Γιατί νίκησε η Ελληνική Επανάσταση. Οι ανταγωνισμοί των Μεγάλων Δυνάμεων στα Βαλκάνια 1821: ΓΙΑΤΙ ΝΙΚΗΣΕ Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ ΤΥΠΟΣ

SET 978-960-285-113-5 ISBN 978-960-285-124-1 ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ ΤΥΠΟΣ 10 # 1821: ΓΙΑΤΙ ΝΙΚΗΣΕ Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ 1821 10 # 1821 Γιατί νίκησε η Ελληνική Επανάσταση Οι ανταγωνισμοί των Μεγάλων Δυνάμεων στα Βαλκάνια

1821 Γιατί νίκησε η Ελληνική Επανάσταση Οι ανταγωνισμοί των Μεγάλων Δυνάμεων στα Βαλκάνια ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ 3

8-25 περιεχομενα ΒΑΛΚΑΝΙΑ, h ταραγμενη γωνια τησ ευρωπησ Η μεγάλη κληρονομιά του Βυζαντίου και η οθωμανική διαδοχή βάρυναν στην αντίληψη της Δύσης για τα Βαλκάνια. Η φυλετική και γλωσσική πανσπερμία συμπληρώνεται από ένα άγριο γεωγραφικό ανάγλυφο και ακραίες κλιματολογικές διαφορές. Η επιδίωξη των Μεγάλων Δυνάμεων για κράτη-προτεκτοράτα. Ο ενοποιητικός χαρακτήρας της θρησκείας για τους χριστιανικούς λαούς. του ΣπυρίδωNΟΣ Σφέτα 26-55 ΑΠΟΣΤΑΘΕΡΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΠΡΟΪΟΥΣΑ ΠΑΡΑΚΜΗ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ. Η ΕΝΑΡΞΗ ΤΟΥ ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΥ ΖΗΤΗΜΑΤΟΣ Το πολυσύνθετο πλέγμα σχέσεων των Μεγάλων Δυνάμεων και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας που επηρέαζαν τη μοίρα των υπόδουλων χριστιανών. Κλέφτες και κοτζαμπάσηδες, χαϊντούκοι και κνεζ. Οι διομολογήσεις. Ρωσοτουρκικοί και Βενετοτουρκικοί Πόλεμοι αποδυναμώνουν την Πύλη. Η κάθοδος τον Ορλώφ στο Αιγαίο με την επίνευση της Αγγλίας. Το «ελληνοβυζαντινό σχέδιο» της Μεγάλης Αικατερίνης. Ο καταλυτικός ρόλος του Ναπολέοντα. του ΣπυρίδωNΟΣ Σφέτα 56-93 Η ΕΘΝΙΚΗ ΑΦΥΠΝΙΣΗ ΣΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ «Ομολογώ στον αυτόν καιρό, πως εμείς δεν είμαστε έθνος που να φορμάρουμε καθ αυτό πολιτεία, αλλά είμαστε υποτελείς σε άλλο επικρατέστερο. ( ) Ναι, δε μετέχουμε στη διοίκησι της πολιτείας των κρατούντων μας κατά πάντα, μ όλον τούτο δεν είμαστε σ αυτήνα με την ολότη αμέτοχοι. Οθεν και συνιστούμ ένα έθνος που εν ταύτω μας δένουν οι εκκλησιαστικοί μας άρχοντες με τη διοίκησι την ανωτάτη κ αναμεταξύ μας, αυτοί και σε πολλά είναι κι άρχοντές μας πολιτικοί...» [Επεξηγήσεις Δημητρίου Καταρτζή (1783) γιατί οι Ελληνες αποτελούν έθνος, χωρίς κράτος]. των ΣπυρίδωΝΟΣ Σφέτα και Ιάκωβου Μιχαηλίδη 4 ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

περιεχομενα 94-123 Η Ελληνική Επανάσταση Το απόγευμα της 22ας Φεβρουαρίου 1821 ο Αλέξανδρος Υψηλάντης περνά τον Προύθο ξεκινώντας την Ελληνική Επανάσταση. Στις 6 Ιανουαρίου 1821 ο Κολοκοτρώνης αποβιβάζεται στη Μάνη. Στις 22-25 Μαρτίου ο Μοριάς επαναστατεί. Ο Πανουργιάς πολιορκεί τα Σάλωνα στις 27. Χάνι της Γραβιάς. Στις 7 Ιουνίου στο Δραγατσάνι 205 Ιερολοχίτες πέφτουν νεκροί. Τα νησιά ξεσηκώνονται. Οι ήττες των Ελλήνων σε Μακεδονία, Κρήτη. Η στρατηγική του Κολοκοτρώνη εναντίον του Δράμαλη. Χίος, Ψαρά, Μανιάκι. Η καταστροφική εμφύλια διαμάχη. Από το Μεσολόγγι μέχρι το Ναυαρίνο. ΤΟΥ Ιάκωβου Μιχαηλιδη 124-155 ΟΙ ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΟΙ ΑΓΩΝΕΣ ΤΩΝ ΒΑΛΚΑΝΙΚΩΝ ΛΑΩΝ ΚΑΙ Η ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΠΡΩΤΩΝ ΕΘΝΙΚΩΝ ΚΡΑΤΩΝ Η εισβολή των Γενίτσαρων στο πασαλίκι του Βελιγραδίου στα τέλη του 18ου αιώνα διαταράσσει τις ισορροπίες. Ο Καραγιώργης τίθεται επικεφαλής της εξέγερσης του 1804 και η Εθνοσυνέλευση το 1811 τον ανακηρύσσει ανώτατο κληρονομικό ηγέτη. Το 1813 το πασαλίκι του Βελιγραδίου επανακαταλαμβάνεται από τους Οθωμανούς. Η δεύτερη σερβική εξέγερση υπό τον Ομπρένοβιτς. Στις 15 Ιανουαρίου 1821 ο Βλαδιμηρέσκου αρχίζει στη Βλαχία την εξέγερση και συνυπογράφει με τους Φιλικούς Γεωργάκη Ολύμπιο και Ιωάννη Φαρμάκη συμφωνία συμμαχίας. του ΣπυρίδωΝΟΣ Σφέτα ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ 5

Iδιοκτησία SABD Α.Ε. Εκδότες Δημήτρης Μπενέκος, Αλέξης Σκαναβής Διευθυντής Πάνος Αμυράς Επιμέλεια έκδοσης Αρτέμης Ψαρομήλιγκος, Βασιλική Λάζου Συνεργάτες τεύχους Σπυρίδων Σφέτας, Ιάκωβος Μιχαηλίδης Art directors Νικήτας Φραγκάκης Σοφία Λιβιεράτου Σελιδοποίηση Δημήτρης Πρεντούλης Λευτέρης Γεωργάκης Υπεύθυνη διόρθωσης Κατερίνα Μπεχράκη Εμπορική διεύθυνση Ελσα Σοϊμοίρη Διεύθυνση διαφήμισης Λουκάς Παπανικολάου Υπεύθυνος κυκλοφορίας Κώστας Μπαλής Εκτύπωση Καραπαναγιώτης α.ε. Διανέμεται με τον Τύπο της Κυριακής 6 ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

