Διονύσιος Γιουλάτος, αναπληρωτής καθηγητής, Τμήμα Βιολογίας, Α.Π.Θ.

Στέργιος Γαλίκας αρχιτέκτων μουσειολόγος, υποψ. Δρ. Α.Π.Θ. Διονύσιος Γιουλάτος, αναπληρωτής καθηγητής, Τμήμα Βιολογίας, Α.Π.Θ. Βασίλειος Γκούτνερ, καθηγητής, Τμήμα Βιολογίας, Α.Π.Θ. Νικόλαος Ζούρος, καθηγητής Εφαρμοσμένης Γεωμορφολογίας και Περιβαλλοντικής Γεωλογίας, Τμήμα Γεωγραφίας, Πανεπιστήμιο Αιγαίου Αντώνης Κοκκινάκης, επίκουρος καθηγητής, Τμήμα Δασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος, Α.Π.Θ. Νικόλαος Κουλούσης, αναπληρωτής καθηγητής, Τμήμα Γεωπονίας, Α.Π.Θ. Δημήτρης Κωστόπουλος, επίκουρος καθηγητής, Τμήμα Γεωλογίας, Α.Π.Θ., Υπεύθυνος Μουσείου Γεωλογίας & Παλαιοντολογίας Ιωάννης Παντής, Αντιπρύτανης Α.Π.Θ. Χρυσούλα Πυρινή, Δρ. Βιολογίας, Υπεύθυνη του Βοτανικού Μουσείου του Τμήματος Βιολογίας Α.Π.Θ. Ματούλα Σκαλτσά, καθηγήτρια Ιστορίας της Τέχνης και Μουσειολογίας, Τμήμα Αρχιτεκτόνων, Α.Π.Θ. Ευαγγελία Τσουκαλά, αναπληρώτρια καθηγήτρια, Τμήμα Γεωλογίας, Α.Π.Θ. 1

ΕΡΜΑΡΙΑ ΓΕΜΑΤΑ ΛΟΥΛΟΥΔΙΑ Η Φυτοποικιλότητα της Ελλάδας συναντά την Ιστορία της Χρύσας Πυρινή Εργαστήριο Συστηματικής Βοτανικής και Φυτογεωγραφίας, Τομέας Βοτανικής, Τμήμα Βιολογίας ΑΠΘ Το Βοτανικό Μουσείο (Herbarium) του Τμήματος Βιολογίας φιλοξενεί περισσότερα από 30.000 αποξηραμένα δείγματα φυτών. Το τμήμα με τις παλιές συλλογές περιλαμβάνει φυτικά δείγματα που συλλέχθηκαν από διάφορες περιοχές της Ελλάδας, από Έλληνες και Ευρωπαίους ερευνητές της ελληνικής χλωρίδας, κατά την περίοδο 1800 1950 και κατάφεραν να διατηρηθούν ζωντανά σε διάστημα μεγαλύτερο των δύο αιώνων. Οι σύγχρονοι ερευνητές καταθέτουν αντιπροσωπευτικά δείγματα των φυτών που μελετούν εμπλουτίζοντας συνεχώς το Βοτανικό Μουσείο με θεματικές συλλογές (δείγματα αναφοράς). Με την επιστημονικά θεμελιωμένη καταγραφή της ελληνικής χλωρίδας, αναδεικνύονται απειλούμενα, κινδυνεύοντα και άλλα σπάνια είδη, ενώ γίνεται δυνατή η παρακολούθηση της μεταβολής της χλωρίδας μέσα στο χρόνο. Το Βοτανικό Μουσείο του Τμήματος Βιολογίας, εκτός από την ανεκτίμητη αξία της πολιτιστικής κληρονομιάς μπορεί να συμβάλει στην ευαισθητοποίηση του κοινού ως προς την προστασία της βιοποικιλότητας. 2

Η ΔΥΝΑΜΙΚΗ ΤΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ ΓΕΩΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΠΑΛΑΙΟΝΤΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΥ ΑΠΘ του Δημήτρη Σ Κωστόπουλου Τμήματος Γεωλογίας Σχολή Θετικών Επιστημών ΑΠΘ, Το Μουσείο Γεωλογίας & Παλαιοντολογίας του Τμήματος Γεωλογίας του Α.Π.