-ιλýò : ΑììοχÜλικα : ΑποθÝσειò Σχήµα 3. Φωτογραµµετρική αποτύπωση της κατάντη παρειάς του φράγµατος Figure 3. Photogrammetric view of the downstream dam slope Η κατάντη παρειά του φράγµατος αποτυπώθηκε φωτογραµµετρικά από τον Ζαρκαδούλα (4). Από την αποτύπωση αυτή προέκυψε το διάγραµµα του Σχ. 3, που επιτρέπει άµεσες µετρήσεις αποστάσεων και διαστάσεων. Η κοίτη βρίσκεται στο υψ. +84 και η στέψη του φράγµατος στο υψ. +95. από λιθόδεµα που κατασκευάστηκε στα τέλη του 60 από τη ασική Υπηρεσία, για συγκράτηση µέρους των φερτών του ρέµατος. Το κατάντη πρανές του φράγµατος διαµορφώνεται από δύο τουλάχιστον επίπεδα, µε κλιµακωτή διάταξη των σειρών, όπως φαίνεται στη Φωτ. 2 και στο Σχ.4. Το κατώτερο επίπεδο, απότοµο, µε κλίση 67,5 ο (1:2,41 Ο:Κ), περιλαµβάνει τις σειρές ογκολίθων [1] έως και. Οι επόµενες σειρές και έχουν κατασκευαστεί µε ελαφρώς ηπιότερη κλίση, ενώ οι σειρές έως και [15] µε κλίση 38 ο (1,28:1 Ο:Κ). 95,0 Φωτογραφία 2. Κλίσεις κατάντη πρανούς Photograph 2. Inclinations of the downstream face. 90,0 ΥΨΟΜΕΤΡΟ 85,0 1 2,41 2,41 1 1 [3] [2] [1]???? [15] 1,28 [14] [11] [12] Στο διάγραµµα σηµειώνεται η αρίθµηση των σειρών ογκολίθων, οι περιοχές εµφάνισης των υλικών θεµελίωσης του φράγµατος, η ζώνη κάλυψης του φράγµατος από τον αγροτικό δρόµο (Φωτ. 2) και τέλος ο τοίχος 0 5 10 15 m Σχήµα 4. Τυπική διατοµή φράγµατος Figure 4. Typical dam cross-section 5ο Πανελλήνιο Συνέδριο Γεωτεχνικής & Γεωπεριβαλλοντικής Μηχανικής, ΤΕΕ, Ξάνθη, 31/5-2/6/6 3
Μπροστά και κάτω από τη σειρά [2], διατηρείται στο κεντρικό τµήµα της κοίτης του ρέµατος προστατευτική επένδυση (ποδιά) από ογκολίθους, µε ήπια κλίση 22 ο (2,42:1 O:K), όπως δείχνεται σχηµατικά στο Σχ. 4 και στη Φωτ. 3. Φωτογραφία 3. Προστατευτική επένδυση ποδός φράγµατος µε ογκολίθους Photograph 3. Protective apron of dam toe, with boulders Εκτιµάται ότι η ποδιά αυτή κάλυπτε αρχικά τον πόδα του φράγµατος σε όλο το πλάτος της κοίτης και προστάτευε το έργο από υποσκαφή. Οι αποθέσεις φερτών υλικών ανάντη και κατάντη του φράγµατος κάλυψαν σύντοµα την προστατευτική αυτή επένδυση και για τον λόγο αυτό διατηρήθηκε ανέπαφη και χωρίς εξοµάλυνση των ακµών των ογκολίθων της από τη ροή του νερού. Υπάρχουν περιορισµένες ενδείξεις σύνδεσης της ποδιάς µε τις σειρές ογκολίθων στο κατάντη πρανές του φράγµατος, ώστε να θεωρείται ότι οι δύο αυτές ζώνες έχουν κατασκευαστεί παράλληλα. Πρόσφατες υπερπηδήσεις του φράγµατος µε ροή νερού πλησίον των αντερεισµάτων, που συνέβησαν µετά τις παρεµβάσεις της ασικής Υπηρεσίας και της τοπικής Κοινότητας, διέβρωσαν τις αποθέσεις και κατέστρεψαν την προστατευτική επένδυση, στα άκρα της κοίτης, ενώ παράλληλα επέτρεψαν την αποκάλυψη της θεµελίωσης και διευκόλυναν τη διάβρωση και υποσκαφή του φράγµατος. 3. ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΦΡΑΓΜΑΤΟΣ Η διάβρωση των υλικών στον πόδα του φράγµατος αποκάλυψε τη ζώνη θεµελίωσης σε αµφότερα τα άκρα της κοίτης. Στα χαµηλότερα τµήµατα και σε όλο το πλάτος του ρέµατος εµφανίζεται ζώνη σκληρής αµµοιλύος, ορατού πάχους 1,0 m περίπου.η άνω επιφάνεια της ζώνης αµµο-ιλύος εµφανίζει έντονες διακυµάνσεις και κλίση από την αριστερή όχθη προς τη δεξιά (βλ. Σχ. 3), ενδεχοµένως λόγω της αριστερόστροφης καµπής του ρέµατος στη θέση αυτή. Πάνω στην αµµο-ιλύ υπάρχει στρώση αµµοχάλικου µε κροκάλες, πάχους 0,5 έως 0,8 m. Τα χαλίκια, οι κόκκοι της άµµου και οι κροκάλες είναι έντονα στρογγυλεµένα. Η άνω επιφάνεια της στρώσης αµµοχάλικου εµφανίζει έντονες ανωµαλίες και παρόµοια εγκάρσια κλίση µε αυτή της υποκείµενης στρώσης αµµο-ιλύος. Οι έντονες ανωµαλίες και η εγκάρσια κλίση υποδηλώνουν ότι η ζώνη του αµµοχάλικου είναι φυσική απόθεση του ρέµατος και δεν διαστρώθηκε από τους κατασκευαστές του φράγµατος. Τα υλικά του φράγµατος διαστρώθηκαν πάνω στη ζώνη του αµµοχάλικου, χωρίς καµία εξοµάλυνση της επιφάνειάς του. Η επαφή µεταξύ του αµµοχάλικου θεµελίωσης και των υλικών του φράγµατος είναι εµφανής, λόγω της χρησιµοποίησης εδαφικού υλικού στο σώµα του φράγµατος, µε ενσωµατωµένους γωνιώδεις χάλικες και λίθους, όπως φαίνεται στη Φωτ. 4. Φωτογραφία 4. Επαφή αναχώµατος φράγµατος και θεµελίωσης. Photograph 4. Contact area between dam embankment and its foundation. 4. ΕΣΩΤΕΡΙΚΟ ΤΟΥ ΦΡΑΓΜΑΤΟΣ Το εσωτερικό του φράγµατος έχει αποκαλυφθεί τοπικά, σε δύο θέσεις του αναχώµατος, µετά από υπερπήδησή του και υδραυλική διάβρωση της εξωτερικής στρώσης. Η κύρια θέση βρίσκεται στο άνω 5ο Πανελλήνιο Συνέδριο Γεωτεχνικής & Γεωπεριβαλλοντικής Μηχανικής, ΤΕΕ, Ξάνθη, 31/5-2/6/6 4
αριστερό τµήµα του φράγµατος, µεταξύ των σειρών και [12], πλησίον του αριστερού αντερείσµατος. Σε επαφή µε την εξωτερική στρώση των ογκολίθων παρατηρείται στερεοποιηµένο αµµο-ιλυώδες υλικό, µε γωνιώδη χαλίκια και ψηφίδες και ενσωµατωµένους γωνιώδεις λίθους ασβεστολιθικής προέλευσης (βλ. Φωτ. 5). Οι διαστάσεις των λίθων είναι της τάξης των 10 έως 30 cm. µετακινηθεί. Η ελευθερία περιστροφής και µετακίνησης των ογκολίθων επιτρέπει την παραµόρφωση της εξωτερικής επιφάνειας του αναχώµατος, γεγονός που είναι εµφανές στη διάταξη των στρώσεων των ογκολίθων. Φωτογραφία 6. Λεπτοµέρεια εσωτερικού του φράγµατος Photograph 6. Detail of the dam interior. Φωτογραφία 5. Εσωτερικό φράγµατος σε επαφή µε επιφανειακή ζώνη ογκολίθων. Photograph 5. Interior of the dam, in contact with the surface zone of boulders. Η κυριαρχία του εδαφικού υλικού σε επαφή µε τους ογκολίθους της επένδυσης και ο πλήρης εγκιβωτισµός των γωνιωδών λίθων στο εδαφικό υλικό, αποτελεί απόδειξη ότι: το