προλογοσ Συχνά η Ελληνική Επανάσταση του 1821 εκλαμβάνεται και ερμηνεύεται ως ένα ιστορικό γεγονός, ανεξάρτητο από το γενικότερο ευρωπαϊκό γίγνεσθαι, τις διεθνείς σχέσεις και τις ισορροπίες των Μεγάλων Δυνάμεων μεταξύ τους αλλά και έναντι της φθίνουσας Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ομως, μόνο μέσα σε αυτό το πολιτικοστρατιωτικό και διπλωματικό πλαίσιο μπορούσε να ανθήσει η ανατρεπτική ιδέα της απαλλαγής των Ελλήνων - αλλά και των άλλων χριστιανικών λαών των Βαλκανίων - από την οθωμανική τυραννία. Μόνο μέσα στο περιβάλλον των διαδοχικών ρωσοτουρκικών πολέμων, των αυστριακών βλέψεων για τη Βαλκανική, της αμφίθυμης και μεταβαλλόμενης βρετανικής πολιτικής και κυρίως της κοσμογονίας που έφερε η Γαλλική Επανάσταση και οι Ναπολεόντειοι Πόλεμοι μπορούσε να αποδώσει καρπούς ο ηρωικός και πολυαίμακτος αγώνας των Ελλήνων επαναστατών. Είναι χαρακτηριστική μια αποτίμηση του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη: «Η γαλλική επανάστασις και ο Ναπολέων έκαμε, κατά την γνώμη μου, να ανοίξουν τα μάτια του κόσμου. Πρωτήτερα τα έθνη δεν εγνωρίζοντο, τους βασιλείς τους ενόμιζον ως θεούς της γης και ό,τι και αν έκαμναν, το έλεγαν καλά καμωμένο. Διά αυτό και είναι δυσκολώτερο να διοικήσης τώρα λαόν». Περιγράφονται: Η βαριά ιστορική κληρονομιά των Βαλκανίων αλλά και η αίσθηση της εθνικής ιδιαιτερότητας. Εχει ιδιαίτερη αξία, σήμερα, μια ρήση του Δημητρίου Καταρτζή, από το 1783, για το αν οι Ελληνες αποτελούν έθνος: «Ομολογώ στον αυτόν καιρό, πως εμείς δεν είμαστε έθνος που να φορμάρουμε καθ' αυτό πολιτεία, αλλά είμαστε υποτελείς σε άλλο επικρατέστερο. ( ) Ναι, δε μετέχουμε στη διοίκησι της πολιτείας των κρατούντων μας κατά πάντα, μ' όλον τούτο δεν είμαστε σ' αυτήνα με την ολότη αμέτοχοι. Οθεν και συνιστούμ' ένα έθνος που εν ταύτω μας δένουν οι εκκλησιαστικοί μας άρχοντες με τη διοίκησι την ανωτάτη κ' αναμεταξύ μας, αυτοί και σε πολλά είναι κι' άρχοντές μας πολιτικοί...». Η αργόσυρτη πνευματική αφύπνιση των Χριστιανών, η οποία απετέλεσε τον πυρήνα της εθνικής τους ταυτότητας. Οι Ελληνες ξέρουμε τον Ρήγα και τον Αδαμάντιο Κοραή αλλά δεν γνωρίζουμε ίσως πως για τους Σέρβους υπήρξε ένας Ντοσιντέι Ομπράντοβιτς, για τους Ρουμάνους ένας Μίκου-Κλάιν, για τους Βούλγαρους ένας Παΐσιος Χιλανδαρινός. Οι μεγάλες μάχες που σάρωσαν ολόκληρη τη χερσόνησο και έφεραν στο ίδιο χαράκωμα μορφές όπως ο Υψηλάντης και ο Βλαδιμηρέσκου, ο Καραγιώργης και ο Νικοτσάρας, ο Γεωργάκης Ολύμπιος και ο Βλαχάβας, αναδεικνύοντας τον διαβαλκανικό χαρακτήρα του αγώνα. Καταγράφεται ιδιαίτερα η Ελληνική Επανάσταση. Το πέρασμα του Προύθου από τον Αλέξανδρο Υψηλάντη και η αποβίβαση του Κολοκοτρώνη στη Μάνη. Η επανάσταση στον Μοριά (22-25 Μαρτίου). Τα Σάλωνα, η Αλαμάνα και το Χάνι της Γραβιάς. Ο θάνατος των Ιερολοχιτών στο Δραγατσάνι. Ο ξεσηκωμός στα νησιά. Οι ήττες των Ελλήνων σε Μακεδονία, Κρήτη. Η στρατηγική του Κολοκοτρώνη εναντίον του Δράμαλη. Η Χίος, τα Ψαρά και το Μανιάκι. Η καταστροφική εμφύλια διαμάχη. Το Μεσολόγγι, το Ναυαρίνο και η συγκρότηση του ελληνικού κράτους. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ 7

Η βυζαντινή κληρονομιά είναι μέχρι σήμερα αισθητή από την Αδριατική μέχρι τη Μαύρη Θάλασσα. Δίσκος ο οποίος βρέθηκε στην Ισπανία με ανάγλυφη τη μορφή του Θεοδοσίου Α του Μεγάλου. 8 ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Σπυρίδων Σφέτας Αναπληρωτής Καθηγητής στον Τομέα Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας, ΑΠΘ ΒΑΛΚΑΝΙΑ, h ταραγμενη γωνια τησ ευρωπησ Η μεγάλη κληρονομιά του Βυζαντίου και η οθωμανική διαδοχή βάρυναν στην αντίληψη της Δύσης για τα Βαλκάνια. Η φυλετική και γλωσσική πανσπερμία συμπληρώνεται από ένα άγριο γεωγραφικό ανάγλυφο και ακραίες κλιματολογικές διαφορές. Η επιδίωξη των Μεγάλων Δυνάμεων για κράτηπροτεκτοράτα. Ο ενοποιητικός χαρακτήρας της θρησκείας για τους χριστιανικούς λαούς. μεταξύ Ανατολής και Δύσης, σταυροδρόμι πολιτισμών, χώρος σύγκρουσης πολιτισμών, συνονθύλευμα «Γέφυρα λαών καταδικασμένων στη βία, πυριτιδαποθήκη της Ευρώπης, χώρος όπου παράγεται περισσότερη Ιστορία απ όση μπορεί να καταναλωθεί, η πρώτη Ευρώπη, αλλά και η τελευταία Ευρώπη, κλειστό στρατόπεδο της Ευρώπης, περιφέρεια του Καυκάσου και της Μέσης Ανατολής» είναι μερικοί από τους αντιφατικούς χαρακτηρισμούς που αποτυπώθηκαν για τα Βαλκάνια στο παρελθόν και που, στα τέλη του 20ού αιώνα, υπό την επίδραση του πολέμου στη Γιουγκοσλαβία και των συνεπειών του, απέκτησαν πάλι επικαιρότητα. Οταν το 1808 ο Γερμανός γεωγράφος August Zeune εισήγαγε τον όρο «Βαλκανική Χερσόνησος», σίγουρα δεν μπορούσε να φαντασθεί τη μεταγενέστερη αρνητική νοηματοδότησή του. Ο Zeune είχε την εσφαλμένη άποψη ότι η οροσειρά του Αίμου (Balkan στα τουρκικά, Stara Planina στα βουλγαρικά) διέσχιζε όλη τη Χερσόνησο, από τις Αλπεις της Σλοβενίας μέχρι τη Μαύρη Θάλασσα, και είχε την ίδια σημασία όπως η οροσειρά των Απεννίνων για την ιταλική χερσόνησο τα κριτήριά του δηλαδή για το χαρακτηρισμό «Βαλκανική Χερσόνησος» ήταν αποκλειστικά γεωγραφικά. Οταν διαπιστώθηκε ότι η άποψη αυτή ήταν αστήρικτη, ο όρος «Βαλκανική Χερσόνησος ή Χερσόνησος του Αίμου» υπέστη κριτική. Το 1893 ο Γερμανός γεωγράφος Theobald Fischer πρότεινε την αντικατάσταση του όρου «Βαλκανική Χερσόνησος» με τον όρο «Χερσόνησος της Νοτιοανατολικής Ευρώπης». Η άποψή του δεν επιβλήθηκε πλήρως, καθόσον το μείζον ζήτημα ήταν τα βόρεια ή βορειοανατολικά σύνορα της Βαλκανικής Χερσονήσου ή της Χερσονήσου της Νοτιοανατολικής Ευρώπης. Οι περιοχές βόρεια του Δούναβη και του Σαύου ανήκουν στη Νοτιοανατολική ή την Κεντρική Ευρώπη; Με άλλα λόγια, οι παραδουνάβιες ηγεμονίες ή η Κροατία ανήκουν στη Βαλκανική Χερσόνησο; Το 1102 η Κροατία απορροφήθηκε από την Ουγγαρία και ταύτισε τη μοίρα της με το δυτικό κόσμο, αλλά η βυζαντινή πολιτιστική κληρονομιά στην Αδριατική είναι μέχρι σήμερα αισθητή, και στις ζώνες της στρατιωτικής Κροατίας (16ος - τέλη 19ου αιώνα) η παρουσία των Ορθόδοξων Σέρβων ήταν έντονη μέχρι τα τέλη του 20ού αιώνα. Η Βλαχία και η Μολδαβία μέχρι το 14ο αιώνα δεν είχαν αυτόνομο πολιτικό βίο, τελούσαν υπό την επικυριαρχία της Ουγγαρίας, αλλά πολιτισμικά συνδέθηκαν με το Βυζάντιο, μετά την ανάδυση των ηγεμονιών της Βλαχίας και της Μολδαβίας, χωρίς ωστόσο η οθωμανική παρουσία να είναι έντονη κατά την Τουρκοκρατία στις αυτόνομες παραδουνάβιες ηγεμονίες. Είναι προφανές ότι το κριτήριο που τέθηκε για το χαρακτηρισμό της ιδιαιτερότητας της Βαλκανικής Χερσονήσου και τη διάκρισή της από την υπόλοιπη Ευρώπη ήταν πολιτισμικής υφής με τις αντίστοιχες κοινωνικοοικονομικές εκφάνσεις. Πρόκειται για την αντίθεση Ανατολής - Δύσης, Ορθοδοξίας - Καθολικισμού και Προτεσταντισμού. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ 9