Θ. ιδρύθηκε άτυπα το 1940 αλλά οι συλλογές του προ χρονολογούνται έως και το 1926. Το Μουσείο στεγάζεται εδώ και δεκαετίες σε ένα χώρο του Κτιρίου Θετικών Επιστημών, δυσανάλογα μικρό της δυναμικής του. Η από 2005 καταγραφή των ευρημάτων και αντικειμένων του Μουσείου αποκάλυψε ένα πλούτο 5000 ορυκτών, πετρωμάτων και απολιθωμάτων που καλύπτουν όλο το εύρος των γεωεπιστημών και αναδεικνύουν τη γεωλογική κληρονομιά και σπουδαιότητα του Ελληνικού χώρου, αλλά και τη διαχρονική του βιοποικιλότητα. Στο αρχείο αυτό θα πρέπει να προστεθούν μερικές ακόμη χιλιάδες απολιθωμάτων θηλαστικών που συνεχώς παράγονται από τη διαρκή ανασκαφική δραστηριότητα των μελών του Εργαστηρίου σε περισσότερες από 30 θέσεις σε όλη την Ελλάδα, καθώς και το υλικό των συνδεδεμένων/θυγατρικών Συλλογών του Μουσείου σε Δυτική και Κεντρική Μακεδονία. Το Μουσείο φυλάσσει σήμερα 7 τυπικά είδη, 27 Ολότυπους νέων ειδών και 6 Ολοτύπους νέων υποειδών θηλαστικών, ενώ ιδιαίτερης επιστημονικής και εκπαιδευτικής σημασίας είναι το κρανίο του Ανθρώπου των Πετραλώνων και η συλλογή των ευρημάτων του Ουρανοπίθηκου του μακεδονικού, είδη που συνδέονται στενά με την εξέλιξη του ανθρώπου. Από το 2000 έως σήμερα οι συλλογές του Μουσείου έχουν μελετηθεί από περισσότερους των 25 ξένων ερευνητών, και αναφέρονται σε περισσότερα από 50 επιστημονικά άρθρα, ενώ παρά την περιορισμένη προσβασιμότητα στο κοινό, από το 2005 έως σήμερα το μουσείο έχουν επισκεφθεί περισσότερες από 70 μαθητικές ομάδες όλων των επιπέδων της εκπαίδευσης. 3

ΤΑΡΙΧΕΥΜΕΝΑ ΠΤΗΝΑ Ο ΑΝΕΚΤΙΜΗΤΟΣ ΠΛΟΥΤΟΣ ΤΩΝ ΜΟΥΣΕΙΩΝ ΦΥΣΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ Η περίπτωση της συλλογής του Εργαστηρίου Ζωολογίας του Βασίλη Γκούτνερ Εργαστήριο Ζωολογίας Τομέας Ζωολογίας Τμήμα Βιολογίας Σχολή Θετικών Επιστημών ΑΠΘ Στο Τμήμα Βιολογίας του Α.Π.Θ. υπάρχει μια αρκετά μεγάλη συλλογή ταριχευμένων πτηνών. Δημιουργήθηκε κατά μεγάλο μέρος από Ρώσο ταριχευτή στις αρχές του εικοστού αιώνα. Εμπλουτίστηκε κατά τις επόμενες δεκαετίες με αγορά ταριχευμένων πτηνών τα οποία δεν συναντώνται στην Ευρώπη. Από πρόσφατη καταγραφή στα πλαίσια διπλωματικής εργασίας που εκπονήθηκε στον Τομέα Ζωολογίας προέκυψε ότι στη συλλογή αυτή υπάρχουν 342 δείγματα που ανήκουν σε 242 είδη και 61 διαφορετικές οικογένειες. Το 68% αφορά είδη της ελληνικής πανίδας ενώ 32% είδη άλλων περιοχών. Μεταξύ των δειγμάτων υπάρχουν σπάνια πουλιά όπως γύπες, αετοί, ερωδιοί πελεκάνοι κ.ά., ενώ 24 είδη θεωρούνται απειλούμενα. Ένα μέρος της συλλογής αυτής καλύπτει τις εκπαιδευτικές ανάγκες του Τμήματος Βιολογίας, το υπόλοιπο όμως, που κρίνεται ως ιδιαίτερα σημαντικό και που αφορά κυρίως μεγαλόσωμα μένει αναξιοποίητο. Το υλικό αυτό αυτό θα ήταν περισσότερο χρήσιμο ως εκθεσιακό υλικό σε ένα Μουσείου Φυσικής Ιστορίας. Οι ειδικοί του Τμήματος Βιολογίας με την γνώση και την πείρα τους θα μπορούσαν να συνεισφέρουν στην κατάλληλη παρουσίαση αυτών των εκθεμάτων. 4