εδαφικό υλικό διαστρώθηκε κατά την κατασκευή τού φράγµατος παράλληλα µε τους ογκολίθους και δεν αποτελεί προϊόν διάπλυσης και απόθεσης λόγω διήθησης, η διηθούµενη ποσότητα νερού µέσα από το ανάχωµα ήταν περιορισµένη, άλλως το εδαφικό υλικό θα είχε ξεπλυθεί µέσα από τα κενά µεταξύ των ογκολίθων. Λεπτοµέρεια του εσωτερικού του φράγµατος δείχνεται στη Φωτ. 6, στην οποία διακρίνεται η ζώνη εδαφικού υλικού καθώς και οι γωνιώδεις λίθοι εγκιβωτισµένοι στο εδαφικό υλικό. Στη Φωτ. 5 είναι εµφανής ο τρόπος τοποθέτησης και στήριξης των ογκολίθων. Κάθε ογκόλιθος στηρίζεται εν µέρει σε ογκολίθους της υποκείµενης σειράς και εν µέρει στο υποκείµενο εδαφικό υλικό. Η στήριξη εκάστου ογκολίθου σε δύο διαφορετικής παραµορφωσιµότητας υλικά, επιτρέπει την περιστροφή ή/και µετατόπιση του ογκολίθου, εάν το υποκείµενο εδαφικό υλικό συµπυκνωθεί, στερεοποιηθεί ή 5. ΟΜΗ ΟΓΚΟΛΙΘΩΝ ΚΑΙ ΤΡΑΧΥΤΗΤΑ ΣΕΙΡΩΝ Η δοµή των ογκολίθων παρουσιάζει έντονη διαφοροποίηση καθ ύψος του φράγµατος (βλ. Φωτ. 1 και Σχ. 3.). Η άνω επιφάνεια κάθε σειράς ογκολίθων λαµβάνεται από το φωτογραµµετρικό διάγραµµα του Σχ. 3 και αποτυπώνεται ως συνεχής κυµατοειδής γραµµή µεταξύ των άνω ακµών των ογκολίθων. Οι γραµµές επιφάνειας κάθε σειράς δείχνονται στο Σχ. 5 και αποτελούν ένδειξη της τραχύτητας κάθε σειράς. Είναι εύλογο να θεωρηθεί ότι η τελική άνω επιφάνεια κάθε σταδίου ανύψωσης του φράγµατος, θα διαµορφωνόταν κατά το δυνατόν οριζόντια και οµαλή, ώστε να αποφευχθεί η συγκεντρωµένη και κατά θέσεις ροή νερού πάνω από το φράγµα. Συνεπώς, σειρές ογκολίθων µε υψηλή τραχύτητα, δεν θα µπορούσαν να αποτελέσουν ενδιάµεσες στάθµες ανύψωσης του φράγµατος. Οι ογκόλιθοι στις σειρές [1] και [2] είναι ακανόνιστου σχήµατος και έχουν τοποθετηθεί µάλλον άτακτα, χωρίς να δένουν µεταξύ τους. Τακτική δόµηση ορθογωνικών ογκολίθων παρατηρείται στη σειρά [3], µε την οποία επιτυγχάνεται ενιαίο υψόµετρο στην άνω επιφάνεια της σειράς. Η σειρά εµφανίζει χαµηλή τραχύτητα και συνεπώς θα µπορούσε να λειτουργήσεις ως στέψη ενδιάµεσης ανύψωσης του φράγµατος. 5ο Πανελλήνιο Συνέδριο Γεωτεχνικής & Γεωπεριβαλλοντικής Μηχανικής, ΤΕΕ, Ξάνθη, 31/5-2/6/6 5
95,0 90,0 ΥΨΟΜΕΤΡΟ 85,0 [15] [14] [12] [11] [3] [2] [11] [12] 0 5 10 15 20 25 m Σχήµα 5. Τραχύτητα σειρών ογκολίθων Figure 5. Roughness of boulder rows Στη σειρά χρησιµοποιούνται ογκόλιθοι των οποίων το ύψος είναι µεγαλύτερο από το πλάτος, χωρίς να δίνεται προσοχή στην ευθυγράµµιση της άνω επιφάνειας της στρώσης. Ογκόλιθοι διαφορετικού ύψους τοποθετούνται γειτονικά, µε αποτέλεσµα η άνω επιφάνεια της σειράς να εµφανίζει έντονη τραχύτητα. Στη σειρά παρατηρείται η προσπάθεια κάλυψης των ανωµαλιών της σειράς και ευθυγράµµιση της επιφάνειας των ογκολίθων. Η σειρά εµφανίζει χαµηλή τραχύτητα και θα