Η άποψη ότι η Νοτιοανατολική Ευρώπη αποτελεί μια ιδιαιτερότητα, ότι δεν ανήκει στην Ευρώπη της Αναγέννησης, της Μεταρρύθμισης, του Μπαρόκ, του Διαφωτισμού, του Ορθολογισμού, του Φιλελευθερισμού, της Βιομηχανικής Επανάστασης και της Δημοκρατίας, αλλά στη σφαίρα της «αιρετικής» βυζαντινής παράδοσης, της οθωμανικής κληρονομιάς και της βαρβαρότητας υπάρχει ήδη από το 19ο αιώνα. Το πώς η περιοχή των Βαλκανίων, που στην αρχαιότητα αποτελούσε την «Ευρώπη», κατέληξε να εξαιρείται από τη σύγχρονη Ευρώπη, είναι ένα ζήτημα που συχνά απασχολεί τους ιστορικούς. Πολλοί αναζήτησαν τα αίτια της περιφερειοποίησης του χώρου ήδη στην ύστερη βυζαντινή περίοδο: Η επιβολή της φεουδαρχίας στη Δύση, με όλες τις συνέπειες για τη μεταγενέστερη κοινωνικοπολιτική της εξέλιξη, η ανάπτυξη των ιταλικών εμπορικών πόλεων και των πρώτων καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής, το Σχίσμα των Εκκλησιών (1054), οι ελεύθερες πόλεις και άλλοι παράγοντες καθόρισαν την αντίθεση Ανατολής - Δύσης. Αλλά, παρά τις διαφορετικές αυτές κοινωνικοοικονομικές συνιστώσες, που δεν ήταν ταυτόχρονες σε ολόκληρη την Ευρώπη, υπήρχαν οι κοινές αξίες, η ελληνορωμαϊκή παράδοση και ο Χριστιανισμός. Από την παρακμή και τη συρρίκνωση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας αναδύθηκαν δυνάμεις ως πρόδρομες μορφές του εθνικού Η Δύση έβλεπε πάντα τα Βαλκάνια ως σφαίρα της «αιρετικής» Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και της κληρονόμου της, Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Η «Βάπτιση των Σλάβων», μικρογραφία (1344-45) από το Χρονικό του Κωνσταντίνου Μανασσή (Βιβλιοθήκη Βατικανού). 10 ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

κράτους. Ο ορθολογισμός, κύριο χαρακτηριστικό της ελληνικής αρχαιότητας, δεν ήταν πλέον ασυμβίβαστος με τη χριστιανική πίστη για μια μεγάλη ομάδα διανοουμένων. Η οικονομική αντεπίθεση της Δύσης στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία δεν ήταν αποτέλεσμα ενός ιδιαίτερου εμπορικού δαιμονίου των Βενετών και των Γενουατών, που δήθεν δεν υπήρχε στους Βυζαντινούς εμπόρους. Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία, απειλούμενη από πολλούς εχθρούς, παραχωρούσε προνόμια στους Δυτικούς, για την εξασφάλιση της συνδρομής του στόλου των ιταλικών πόλεων κατά των εχθρών της αυτοκρατορίας. Και όμως, μέσα στις αντίξοες αυτές ανταγωνιστικές συνθήκες αναπτύχθηκε μια μεσαία τάξη εμπόρων και επιχειρηματιών που επωφελήθηκε από την οικονομική δραστηριότητα των Ιταλών εμπόρων στα Βαλκάνια και την Ανατολή. Το μεγάλο εξαγωγικό εμπόριο βρισκόταν στα χέρια των ξένων, αλλά οι γηγενείς συμμετείχαν στην οικονομική ζωή, κρατώντας στα χέρια τους τις εσωτερικές αγορές και συνεργαζόμενοι με τους ξένους. Δημιουργήθηκε έτσι μια τάξη πλούσιων εμπόρων που ήρθε σε επαφή με τις περισσότερο αναπτυγμένες μορφές της οικονομίας των ιταλικών πόλεων, επηρεάστηκε από τις πολιτικές τους ιδέες και έθεσε ζήτημα συμμετοχής στην πολιτική ζωή, αμφισβητώντας την παντοδυναμία της βυζαντινής αριστοκρατίας. Βυζαντινοί έμποροι είχαν καταθέσεις σε ιταλικές τράπεζες, κερδοσκοπούσαν στα χρηματιστήρια της Βενετίας και της Γένουας. Η κατεξοχήν διαίρεση της Ευρώπης επήλθε με την οθωμανική κατάκτηση των Βαλκανίων, διότι οι Οθωμανοί προέρχονταν από άλλο πολιτισμικό κύκλο και δεν μπορούσαν να ενταχθούν στην ευρωπαϊκή οικογένεια. Ο βαλκανικός χώρος αποκόπηκε από τις σημαντικές εξελίξεις της Ευρώπης μετά το 15ο αιώνα, εντάχθηκε στη ζώνη της περιφέρειας και από το 19ο αιώνα αποτέλεσε το πεδίο του ανταγωνισμού των Μεγάλων Δυνάμεων. Ο 19ος αιώνας σημαδεύτηκε από τις εθνοτικές και θρησκευτικές συγκρούσεις, καθώς οι βαλκανικοί λαοί επιδίωκαν την απελευθέρωσή τους από τον οθωμανικό ζυγό μέσω της επαναστατικής οδού και την ίδρυση των εθνικών τους κρατών. Αλλά κανένας βαλκανικός λαός δεν πέτυχε την εθνική του αποκατάσταση έπειτα από ένα νικηφόρο πόλεμο κατά των Οθωμανών και την επιβολή των δικών του όρων. Ο ρόλος των Μεγάλων Δυνάμεων υπήρξε καταλυτικός. Τα αναδυθέντα κράτη ήταν μικρά σε έκταση, προτεκτοράτα των Μεγάλων Δυνάμεων κατά το μάλλον ή ήττον, και αγωνίζονταν αρκετές δεκαετίες για την επέκταση των συνόρων τους και την απελευθέρωση των «αλύτρωτων», όπου οι άλλοτε βαλκανικοί σύμμαχοι μεταλλάσσονταν σε εχθρούς και αναζητούσαν την υποστήριξη μιας Μεγάλης Δύναμης. Ο βαλκανικός χώρος αποτέλεσε ένα ζωτικό χώρο για τις Μεγάλες Δυνάμεις ως ενδιάμεσος χώρος μεταξύ Ευρώπης, Ασίας και Αφρικής. Η αφορμή του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου δόθηκε με τη δολοφονία στο Σαράγιεβο, αλλά τα αίτια ανάγονται στην ιμπεριαλιστική πολιτική των Μεγάλων Δυνάμεων. Αν και δεν υπάρχει ένας ενιαίος ορισμός της Δύσης για τη «βαλκανιοποίηση», όπως σωστά παρατηρεί η Μαρία Τοντόροβα, φαίνεται ότι η οθωμανική κληρονομιά και η ιδιαιτερότητα που παρουσίασαν οι βαλκανικοί λαοί στην εθνική τους αποκατάσταση -πάντα με γνώμονα τα κριτήρια των Δυτικών- αποτέλεσαν το έναυσμα για την εισαγωγή αυτού του στερεοτύπου της βαλκανιοποίησης στη Δύση: του κατακερματισμού των αυτοκρατοριών και της δημιουργίας μικρών κρατών, εχθρικών μεταξύ τους, οικονομικά μη βιώσιμων, προτεκτοράτων των Μεγάλων Δυνάμεων. Οι βαλκανικοί λαοί αποτυπώθηκαν ως «άγριοι, τραχείς, υστερόβουλοι, απρόβλεπτοι, ανορθολογιστές, με προκαταλήψεις, φανατισμούς και ανεξέλεγκτα πάθη» και με οριενταλιστικές επιδράσεις (διαφθορά, παθητικότητα, επιπολαιότητα, λήθαργο, οκνηρία, αναποτελεσματικότητα, οπισθοδρόμηση, βρομιά, αναρμόδιο γραφειοκρατία, μη αξιοποίηση του χρόνου». Μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο ο Αμερικανός δημοσιογράφος Mowrer εισήγαγε τον όρο της βαλκανιοποιημένης Ευρώπης. Ξεκινώντας από το βαλκανικό παράδειγμα του 19ου αιώνα, χαρακτήρισε τα κράτη που αναδύθηκαν στην Κεντρική και την Ανατολική Ευρώπη μετά τη διάλυση της Αυστροουγγαρίας και της Γερμανικής Αυτοκρατορίας ως μη βιώσιμα, ως στόχο αναθεωρητικών Δυνάμεων. Ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος επιβεβαίωσε την πρόβλεψή του. Αλλά ό,τι διέπραξαν οι Βαλκάνιοι ήταν στην ουσία ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ 11