ΜΟΥΣΕΙΟ ΑΓΡΙΑΣ ΠΑΝΙΔΑΣ, ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΕΡΕΥΝΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΕΥΑΙΣΘΗΤΟΠΟΙΗΣΗ του Αντώνη Κ. Κοκκινάκη Εργαστήριο Άγριας Πανίδας & Ιχθυοπονίας Γλυκέων Υδάτων, Σχολή Γεωπονίας, Δασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος, Τμήμα Δασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος ΑΠΘ Το Μουσείο Άγριας Πανίδας λειτούργει στις εγκαταστάσεις του Τμήματος Δασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος στο Φοίνικα Θεσσαλονίκης, σε ειδικά διαμορφωμένο εκθεσιακό χώρο περίπου 700 m 2, στον οποίο φιλοξενούνται σήμερα περίπου 530 ταριχευμένα εκθέματα που ανήκουν σε περισσότερα από 270 διαφορετικά είδη της Ελληνικής πανίδας Η διατήρηση και λειτουργία του Μουσείου, εκτός από τη κάλυψη των εκπαιδευτικών και ερευνητικών αναγκών των φοιτητών του ΑΠΘ, αποτελεί ένα σημαντικό πόλο περιβαλλοντικής ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης για το ευρύτερο κοινό της Β. Ελλάδας. Το Μουσείο δέχεται σε ετήσια βάση περισσότερα από 50 σχολεία της α/βάθμιας και β/βάθμιας εκπαίδευσης αλλά και πολλές ανεξάρτητες κοινωνικές ομάδες ή μεμονωμένους θαυμαστές μουσείων φυσικής ιστορίας. Μέσα από οργανωμένες και εξειδικευμένες ξεναγήσεις που παρέχονται από το προσωπικό και τους μεταπτυχιακούς φοιτητές του Εργαστηρίου μας, οι επισκέπτες έχουν την ευκαιρία να δουν και να αντιληφθούν τη δύναμη και την ομορφιά του Ελληνικού φυσικού τοπίου, τον πλούτο των δασών και την αναγκαιότητα διατήρησης και προστασίας του φυσικού περιβάλλοντος. Οι θετικές εντυπώσεις και απόψεις των επισκεπτών του αποτυπώνονται σε ειδικά τηρούμενο βιβλίο καταγραφής εντυπώσεων. 5

ΕΝΤΟΜΟΛΟΓΙΚΕΣ ΣΥΛΛΟΓΕΣ: Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥΣ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΡΕΥΝΑ του Νικόλαου Κουλούσης Εργαστήριο Εντομολογίας, Τμήμα Γεωπονίας, Σχολή Γεωπονίας, Δασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος, Α.Π.Θ. Τα έντομα αποτελούν την πολυπληθέστερη σε αριθμό ειδών ζωική ταξινομική ομάδα στον πλανήτη με τεράστια οικονομική σημασία για τον άνθρωπο σε όλα τα επίπεδα οργάνωσής της. Στο πλαίσιο της ερευνητικής και εκπαιδευτικής δραστηριότητάς του, το Εργαστήριο Εντομολογίας του Τμήματος Γεωπονίας του Α.Π.