µπορούσε να αποτελέσει στέψη ενδιάµεσης ανύψωσης του φράγµατος. Η δόµηση των λίθων και η ενιαία καθ ύψος κλίση της παρειάς του φράγµατος, υποδηλώνουν ότι οι ενότητες των σειρών [1] - [3] και - κατασκευάστηκαν είτε στην ίδια χρονική περίοδο ή µε µικρή χρονική διαφορά µεταξύ τους. Οι σειρές και εµφανίζουν άρτια διάταξη ορθογωνικών ογκολίθων, µε υψηλό βαθµό συναρµολόγησης. Ιδιαίτερη προσοχή δόθηκε στην εµφάνιση και στη σύνδεση των λίθων, όπως φαίνεται χαρακτηριστικά στη Φωτ. 7. Οι σειρές και έχουν κατασκευαστεί µε ηπιότερη κλίση έναντι των υποκειµένων σειρών. Οι παρατηρήσεις αυτές συνηγορούν στο συµπέρασµα ότι οι σειρές και κατασκευάστηκαν σε άλλη χρονική περίοδο από τις υποκείµενες σειρές και από τεχνίτες αυξηµένης καλαισθησίας και τέχνης. Φωτογραφία 7. Προσεκτική συναρµολόγηση ογκολίθων στις σειρές και Photograph 7. Detailed interlocking of stones in rows and Οι σειρές έως και [15] εµφανίζουν µεγάλο ποσοστό λίθων ακανόνιστου σχήµατος, χαµηλό βαθµό συναρµολόγησης των λίθων και αυξηµένη τραχύτητα των στρώσεων. Η κλίση του πρανούς είναι σταθερή στις 38 ο, µε µέσο ύψος κάθε στρώσης περί τα 0,8 m. Εκτιµάται ότι η κατασκευή των ζωνών αυτών πραγµατοποιήθηκε σε ένα στάδιο και µάλλον εσπευσµένα, µε εµφανή προχειρότητα στη δόµηση. Κάθε σειρά είναι µετατοπισµένη προς τα ανάντη κατά 0,6 έως 0,7 m από την υποκείµενη, γεγονός που απαιτεί αυξηµένες διαστάσεις ογκολίθων ώστε να είναι εφικτή η ασφαλής στήριξη της υπερκείµενης στρώσης. Στις στρώσεις αυτές παρατηρούνται 5ο Πανελλήνιο Συνέδριο Γεωτεχνικής & Γεωπεριβαλλοντικής Μηχανικής, ΤΕΕ, Ξάνθη, 31/5-2/6/6 6
ογκόλιθοι µε ορατή οριζόντια διάσταση της τάξης του 1,5 m. 6. ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΦΡΑΓΜΑΤΟΣ Η διερεύνηση των φάσεων κατασκευής του φράγµατος βασίζεται σε στοιχεία και παρατηρήσεις από τη δόµηση των ογκολίθων, τη γεωµετρία του αναχώµατος, την οµαλότητα ή τραχύτητα της άνω επιφάνειας των στρώσεων, την αξιολόγηση των παραµορφώσεων και τέλος την υδραυλική λειτουργία του έργου. Στη θέση του φράγµατος, οι όχθες του ρέµατος σχηµατίζονται σε ασβεστολιθική βραχοµάζα µε απότοµα πρανή, που εκτείνονται υψοµετρικά πολύ πάνω από τη στέψη του φράγµατος. Στην αριστερή κατά τη ροή όχθη υπάρχει ογκώδης έξαρση µαζικού ασβεστολίθου, εγκάρσια στην κοίτη, που προκαλεί την ιδιαίτερη στένωση στην κοιλάδα του ρέµατος, την οποία εκµεταλλεύτηκαν οι κατασκευαστές του φράγµατος για περιορισµό του όγκου του. Η έξαρση οριζοντιώνεται δηµιουργώντας παραοριζόντιο αναβαθµό περί το υψ. +95. Η θέση του φράγµατος και η έξαρση του αριστερού αντερείσµατος φαίνονται στις Φωτ. 8 και 9. Φωτογραφία 8. Θέση φράγµατος και βραχώδης έξαρση αριστερού αντερείσµατος. Photograph 8. Dam location and rock protrusion on the left