Ο ρόλος των Μεγάλων Δυνάμεων υπήρξε καταλυτικός στην ανάδυση μικρών κρατών, προτεκτοράτων τους. Διακήρυξις των Συμμάχων Αυλών (20 Αυγούστου 1832) που δημοσιεύτηκε στην «Εθνική Εφημερίδα», Ναύπλιο. 12 ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

μια μίμηση αυτών που είχαν διαπράξει και οι Ευρωπαίοι στο παρελθόν. Η βαρβαρότητα και οι πόλεμοι δεν αποτελούν προνόμιο των Βαλκανίων. Η αποτίναξη της οθωμανικής κληρονομιάς, μετά τη δημιουργία των εθνικών κρατών, και η αποδοχή των ευρωπαϊκών αξιών, παρ όλες τις παλινωδίες και τις αναταράξεις που προκάλεσαν στις βαλκανικές κοινωνίες, ήταν τεκμήρια ότι οι βαλκανικοί λαοί αισθάνονταν ως μέλη της ευρωπαϊκής οικογένειας, η οποία αποτελεί ενότητα, αλλά μέσα στην πολυμορφία της. Κανένας βαλκανικός λαός δεν ήθελε να αποδεχθεί μια υποβολιμαία μη ευρωπαϊκή ετικέτα. Ολοι προσπαθούσαν να αποδείξουν ότι προσέφεραν στην υπόθεση της Χριστιανοσύνης και των αξιών της Ευρώπης. Μετά την πτώση του κομμουνισμού όλα τα πρώην κομμουνιστικά βαλκανικά κράτη θεωρούν την ένταξή τους στο ΝΑΤΟ ή στην Ευρωπαϊκή Ενωση ως επιστροφή στις αρχικές τους ρίζες. Η Ευρώπη αποτελεί ενότητα μέσα στην πολυμορφία της και το ίδιο ισχύει σε μεγαλύτερο βαθμό για τη Νοτιοανατολική Ευρώπη. Αν τα γεωγραφικά και κλιματικά δεδομένα (η μακρά διάρκεια, κατά τον Το γεωγραφικό ανάγλυφο και οι μεγάλες κλιματολογικές διαφορές συνιστούν μία από τις ιδιομορφίες της Βαλκανικής Χερσονήσου. Ακουαρέλα του Εντουαρντ Λιρ από το Αργυρόκαστρο. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ 13

Ο Ντράγκος, πρώτος βοεβόδας της Μολδαβίας. 14 ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Μπροντέλ) καθορίζουν την ιστορική μοίρα ενός λαού, τον πολιτισμό του και την ψυχοσύνθεσή του, είναι προφανές ότι η Βαλκανική Χερσόνησος παρουσιάζει μεγάλη ανομοιομορφία. Το βουνό κυριαρχεί, η οροσειρά των Καρπαθίων στη Ρουμανία, των Δειναρικών Αλπεων στην πρώην Γιουγκοσλαβία και την Αλβανία, η οροσειρά της Πίνδου και ο Ολυμπος στην Ελλάδα, της Ροδόπης και του Αίμου στη Βουλγαρία. Οι πεδιάδες και οι λεκάνες υστερούν σε σχέση με τα βουνά. Πρόκειται για τη λεκάνη της Παννονίας, μια μεγάλη πεδιάδα που συμπεριλαμβάνει όχι μόνο την Ουγγαρία, αλλά και τμήματα της Ρουμανίας, της Σερβίας (Βοϊβοδίνα) και της Κροατίας, την πεδιάδα της Βλαχίας μεταξύ σερβικών συνόρων, Καρπαθίων και των ποταμών Σιρέτ και Δούναβη, την περίκλειστη από τα βουνά πεδιάδα της Τρανσυλβανίας, την πεδιάδα της Δοβρουτσάς, τη λεκάνη της Σόφιας, ένα συγκοινωνιακό κόμβο περιστοιχισμένο από βουνά, τις πεδιάδες της Θράκης, της Μακεδονίας και της Θεσσαλίας. Η Αλβανία δεν έχει πεδιάδες για την επιβίωσή της μεγάλη σημασία έχουν οι ακτές, όπου παράγονται αγροτικά προϊόντα. Το κλίμα της Βαλκανικής Χερσονήσου είναι κυρίως μεσογειακό και ηπειρωτικό. Μερικώς επικρατεί το κλίμα της στέπας και της Μαύρης Θάλασσας. Στην Ελλάδα και τις ακτές της Αδριατικής επικρατεί το μεσογειακό κλίμα. Στις ακτές της Μακεδονίας και της Θράκης υπάρχει μια μίξη μεσογειακού και ηπειρωτικού κλίματος με αποτέλεσμα ψυχρότερους χειμώνες. Στο υπόλοιπο μέρος της Βαλκανικής Χερσονήσου κυριαρχεί το ηπειρωτικό κλίμα. Τα νότια όρια αυτής της κλιματικής ζώνης εντοπίζονται στη Βόρεια Ελλάδα και στα Στενά, τα ανατολικά στις ακτές της Μαύρης Θάλασσας. Τα κύρια χαρακτηριστικά είναι ψυχρός χειμώνας, ήπιο ζεστό καλοκαίρι, βροχοπτώσεις σε ολόκληρη τη διάρκεια του έτους. Υπάρχει ωστόσο μια διάκριση ανάμεσα σε ήπιο και σε ακραίο ηπειρωτικό κλίμα, που εκφράζεται στη διαφορά θερμοκρασίας. Ακραίο ηπειρωτικό κλίμα παρατηρείται, για παράδειγμα, πέρα από το τόξο των Καρπαθίων. Κύριο χαρακτηριστικό είναι οι μεγάλες διακυμάνσεις της θερμοκρασίας. Για παράδειγμα, στο Βουκουρέστι η θερμοκρασία μπορεί να φθάσει τους -30 βαθμούς το χειμώνα και τους +40 το καλοκαίρι το Βελιγράδι αντιμετωπίζει βίαιες χιονοθύελλες που έρχονται σε αντίθεση με τις τρομερές καλοκαιρινές ξηρασίες. Το κλίμα της Μαύρης Θάλασσας επικρατεί κυρίως στις βουλγαρικές ακτές και στην ευρύτερη περιοχή της Κωνσταντινούπολης. Είναι ήπιο κλίμα με υψηλή υγρασία και πολλές βροχοπτώσεις. Ο χειμώνας είναι μαλακός και το καλοκαίρι επικρατεί ήπια θερμοκρασία. Το κλίμα της στέπας επικρατεί κάτω από τον Δούναβη και στη Δοβρουτσά. Αυτή η ακραία μορφή ηπειρωτικού κλίματος έχει ως κύριο χαρακτηριστικό τις μειωμένες υδατοπτώσεις, τη ζέστη το καλοκαίρι, αλλά και τις διακυμάνσεις της θερμοκρασίας. Το δάσος, λόγω έλλειψης νερού, σταδιακά εκλείπει και επικρατεί το χορτάρι. Οι άνεμοι που πνέουν στη Βαλκανική Χερσόνησο είναι διαφορετικής έντασης, ξηροί, θερμοί και ψυχροί, ευχάριστοι και δυσάρεστοι για τους κατοίκους. Στα νότια και τα νοτιοδυτικά της Ρουμανίας φυσάει ο ξηρός άνεμος «Αστρου», στα Καρπάθια και τα οροπέδια της Τρανσυλβανίας φυσάει ο ισχυρός σαρωτικός άνεμος «Βούντουλ Μάρε», που συντελεί στο λιώσιμο του χιονιού. Το χειμώνα ο ψυχρός άνεμος «Κριβέτσι» φέρνει στη Ρουμανία το ψύχος της Σιβηρίας και ο Δούναβης παγώνει επίσης ο άνεμος «Κοσάβα», ένας ψυχρός άνεμος στα νοτιοανατολικά της χώρας, πνέει με μεγάλη ταχύτητα και προκαλεί απότομη μεταβολή της θερμοκρασίας. Στις ακτές της Αδριατικής φυσάει το χειμώνα ο ψυχρός και θυελλώδης άνεμος «Μπόρα», που προκαλεί καταστροφές (ξερίζωμα δένδρων, ανατροπή αυτοκινήτων). Ευχάριστη δροσιά φέρνει ο άνεμος «Μιστράλ ή Μαέστρο» που φυσάει στη θάλασσα της Αδριατικής και καθιστά υποφερτή τη θερμοκρασία τους καλοκαιρινούς μήνες. Ο «Γιούγκο», ένας θερμός άνεμος, φέρνει το ζεστό αέρα της Σαχάρας στην Αδριατική. Ο «Βαρδάρης», ο δυνατός και ψυχρός βορειοδυτικός άνεμος που φυσάει κατά μήκος της κοιλάδας του Αξιού, είναι ευχάριστος για τους κατοίκους, διότι καθαρίζει την ατμόσφαιρα τα μελτέμια, οι ισχυροί βόρειοι άνεμοι που φυσάνε στην Ανατολική Μεσόγειο, είναι ευχάριστα και καθιστούν εφικτή τη ναυσιπλοΐα, αλλά, αν η έντασή τους είναι μεγάλη, ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ 15