Θ. έχει δημιουργήσει μια συλλογή περίπου 4.000 εντόμων τα οποία αποτελούν δείγμα του εξαιρετικά μεγάλου αριθμού εντόμων που υπάρχουν στην χώρα μας. Η αναγνώριση των ειδών αυτών από τους φοιτητές συμβάλλει καθοριστικά στην εμβάθυνση των γνώσεών τους σε θέματα φυτοπροστασίας, δεδομένου ότι πολλά από τα έντομα αυτά είναι βλαβερά για τις καλλιέργειες, ενώ άλλα είναι ωφέλιμα και συμβάλλουν στην επικονίαση και την προστασία των φυτών από εχθρούς. Η αξία, όμως, των εντόμων εκτείνεται και σε πεδία πέραν του γεωργικού, καθώς μέσα από τον πλούτο πληροφορίας και υπηρεσιών που μας παρέχουν τα έντομα κρίνεται σε σημαντικό βαθμό η υγεία του πλανήτη μας. Η διατήρηση δειγμάτων εντόμων σε κατάλληλα διαμορφωμένα μουσεία φυσικής ιστορίας αποτελεί προτεραιότητα για τη γεωργία, τον άνθρωπο και το περιβάλλον και ευθύνη των σύγχρονων γενεών προς τις μελλοντικές. 6

ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΕΜΠΕΙΡΙΕΣ ΤΩΝ ΜΟΥΣΕΙΩΝ ΦΥΣΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ της Ευαγγελίας Τσουκαλά Τμήμα Γεωλογίας Σχολή θετικών Επιστημών ΑΠΘ Τα απολιθώματα, ως μάρτυρες του παρελθόντος, μας διηγούνται την προϊστορία μιας περιοχής, το φυσικό περιβάλλον, τις κλιματικές αλλαγές, την εξάπλωση και εξαφάνιση των ζώων και φυτών που έζησαν πριν από χιλιάδες και εκατομμύρια χρόνια. Μικρές παλαιοντολογικές εκθέσεις με απολιθώματα από την ανασκαφική έρευνα θεσμοθετήθηκαν στις περιοχές Γρεβενών, Σιάτιστας, Αλμωπίας, Καλινδοίων, Σιντικής, Κιλκίς. Λόγω του επιστημονικού ενδιαφέροντος, της τουριστικής ανάπτυξης και της διεθνούς προβολής υπογράφηκε Μνημόνιο Συνεργασίας και Προγραμματική Σύμβαση μεταξύ του ΑΠΘ και του Δήμου Γρεβενών για την ίδρυση του «ΚΕΝΤΡΟΥ ΠΑΛΑΙΟΝΤΟΛΟΓΙΑΣ ΜΗΛΙΑΣ ΓΡΕΒΕΝΩΝ». Οι εμπειρίες αυτές αποδεικνύουν την ανάγκη ανάπτυξης ενός κεντρικού ελληνικής φυσικής ιστορίας σε εθνικό επίπεδο. πυλώνα γνώσης της 7

ΜΕΛΕΤΩΝΤΑΣ ΚΑΙ ΕΚΘΕΤΟΝΤΑΣ ΘΗΛΑΣΤΙΚΑ: Η ΣΥΝΕΙΣΦΟΡΑ ΤΩΝ ΜΟΥΣΕΙΩΝ Φ.Ι. του Διονύσιου Γιουλάτος Εργαστήριο Ζωολογίας, Τομέας Ζωολογίας, Τμήμα Βιολογίας, Α.Π.Θ. Τα Μουσεία Φυσικής Ιστορίας (ΜΦΙ) αποτελούν τη μετεξέλιξη της συλλεκτικής και εκθεσιακής μανίας του διαφορετικού της μεταναγεννησιακής Ευρώπης. Ο σκοπός τους πλέον όμως είναι τριπλός: ερευνητικός, εκπαιδευτικός και εκθεσιακός. Η καταγραφή της βιοποικιλότητας, η αποθήκευση της φυσικής κληρονομιάς, η συμβολή στην κατανόηση των εξελικτικών μηχανισμών και σχέσεων των οργανισμών μεταξύ τους, η πληροφόρηση και εκπαίδευση νέων επιστημόνων συνδυάζεται με την ευχαρίστηση και τη ψυχαγωγία. Από όλους αυτούς τους τομείς, ο τελευταίος αποτελεί και την πιο άμεση εικόνα του ΜΦΙ στην κοινωνία. Εδώ ο ρόλος της χαρισματικής πανίδας (θηλαστικά, πτηνά) είναι σημαντικός. Τα περισσότερα ΜΦΙ επενδύουν εκθεσιακά σε αυτό, όπως