abutment. Σε οποιαδήποτε ενδιάµεση στάθµη της στέψης του φράγµατος κάτω από το υψ. +95, η ροή του ρέµατος µπορεί να διέλθει από τη θέση του έργου µόνο µε υπερχείλιση (υπερπήδηση) πάνω από το ανάχωµα. Με στέψη φράγµατος στο υψ. +95, εµφανίζεται η δυνατότητα φυσικής ή τεχνητής διόδευσης των παροχών πάνω από τη βραχώδη έξαρση, χωρίς να είναι πλέον αναγκαία η υπερπήδηση του φράγµατος. Φωτογραφία 9. Βραχώδης έξαρση µαζικού ασβεστολίθου αριστερού αντερείσµατος. Photograph 9. Rock protrusion of massive limestone on the left abutment. Εκτιµάται ότι το φράγµα κατασκευάστηκε σε περισσότερα του ενός καθ ύψος στάδια. Το πρώτο στάδιο περιελάµβανε την κατασκευή των σειρών [1] έως [3] ή έως, µε πλέον πιθανή την ενιαία ανύψωση µέχρι τη σειρά στο υψ. +88. Η ανύψωση αυτή δηµιουργεί πτώση µέχρι την κοίτη 4 m, µε µήκος υπερχείλισης στη στέψη 24 m περίπου. Η πτώση νερού των 4 m θα προκαλούσε διάβρωση των αµµοχάλικων και της αµµοιλύος της κοίτης σε µικρό χρονικό διάστηµα και εποµένως εκτιµάται ότι η κατασκευή της προστατευτικής ποδιάς στον πόδα του φράγµατος πραγµατοποιήθηκε παράλληλα µε την κατασκευή του φράγµατος, µειώνοντας έτσι την πτώση στα 2,5 m. Η λεκάνη απορροής στη θέση του φράγµατος καλύπτει 21 km 2, ενώ η παροχή πληµµύρας µε συχνότητα επαναφοράς 1:1, εκτιµάται στα 98 m 3 /sec και µε συχνότητα επαναφοράς 1: στα 270 m 3 /sec. Τα εκτεταµένα πλευρικά κορήµατα που παρατηρούνται στα πρανή της λεκάνης απορροής, δηµιουργούν ιδιαίτερα υψηλές στερεοπαροχές, µε αποτέλεσµα ο εκάστοτε ταµιευτήρας να πληρούται σε µικρό σχετικά χρονικό διάστηµα. Κατά την πρώτη φάση ανύψωσης του φράγµατος, τα φερτά πλήρωσαν τόσο τη λεκάνη του φράγµατος, όσο και την κατάντη περιοχή µέχρι το υψ. 88, καλύπτοντας πλήρως το φράγµα. Η στάθµη των φερτών στο υψ. +88 πρέπει να διατηρήθηκε για µεγάλο χρονικό διάστηµα, ώστε να δηµιουργηθούν ανεξίτηλα ίχνη στα βραχώδη πρανή της κοιλάδας κατάντη του φράγµατος. Τα ίχνη αυτά έγιναν ορατά µε τον σχετικά 5ο Πανελλήνιο Συνέδριο Γεωτεχνικής & Γεωπεριβαλλοντικής Μηχανικής, ΤΕΕ, Ξάνθη, 31/5-2/6/6 7
πρόσφατο καταβιβασµό της στάθµης των φερτών λόγω αµµοληψιών κατάντη του φράγµατος. Η επόµενη ανύψωση του αναχώµατος περιλαµβάνει τις σειρές και, δηλαδή µέχρι το υψ. +89,5, δηµιουργώντας πτώση νερού 1,5 m µέχρι τη στάθµη των φερτών στο υψ. +88. Στη στάθµη αυτή το φράγµα θα παρέµεινε για σχετικά µικρό χρονικό διάστηµα, άλλως οι ογκόλιθοι των σειρών και θα είχαν εµφανή σηµάδια διάβρωσης και εξοµάλυνση των ακµών τους σε µεγαλύτερο βαθµό από τους ογκολίθους των υπερκείµενων σειρών, στοιχείο που δεν παρατηρείται. Η επόµενη ανύψωση του φράγµατος εκτιµάται ότι πραγµατοποιήθηκε σε ένα στάδιο, µε την κατασκευή όλων των υπολοίπων σειρών µέχρι το υψ. +95, ώστε να υπάρξει η δυνατότητα