παραλύει η θαλάσσια συγκοινωνία και οι θερινές διακοπές καθίστανται προβληματικές. η επίδραση των γεωγραφικών παραγόντων στην εξέλιξη των λαών της χερσονήσου του αίμου είναι δεδομένη. Για παράδειγμα, οι πεδιάδες της ρουμανίας συνετέλεσαν αναμφισβήτητα στην επιτυχία των ρωμαίων να εκρωμαΐσουν τους δάκες εντός 170 ετών (106-271 μ.χ.), με αποτέλεσμα η σημερινή ρουμανική γλώσσα να είναι λατινογενής αντίθετα, τα βουνά της αλβανίας κατέστησαν ανέφικτη την ολοκλήρωση του εκρωμαϊσμού των ιλλυριών. η οθωμανική κυριαρχία ήταν τυπική στο μαυροβούνιο και την αλβανία λόγω των Οι ρουμανικές πεδιάδες διευκόλυναν τους Ρωμαίους στην υποταγή και τον εκρωμαϊσμό των Δακών. Ανάγλυφο από τη στήλη του Τραϊανού. 16 ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

ορεινών συγκροτημάτων. Εκεί επιβίωσαν μορφές πατριαρχικής-φυλετικής κοινωνικής οργάνωσης των Αλβανών και των Μαυροβούνιων κατά την Τουρκοκρατία. Οι Ούγγροι στον Μεσαίωνα ίδρυσαν σχετικά νωρίς κράτος, διότι η πεδιάδα της Παννονίας ευνοούσε την κρατική συγκρότηση. Παρόμοια και ο αρχικός πυρήνας του πρωτοβουλγαρικού κράτους, που ιδρύθηκε τον 7ο αιώνα, ήταν η πεδιάδα της Δοβρουτσάς και της Μοισίας. Αντίθετα, ένα συγκεντρωτικό μεσαιωνικό σερβικό κράτος συγκροτήθηκε σχετικά αργά (14ος αιώνας), όταν οι Σέρβοι είχαν διεισδύσει στις πεδιάδες του Κοσόβου και της Μακεδονίας. Η Ρασκία, ο αρχικός πυρήνας του σερβικού μεσαιωνικού κράτους, είναι ορεινή περιοχή. Η γεωγραφία και το κλίμα συνετέλεσαν ώστε οι Ελληνες να κινούνται σε διαφορετικό ιστορικό χρόνο σε σύγκριση με τους βόρειους γείτονές τους. Ενώ οι Ελληνες στην αρχαιότητα, παρόλο που δεν ίδρυσαν ένα συγκεντρωτικό κράτος, ανέπτυξαν έναν υψηλό πολιτισμό και οργανώθηκαν πολιτικά με τη μορφή της πόλης-κράτους, οι γείτονές τους, οι Θράκες, οι Ιλλυριοί και οι Δάκες, δεν ξεπέρασαν το φυλετικό στάδιο της κοινωνικής τους οργάνωσης και, λόγω έλλειψης γραφής, δεν άφησαν γραπτά μνημεία κατά συνέπεια κινούνταν στην προϊστορία. Ο,τι γνωρίζουμε για τους Θράκες, τους Δακο-Γέτες και τους Ιλλυριούς προέρχεται από την ελληνορωμαϊκή γραπτή παράδοση. Διαφορετικά εξελίσσονται οι άνθρωποι στην ανοιχτή θάλασσα του Αιγαίου, δεχόμενοι επιδράσεις από Ανατολή και Δύση και αναπτύσσοντας μια συνθετική ικανότητα, και διαφορετικά στις κλεισούρες του Αίμου και στις Δειναρικές Αλπεις. Οι Θράκες, οι Ιλλυριοί και οι Δακο-Γέτες εξελληνίστηκαν ή εκλατινίστηκαν κατά το μάλλον ή ήττον οι Ελληνες υπερίσχυσαν πολιτιστικά των κατακτητών Ρωμαίων και έτσι δημιουργήθηκε η ελληνορωμαϊκή παράδοση. Ποια στοιχεία ωστόσο συνθέτουν την ενότητα του χώρου; Η γεωφυσική όψη της Βαλκανικής Χερσονήσου δυσκόλευε τις επικοινωνίες, αλλά δεν τις καθιστούσε αδύνατες. Τα βουνά δεν είναι αδιαπέραστα. Ποιμενικές νομαδικές ομάδες μπορούσαν να μετακινούνται από τις Δειναρικές Αλπεις στην Πίνδο, το τόξο των Καρπαθίων έχει διαβάσεις ώστε οι κάτοικοι της Βλαχίας και της Μολδαβίας να επικοινωνούν με την Τρανσυλβανία. Οι ποταμοί είναι πλωτοί. Ετσι ο Μοράβας και ο Αξιός συνδέουν την Κεντρική Βαλκανική με το Αιγαίο, ο Δούναβης τη Μαύρη Θάλασσα με την Κεντρική Ευρώπη. Μια πρώτη μορφή ενότητας προσέδωσε στο χώρο η διείσδυση του ελληνικού πολιτισμού με την ίδρυση των αποικιών στη Μαύρη Θάλασσα και τα νησιά της Αδριατικής, με την ίδρυση πόλεων από τους Μακεδόνες και τους Ρωμαίους στο εσωτερικό της Χερσονήσου. Πρόκειται για την επίδραση του Ελληνισμού στους Θράκες, στους Δάκες και, σε μικρότερο βαθμό, στους Ιλλυριούς. Πολιτική ενότητα απέκτησε ο χώρος με την ολοκλήρωση της ρωμαϊκής κατάκτησης (229 π.χ. - 106 μ.χ.) Η κατασκευή δύο σημαντικών οδικών αρτηριών, της Via Militaris (Βελιγράδι, Νύσσα, Σόφια, Αδριανούπολη, Κωνσταντινούπολη) και της Via Egnatia (Δυρράχιο - Αχρίδα - Θεσσαλονίκη), αρχικά για στρατιωτικούς σκοπούς, διευκόλυνε τις επικοινωνίες στο εσωτερικό της χερσονήσου. Γλωσσικά η Χερσόνησος διαιρέθηκε σε δύο ζώνες, μία ελληνόφωνη στο Νότο και μια λατινόφωνη στο Βορρά. Στα μέσα του 4ου μ.χ. αιώνα το συμβατικό όριο των δύο ζωνών ήταν, σύμφωνα με τον Τσέχο ιστορικό και βαλκανιολόγο Κωνσταντίντ Γίρετσεκ, η γραμμή Αλέσιο (σημερινή Lezha της Αλβανίας) - Δίβρα - Σκόπια - Στόβοι - Κιουστεντήλ - Σόφια και βόρεια του Αίμου μέχρι τη Μαύρη Θάλασσα. Η διαίρεση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας το 395 μ.χ. σε δυτική και ανατολική με όριο τον ποταμό Δρίνο ήταν διοικητική και δεν διέσπασε την πολιτισμική της ενότητα. Το ανατολικό τμήμα εξελίχθηκε στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία (ρωμαϊκή κρατική παράδοση, ελληνική κουλτούρα και χριστιανική πίστη), το δυτικό καταλύθηκε το 476 μ.χ. από τα γερμανικά φύλα. Η δημογραφική όψη της Βαλκανικής Χερσονήσου μεταβλήθηκε ριζικά τον 7ο αιώνα με τις σλαβικές εγκαταστάσεις, την ίδρυση του πρωτοβουλγαρικού κράτους και τη διάσπαση της ελληνορωμαϊκής συνέχειας. Αλλά ενότητα στο χώρο προσέδωσαν πάλι ο εκχριστιανισμός των Σλάβων από το Βυζάντιο και η ένταξη των ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ 17