και στο ΜΦΙ στο Παρίσι, όπου θηλαστικά και πτηνά συνυπάρχουν σε αλληλεπιδρώντα διοράματα αποκαλύπτοντας τις μαιανδρικές εξελικτικές και οικολογικές σχέσεις τους. Η μεγάλη ποικιλία ειδών και μορφών που τα χαρακτηρίζει, αποτελούν τόσο εκθεσιακό, όσο κι εκπαιδευτικό και ερευνητικό δέλεαρ. Έτσι, η επένδυση συνεχίζεται με μια μακρά παράδοση εκπαίδευσης κι έρευνας, με συνεχή παραγωγή νέων ερευνητών και νέας γνώσης. Σαν μικρογραφία του Παρισιού, το ΜΦΙ του τομέα Ζωολογίας του τμήματος Βιολογίας του Α.Π.Θ., μπορεί κι αυτό να συμβάλλει σε τέτοιες διεργασίες: η σχετικά πλούσια συλλογή των 185 δειγμάτων θηλαστικών, αντιπροσωπεύουν το 52% της ελλαδικής θηλαστικοπανίδας, ενώ σπάνια εξωτικά δείγματα διανθίζουν επιπλέον την συλλογή. Προς το παρόν η συμβολή αυτής της συλλογής είναι σημαντική στις εκπαιδευτικές διαδικασίες του Τμήματος Βιολογίας, ενώ εξίσου σημαντική είναι και η τρέχουσα έρευνα που βασίζεται σε αυτήν. Της λείπει λοιπόν ο τελευταίος κρίκος για να αναδειχθεί ακόμη περισσότερο: ένας χώρος που θα τη φιλοξενήσει, σε συνέργεια με τις άλλες συλλογές, ένας πόλος έλξης, εκπαίδευσης και ευαισθητοποίησης για τη δημιουργία πολιτών με αγάπη και σεβασμό προς τη φυσική ιστορία, ήτοι τις αλληλεπιδράσεις των οργανισμών με το περιβάλλον. 8

ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΚΑΙ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΕΝΟΣ ΣΥΓΧΡΟΝΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ ΦΥΣΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ: ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΕΜΠΕΙΡΙΕΣ ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ του Νικόλαου Ζούρου Τμήμα Γεωγραφίας Πανεπιστημίου Αιγαίου Η δημιουργία ενός Μουσείου Φυσικής Ιστορίας αποτελεί δίχως αμφιβολία μια μοναδική και γοητευτική εμπειρία. Η δημιουργία ενός σύγχρονου Μουσείου, το οποίο να αποτελεί ταυτόχρονα χώρο γνώσης, διαπαιδαγώγησης, μελέτης, έμπνευσης, τέρψης και αναψυχής αποτελεί ένα διαρκές στοίχημα. Αποτελεί πρόκληση η δημιουργία και λειτουργία ενός σύγχρονου Μουσείου το οποίο να αποτελεί ουσιαστικό κέντρο ανάδειξης και προβολής των συλλογών του, παραγωγό επιστημονικών, εκπαιδευτικών και πολιτιστικών γεγονότων, πόλο έλξης επισκεπτών, μοχλό ευαισθητοποίησης και μέσο δημιουργικής αξιοποίησης του ελεύθερου χρόνου, επαφής και επικοινωνίας μεταξύ των ανθρώπων. Ο διαρκής και δύσκολος στην επίτευξη του στόχος είναι ένα μουσείο που μέσα από τις ποικίλες δραστηριότητες του θα βρίσκεται στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος της τοπικής κοινωνίας και ιδιαίτερα των νέων. Βασικές προϋποθέσεις προς τούτο αποτελούν ο