υπερχείλισης πάνω από τη βραχώδη έξαρση του αριστερού αντερείσµατος. Ενδεχοµένως να είχε γίνει εκβάθυνση και διεύρυνση της θέσης υπερχείλισης ώστε η ροή του νερού να περιορίζεται στη θέση αυτή και να µην εκτείνεται πάνω στο φράγµα. Ο χώρος που δηµιουργήθηκε ανάντη του φράγµατος πληρώθηκε σταδιακά µε φερτά µέχρι τη στέψη του, πιθανόν σε µικρό σχετικά χρονικό διάστηµα. Η συνεχής ροή νερού πάνω στο µαζικό ασβεστόλιθο διέβρωσε βαθµιαία το πέτρωµα από τα κατάντη προς τα ανάντη, σχηµατίζοντας έγκοιλα µέσα στα οποία αποτονωνόταν το µεγαλύτερο µέρος της ενέργειας του νερού. Η έλλειψη συστηµάτων ασυνεχειών στο µαζικό ασβεστόλιθο, περιόρισε την ταχύτητα διάβρωσης του πετρώµατος. Η διάβρωση όµως συνεχίστηκε µέχρι την πλήρη διάνοιξη διαµπερούς ανοίγµατος στη βραχώδη έξαρση. Στο ανάντη άκρο το άνοιγµα είχε σχήµα ανεστραµµένου τριγώνου, βάθους 7 m περίπου και πλάτους στην στέψη 1,2 m. Ο πυθµένας του ανοίγµατος έφθασε στο υψ. +88. Η έξοδος από τα έγκοιλα φαίνεται στη Φωτ. 10. Η διάνοιξη διαµπερούς ανοίγµατος είχε ως αποτέλεσµα τον καταβιβασµό της στάθµης της κοίτης ανάντη του φράγµατος στο υψ. +88. Η ροή νερού σε χαµηλά υψόµετρα εξασφάλισε το φράγµα από τον κίνδυνο υπερπήδησης και για το λόγο αυτό το φράγµα µπόρεσε να διατηρηθεί ουσιαστικά ανέπαφο µέχρι σήµερα. Φωτογραφία 10. Σχηµατισµός φυσικού υπερχειλιστή µε διάβρωση του µαζικού ασβεστολίθου. Photograph 10. Development of a natural spillway by erosion of the massive limestone. Οι συνθήκες λειτουργίας του ρέµατος διατηρήθηκαν µέχρι το 1968, οπότε η ασική Υπηρεσία έφραξε το άνοιγµα στον υπερχειλιστή µε λιθοδοµή και διεύρυνε µε εκρηκτικά τη διώρυγα υπερχείλισης στο υψ. +93,5, µε στόχο να δηµιουργήσει αναβαθµό συγκράτησης φερτών υλικών προκειµένου να περιορίσει τον όγκο φερτών υλικών που το ρέµα µετέφερε και απέθετε στον κάµπο του Μύτικα. Αν και η ενέργεια αυτή της ασικής Υπηρεσίας θέτει σε κίνδυνο το φράγµα από τις υπερπηδήσεις που παρατηρούνται τα τελευταία χρόνια µε αυξανόµενη συχνότητα, ουσιαστικά αποκατέστησε το φράγµα στην αρχική του λειτουργία, αυτή της συγκράτησης των φερτών του ρέµατος. 7. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Knauss, J. (1995), Der altweibersprung, die raetselhafte alte talsperre in der Glossesschlucht bei Alyzeia in Akanranien. Archaeologischer Anzeiger, Heft 2, pp. 137-162. Murray, W.M. (1984), The ancient Dam of the Mytikas Valley, American Journal of Archeology 88, pp. 195-203. Μουτάφης, Ν.Ι. και Ζαρκαδούλας Ν. (5), Αρχαίο φράγµα Αλυζίας. 2 ο ιεθνές Συνέδριο Αρχαίας Ελληνικής Τεχνολογίας, Αθήνα. Ζαρκαδούλας, Ν. (4), Αρχαίο Φράγµα Αλυζίας, Σχ. Πολ. Μηχ. ΕΜΠ, Μεταπτυχιακή διατριβή. 5ο Πανελλήνιο Συνέδριο Γεωτεχνικής & Γεωπεριβαλλοντικής Μηχανικής, ΤΕΕ, Ξάνθη, 31/5-2/6/6 8