νέων λαών στη βυζαντινή κοινοπολιτεία (Βουλγάρων, Σέρβων, Βλάχων, Μολδαβών και άλλων). Ο εκχριστιανισμός ήταν στην ουσία η μετάβαση μιας αρχαϊκής κοινωνίας σε συντεταγμένο κράτος με τη δημιουργία μιας γλώσσας και λογοτεχνίας, την υιοθέτηση της βυζαντινής πολιτικής θεωρίας, νομοθεσίας κ.λπ. Είναι χαρακτηριστικό ότι η Ορθοδοξία αποτέλεσε τη ζύμη για την πολιτισμική ενότητα των βαλκανικών λαών, χωρίς όμως αυτό να αποκλείει αιματηρούς πολέμους μεταξύ Βυζαντινών και Βουλγάρων, Βουλγάρων και Σέρβων ή Βυζαντινών και Σέρβων στο όνομα της αυτοκρατορικής ρωμαϊκής ιδεολογίας. Το πρωτοβουλγαρικό κράτος (681 μ.χ.) καταλύθηκε οριστικά το 1018 μ.χ. από τους Βυζαντινούς. Το δεύτερο βουλγαρικό κράτος ανασυστάθηκε το 1186 και καταλύθηκε από τους Οθωμανούς το 1393. Το σερβικό κράτος γνώρισε μια άνθηση στην εποχή του Στεφάνου Ούρος IV Δουσάν (1331-1355), και μετά το θάνατό του διαλύθηκε σε διάφορες τοπικές ηγεμονίες. Οι ηγεμονίες της Βλαχίας και της Μολδαβίας αναδύθηκαν το 14ο αιώνα. Το 1359 ιδρύθηκε η μητρόπολη Μολδαβίας με έδρα της τη Σουτσάβα. Το Σχίσμα των Εκκλησιών (1054) δεν μπορεί να θεωρηθεί ως μια ριζική διάσπαση της πολιτισμικής ενότητας του χώρου. Για παράδειγμα, στις ακτές της Δαλματίας διατηρήθηκαν η γλαγολιτική γραφή, δημιούργημα των αδελφών Κυρίλλου και Μεθοδίου, και η τέλεση της Θείας Λειτουργίας στην εκκλησιαστική σλαβονική μέχρι το 19ο αιώνα, παρόλο που η επίσημη εκκλησιαστική γλώσσα ήταν η λατινική. Η οθωμανική κατάκτηση της Βαλκανικής Χερσονήσου αποτελούσε μια ρήξη με το παρελθόν των βαλκανικών λαών και οδήγησε στην περιφερειοποίηση του χώρου. Οι εξισλαμισμοί χριστιανικών πληθυσμών και οι εποικισμοί με τουρκογενείς μουσουλμανικούς πληθυσμούς μετέβαλαν την όψη της περιοχής. Κατά την Τουρκοκρατία οι βαλκανικοί λαοί σφυρηλάτησαν μια ορθόδοξη αλληλεγγύη έναντι των καθολικών και των μουσουλμάνων, δημιουργήθηκε μια κοινή βαλκανική νοοτροπία, υπήρξε μια πολιτισμική ώσμωση μεταξύ Χριστιανισμού και σιιτικού Ισλάμ (Μπεκτασισμού), αλλά η οθωμανική κατάκτηση ήταν μια οπισθοδρόμηση. Η Εγνατία οδός, που αρχικά κατασκευάστηκε για στρατιωτικούς σκοπούς, διευκόλυνε τις επικοινωνίες στο εσωτερικό της χερσονήσου. Τοξωτή γέφυρα στη διαδρομή της Εγνατίας κοντά στον ποταμό Λουδία. 18 ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Ο βαλκανικός χώρος απέκτησε μια πολιτική ενότητα, αλλά ήταν μια αρνητική ενότητα οι Οθωμανοί προέρχονταν από διαφορετικό πολιτισμικό κύκλο και μια σύνθεση του χριστιανικού και του μουσουλμανικού, σουνιτικού κόσμου κατέστη αδύνατη. Οι δυσκολίες προσδιορισμού των ορίων της Βαλκανικής Χερσονήσου ή της Νοτιοανατολικής Ευρώπης πηγάζουν ακριβώς από το δυτικό στερεότυπο του συμφυρμού Ορθοδοξίας και Ισλάμ και της αντιπαραβολής τους προς τον Καθολικισμό και τον Προτεσταντισμό. Η έννοια της Ευρώπης ταυτίστηκε με τον καθολικό-προτεσταντικό κόσμο και το Στρατιωτικό Σύνορο, το σύνορο της Αυτοκρατορίας των Αψβούργων και του οθωμανικού κράτους (Δαλματία, Κροατία, Σλαβονία, Βοϊβοδίνα, Τρανσυλβανία), αποτέλεσε το όριο του δυτικού κόσμου με τον ορθόδοξο - βυζαντινό - σλαβικό - ισλαμικό κόσμο, ισχυρίζονται ακόμα και σήμερα ιστορικοί στη Δύση. Αναμφισβήτητα υπάρχουν περιοχές όπου η παρουσία του Ισλάμ είναι έντονη, αλλά κάθε διαίρεση του χώρου σε ερμητικές πολιτισμικές ζώνες με απόλυτα κριτήρια είναι επισφαλής. Για παράδειγμα, Ορθόδοξοι Σέρβοι υπήρχαν στις κροατικές χώρες στο Στρατιωτικό Σύνορο ήταν οι ακρίτες της χριστιανικής Δύσης το ίδιο ισχύει και για τους Ρουμάνους της Τρανσυλβανίας οι Κροάτες δεν υπήρξαν άμοιροι της βυζαντινής επιρροής στην Αδριατική είναι αισθητή η βυζαντινή παράδοση η γλαγολιτική γραφή θεωρήθηκε εθνικό κειμήλιο στην Κροατία. Θα μπορούσε να μιλήσει κανείς για μια ευέλικτη συμβίωση πολιτισμών, πέρα από εθνοτικά και φυλετικά όρια. Κατά τον Σέρβο γεωγράφο και ανθρωπολόγο Γιόβαν Τσβίγιτς, τέσσερις πολιτισμικές ζώνες διακρίνονται γενικά στην περιοχή: 1) Η πεδιάδα της Παννονίας (Βορειοανατολική Σλοβενία, Βόρεια Κροατία, Σλαβονία, Συρμία, Βοϊβοδίνα) είναι μια ζώνη της κεντροευρωπαϊκής κουλτούρας. 2) Η αδριατική ακτή είναι η ζώνη της ιταλοσλαβικής κουλτούρας με χαρακτηριστικό παράδειγμα την πόλη Ντουμπρόβνικ. 3) Τα βουνά των Δυτικών Βαλκανίων (κυρίως στο Μαυροβούνιο και την Αλβανία) είναι η ζώνη μιας πατριαρχικής κουλτούρας, μιας αρχαϊκής επικής κοινωνίας. 4) Τα υπόλοιπα ανατολικά τμήματα της Βαλκανικής Μεσαιωνική μικρογραφία που απεικονίζει τους Αποστόλους των Σλάβων, Κύριλλο και Μεθόδιο. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ 19