σχεδιασμός και η σύγχρονη εκθεσιακή μουσειακή αντίληψη που να το καθιστούν ελκυστικό στον Έλληνα και τον ξένο επισκέπτη αλλά και τον ειδικό επιστήμονα, τον φοιτητή και τον μαθητή, η σύγχρονη οργάνωση της λειτουργίας και οι ερευνητικές και εκπαιδευτικές δραστηριότητες του καθώς και η δικτύωση του τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό. Παρουσιάζονται παραδείγματα και καλές πρακτικές Μουσείων Φυσικής Ιστορίας από τον ευρωπαϊκό και το διεθνή χώρο καθώς και οι εμπειρίες από το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας του Απολιθωμένου Δάσους Λέσβου που ιδρύθηκε πριν από 20 χρόνια με σκοπό την προστασία και την ανάδειξη της φυσικής κληρονομιάς της Λέσβου. 9

ΤΟ «ΝΟΗΜΑ» ΕΝΟΣ ΜΟΥΣΕΙΟΥ ΦΥΣΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΣΗΜΕΡΑ των Ματούλα Σκαλτσά & Στέργιος Γαλίκας Τμήμα Αρχιτεκτόνων, Πολυτεχνικέ Σχολή ΑΠΘ ΜΙΑ ΒΙΝΤΕΟΠΡΟΒΟΛΗ «ΑΛΛΙΩΣ» Ηρακλή Καλογερόπουλος, ΔΠΜΣ «Μουσειολογία», Α.Π.Θ. Τα μουσεία έχουν υποστεί ριζικές αλλαγές τα τελευταία 40 χρόνια, ειδικότερα στη σχέση τους με ζητήματα που απασχολούν την κοινωνία σήμερα. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για τα μουσεία φυσικής ιστορίας από τη δεκαετία του 1960, όταν τα περιβαλλοντικά θέματα κοινωνικά και οικονομικά οπωσδήποτε στη βάση τους, άρχισαν να έρχονται στο προσκήνιο της κοινωνικής πραγματικότητας και όταν η ανάγκη για ευαισθητοποίηση της κοινωνίας σε ζητήματα που άπτονται της φυσικής κληρονομιάς και με ό,τι αυτό συνεπάγεται, φάνηκε ότι ήταν επιτακτική. Οι ιδέες και τα νοήματα πίσω από τις εκθέσεις των μουσείων φυσικής ιστορίας έχουν πιθανώς αλλάξει περισσότερο από κάθε άλλη κατηγορίας μουσειακής έκθεσης. Ο ίδιος ο εκθεσιακός σχεδιασμός των μουσείων φυσικής ιστορία πήρε διαχρονικά πολλές μορφές: Από τις παλαιότερες εκθέσεις και τα Δωμάτια αξιοπερίεργων αντικειμένων, τα οποία προσπαθούσαν να συγκροτήσουν ένα είδος εικόνας του κόσμου με την συσσώρευση αντικειμένων, τα οποία συνοδεύονταν από ελάχιστη πληροφορία και καθόλου ερμηνεία, φτάσαμε στο άλλο άκρο της σύγχρονης εκθεσιακής πρακτικής με την αλόγιστη χρήση της σύγχρονης εκθεσιακής τεχνολογίας και την περιθωριοποίηση των πραγματικών εκθεμάτων. Μέσα από αυτή τη διαχρονική προσέγγιση, αλλά και την εξοικείωση με τη σημερινή κατάσταση των μουσείων φυσικής ιστορίας στην Ευρώπη, θα δούμε όχι μόνο πώς αυτά τα μουσεία έχουν αποτυπώσει νοηματικά και χωρικά τις κυρίαρχες κάθε φορά απόψεις των φυσικών επιστημόνων, αλλά επίσης, και τη θέση την οποία καταλαμβάνουν σήμερα, σε αυτή τη μεγάλη συζήτηση ανάμεσα στην επιστημονική κοινότητα αφενός και την κοινωνία αφετέρου. 10