είναι η ζώνη του βυζαντινοβαλκανικού πολιτισμού με έντονα τα ανατολικά χαρακτηριστικά. ο τσβίγιτς εξαιρεί τη ρουμανία από τα βαλκάνια, καθώς θέτει τον δούναβη ως όριο. Ξεκινώντας από τον τσβίγιτς, θα μπορούσε κανείς να επισημάνει ότι η περιοχή των καρπαθίων και ένα μέρος της πεδιάδας της παννονίας είναι μια μεταβατική ζώνη της νοτιοανατολικής ευρώπης προς την κεντρική ευρώπη, και η δαλματία μια μεταβατική ζώνη προς τη δυτική ευρώπη. Για παράδειγμα, η μολδαβία και η βλαχία ήταν μέχρι το 14ο αιώνα υπό την επικυριαρχία της ουγγαρίας, υπήρχε ωστόσο εκκλησιαστική επίδραση των βουλγάρων στη βλαχία και των ανατολικών Σλάβων στη μολδαβία ως ηγεμονίες η βλαχία και η μολδαβία το 14ο-15ο αιώνα εντάχθηκαν στη βυζαντινή κοινοπολιτεία, αλλά κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας ως αυτόνομες ηγεμονίες διατήρησαν επαφές με την ευρώπη. ο όρος κροατία ήταν ένας στενός γεωγραφικός όρος. Στη δαλματία, στη στρατιωτική κροατία, στη βοϊβοδίνα και στην τρανσυλβανία συνυπήρχαν για αιώνες ορθόδοξοι Σέρβοι και ρουμάνοι με καθολικούς και προτεστάντες. οι Σλοβένοι δεν είχαν κράτος στην ιστορία, απορροφήθηκαν από τους φράγκους και τους αψβούργους. αλλά πάντα προσπαθούσαν να διαφυλάξουν τη γλωσσική και πολιτισμική τους ταυτότητα από την καταλυτική επίδραση της γερμανικής κουλτούρας μιλούν μια νοτιοσλαβική (και όχι δυτικοσλαβική) γλώσσα και επέδειξαν πνεύμα συνεργασίας με τους Σέρβους. μετά την ένταξή τους στο βασίλειο των Σέρβων, κροατών και Σλοβένων το 1918 τονώθηκε η σλαβική τους Η γλαγολιτική γραφή, κληροδότημα της βυζαντινής παράδοσης, θεωρήθηκε εθνικό κειμήλιο για την Κροατία. Χειρόγραφα του 13ου αιώνα. 20 ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

ταυτότητα. Στην Αδριατική είναι ορατή η επίδραση της ιταλικής κουλτούρας, αλλά ταυτόχρονα συνυπάρχει και το «Αδριατικό Βυζάντιο». Αγιοι της Ανατολικής Ορθοδόξου Εκκλησίας, όπως οι Κοσμάς και Δαμιανός, ο Αγιος Δημήτριος, η Αγία Παρασκευή, ο Αγιος Βλάσιος, ο προστάτης του Ντουμπρόβνικ, τιμώνται στη Δαλματία. Στις παράλιες πόλεις υπάρχουν πολλές εκκλησίες της Αγίας Σοφίας και του Αγίου Στεφάνου, ενώ στην αρχιτεκτονική και τη ζωγραφική είναι διάχυτη η βυζαντινή τεχνοτροπία. H Ελλάδα, από την άλλη πλευρά, είναι και μια μεσογειακή χώρα, με δυτικές επιδράσεις στο νησιωτικό της κυρίως χώρο. Επομένως, το ζήτημα της οριοθέτησης δεν τίθεται μόνο για τις περιοχές βόρεια του Δούναβη και δυτικά του τόξου των Καρπαθίων, αλλά και για τη Nότια Ελλάδα. Μετά τη διάλυση της Αυστροουγγαρίας και την ένταξη της Τρανσυλβανίας στη Ρουμανία και των σλοβενικών και κροατικών χωρών στη Γιουγκοσλαβία του Μεσοπολέμου καθιερώθηκε μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο ο όρος «Νοτιοανατολική Ευρώπη». Η εθνικοσοσιαλιστική Γερμανία επισημοποίησε τον όρο «Νοτιοανατολική Ευρώπη» ως ένα ζωτικό οικονομικό χώρο και σε αντιδιαστολή με τον όρο «Κεντρική Ευρώπη» - τον αποκλειστικό χώρο της γερμανικής κουλτούρας και του κράτους δικαίου. Ο όρος «Βαλκάνια» ταυτίστηκε με περιοχές όπου ήταν έντονος ο «οριενταλισμός» (Βουλγαρία, Αλβανία, Κόσοβο, Νότιο Σερβία, Σαντζάκι του Νόβι Παζάρ, Βοσνία-Ερζεγοβίνη). Η διάκριση αυτή είναι ωστόσο σχηματική, για να ξεπεραστεί ο σκόπελος του δυτικού στερεότυπου σχετικά με την αρνητική νοηματοδότηση του όρου «Βαλκανική Χερσόνησος». Δεν υπάρχει κανένας ουσιαστικός λόγος η χρήση του όρου «Βαλκάνια» ή «Βαλκανική Χερσόνησος» να προκαλεί αλλεργικό σύνδρομο και να υποκαθίσταται αναγκαστικά με τον όρο «Νοτιοανατολική Ευρώπη». Οι Ελληνες, λαός μεσογειακός και βαλκανικός, πάντα κινείτο σε διαφορετικό ιστορικό χρόνο σε σχέση με τους βόρειους γείτονες. Η πόλη-κράτος της αρχαιότητας και η υψηλή ελληνική κουλτούρα ήταν ο αντίποδας της αρχαϊκής, προϊστορικής κοινωνίας των Θρακών, των Ιλλυριών και των Δακο-Γετών. Το Βυζάντιο αποτέλεσε πρότυπο για τη μεσαιωνική Βουλγαρία, τη Σερβία και αργότερα για τις ηγεμονίες της Βλαχίας και της Μολδαβίας. Οι αρχαίες ελληνικές-λατινικές πηγές και οι βυζαντινές πηγές είναι η βάση για την ιστορία των Θρακών, των Ιλλυριών, των Δακο-Γετών, των Σλάβων γενικά, των Βουλγάρων, των Σέρβων, των Κροατών και άλλων. Πρώτοι οι Ελληνες αφυπνίστηκαν εθνικά, ίδρυσαν ανεξάρτητο εθνικό κράτος και ανέλαβαν μια «εκπολιτιστική αποστολή» στην Ανατολή. Από τους προγόνους κληρονόμησαν μια λαμπρή διανοητική δύναμη, την αγάπη για την ελευθερία και την ενασχόληση με την πολιτική. Κοσμοπολίτες, ριψοκίνδυνοι, θαλασσοκράτορες, με επιχειρηματικό δαιμόνιο και ζωηρή φαντασία, οι Ελληνες είναι οι πλέον οικουμενικοί άνθρωποι, όπως τόνισε ο Μάρκος Ρενιέρης, καθώς η αρχαία ελληνική κληρονομιά τούς συνδέει με τη Δύση, το Βυζάντιο και η Ορθοδοξία με την Ανατολή. Απείθαρχοι και διακατεχόμενοι περισσότερο από ατομικό παρά από συλλογικό πνεύμα, επιδεικνύουν αλληλεγγύη και απαράμιλλη μαχητικότητα, όταν πρόκειται να υπερασπιστούν τα εθνικά τους συμφέροντα. Αποκλεισμένοι μεταξύ του Αίμου και της Μαύρης Θάλασσας, οι Βούλγαροι παρέμειναν κατά βάση χωρικοί και κτηνοτρόφοι με στενό ορίζοντα. Από τους Ελληνες, τους κύριους αντιπάλους τους το 19ο αιώνα, χαρακτηρίστηκαν ως τραχείς, λιτοί, υπομονετικοί, ύπουλοι, πεισματάρηδες, ανθεκτικοί, εργατικοί, οικονόμοι και άπληστοι - σε αντίθεση με το σπάταλο Ελληνα. Οι Ελληνες στα τέλη του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ού αιώνα έβλεπαν στους Βούλγαρους τον αντίποδά τους. Οι Βούλγαροι διακρίνονταν για το συλλογικό και οργανωτικό τους πνεύμα, για την έλλειψη πολιτικής κουλτούρας, σε αντίθεση με τον ατομικισμό και την πολιτικοποίηση των Ελλήνων. Το βουλγαρικό κράτος με τη λειτουργικότητα της δημόσιας διοίκησης και τη στρατιωτική του οργάνωση αποτελούσε πρότυπο προς μίμηση για τους Ελληνες και οι Βούλγαροι κρίθηκαν ως επικίνδυνοι αντίπαλοι. Οι Σέρβοι, κατά τον Τσβίγιτς, είναι η ενσάρκωση του δειναρικού ανθρώπινου τύπου. «Δύο ή καλύ- ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ 21

Ο πύργος Νεμπόισα του Βελιγραδίου, όπου στραγγαλίστηκε ο Ρήγας Φεραίος. Εντοιχισμένη επιγραφή και ανάγλυφο πορτρέτο του πρωτοπόρου της παμβαλκανικής επανάστασης. 22 ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

τερα τρεις ιδέες είναι έμφυτες στον Σέρβο. Μαθαίνει να επιδιώκει την προσωπική ελευθερία και την ανεξαρτησία, όπως και την ελευθερία όλων των σερβικών χωρών που γνωρίζει από τις μπαλάντες και την παράδοση ότι κάποτε ήταν τμήματα της χώρας του... Είναι καθήκον του να τις απελευθερώσει με το αίμα του, με τις επαναλαμβανόμενες πράξεις ηρωισμού και αυτοθυσίας... Γενικά η περιοχή των Δειναρικών Αλπεων παρήγαγε ασυνήθιστα ηρωικούς ανθρώπους, αλλά είναι κυρίως οι Σέρβοι που έφθασαν στον ύψιστο βαθμό ηρωισμού. Είναι ετοιμοπόλεμοι από τις ημέρες της μάχης του Κοσόβου... Αλλοι είναι τόσο δίκαιοι όσο ο Θεός, άλλοι πάλι μπορούν να μισήσουν με πάθος και με βιαιότητα. Οι τελευταίοι ανταποκρίνονται στο πολεμικό προσκλητήριο για ιερή εκδίκηση. Μερικοί απ αυτούς χρησιμοποιούν τη δύναμή τους για κακούς σκοπούς, αλλά το βασικό κίνητρο μέχρι σήμερα ήταν η σερβική εθνική ιδέα, και πολλοί απ αυτούς έδωσαν μέχρι σήμερα τη ζωή τους χωρίς τον παραμικρό δισταγμό...». Ο Σέρβος του 19ου αιώνα χαρακτηριζόταν στη Δύση κυρίως ως στρατιωτικός, ως άνθρωπος του πάθους εδώ βρισκόταν η δύναμή του, αλλά και η αδυναμία του - ήταν ικανός για ηρωισμό παρά για συλλογισμό. Σε αντίθεση με τους Βουλγάρους, οι Σέρβοι είχαν πλούσια επική παράδοση. Ο φωτοστέφανος των ηρώων του Κοσόβου με ρευστά Η πολιτιστική κληρονομιά αποτέλεσε τον καταλύτη για την εθνική αφύπνιση των Ελλήνων. Εκδόσεις του «Ερωτόκριτου» του Βιτσέντζου Κορνάρου (Βενετία, 1817) και της «Ελληνικής Νομαρχίας», Ανωνύμου (Ιταλία, 1806). ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ 23

τα όρια μύθου και πραγματικότητας διήγειρε τη φαντασία τους και τους παρακινούσε σε πράξεις ηρωισμού. Αγρότες και κτηνοτρόφοι, οι Ρουμάνοι δικαιούνται να υπερηφανεύονται για τη δακορωμαϊκή τους κληρονομιά. Αλλά η μακροχρόνια ξένη κυριαρχία στις παραδουνάβιες ηγεμονίες και η διέλευση ποικίλων λαών από τα τέλη του 3ου αιώνα εξασθένισαν τις προγονικές αρρενωπές αρετές. Ηταν κοινές διαπιστώσεις των Ευρωπαίων στο «Οι Σέρβοι έφτασαν στον ύψιστο βαθμό ηρωισμού. Είναι ετοιμοπόλεμοι από τις μέρες της μάχης του Κοσόβου». Οθωμανική μικρογραφία που απεικονίζει τη δολοφονία του σουλτάνου Μουράτ Α από τον Μίλος Ομπιλιτς. δεύτερο ήμισυ του 19ου αιώνα η μαλθακότητα, η χαλάρωση ηθών η ραθυμία του τρόπου ζωής των Ρουμάνων και οι αντιφάσεις της ρουμανικής κοινωνίας. Απέναντι στους εξαθλιωμένους χωρικούς στεκόταν μια αριστοκρατία με κοσμοπολίτικο πνεύμα και με εκλεπτυσμένη γαλλική κουλτούρα που ενσάρκωνε την κληρονομιά του λατινικού πνεύματος. Χωρίς κρατική παράδοση και με κοινό σημείο αναφοράς την ιλλυρική τους καταγωγή και το έπος του Σκεντέρμπεη, οι Αλβανοί παρέμειναν στα όρια μιας φυλετικής-πατριαρχικής κοινωνίας με την κουλτούρα της φάρας. Ορεσίβιοι πληθυσμοί με χαρακτηριστικά την οπλοφορία, την οπλοχρησία, την εκδίκηση αίματος, την πίστη στον όρκο και την ανδροπρέπεια εντάσσονται και αυτοί στο δειναρικό τύπο ανθρώπου, με ομοιότητες και διαφορές σε σύγκριση με τους Σέρβους και τους Μαυροβούνιους. Ο εξισλαμισμός τους μάλλον επέδρασε θετικά στη διατήρηση της ταυτότητάς τους, διαφορετικά ίσως να είχαν εξελληνιστεί ή εκσλαβιστεί. Στην Οθωμανική Αυτοκρατορία οι Αλβανοί κατέλαβαν υψηλές θέσεις. Οι θρησκευτικές, φυλετικές και γλωσσικές τους διαφορές κατέστησαν δύσκολη την εθνική τους αφύπνιση. Για τους Ελληνες, η ιστορία των βαλκανικών λαών είναι στην ουσία προέκταση της ελληνικής Ιστορίας κανένα ζήτημα στα Βαλκάνια δεν έχει μόνο τοπικό χαρακτήρα, αλλά και μια διαβαλκανική διάσταση είναι αυτή ακριβώς η αλληλοεξάρτηση και η περιπλοκότητα των γεγονότων που καθιστούν τη Βαλκανική Ιστορία εξαιρετικά σύνθετη. Για το λόγο αυτό, παρά την πτώση του Κομμουνισμού, η Ιστορία της Ανατολικής και Νοτιοανατολικής Ευρώπης παραμένει αυτόνομος κλάδος στα πανεπιστήμια της Ευρώπης και δεν απορροφήθηκε από τη γενικότερη Ευρωπαϊκή Ιστορία. Η προσέγγιση της ιστορίας μιας βαλκανικής χώρας προϋποθέτει την εκμάθηση της γλώσσας που ομιλείται για την πρόσβαση στις πηγές και την καλή γνώση του βαλκανικού περίγυρου (για μια ίσως συγκριτική θεώρηση), αλλά και του ευρωπαϊκού χώρου (για την κατανόηση της πολιτικής των Μεγάλων Δυνάμεων). 24 ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Clewing Konrad-Schmitt, Oliver Jens (Ηg), Geschichte Südosteuropas. Vom früheren Mittelalter bis zur Gegenwart, Regensburg 2011. Drace-Francis Alex, «The Prehistory of a Neologism South-Eastern Europe». Balkanologie 3 (1999) 117-127. Goldworthy Vesna, Ruritania, Ανακαλύπτοντας τα Βαλκάνια (επιστημονικός συνεργάτης Σπυρίδων Σφέτας, μτφρ. Ειρήνη Μητούση-Μαρία Ξάνθου), University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2004. Τίτλος πρωτοτύπου, Inventing Ruritania. The imperialism of imagination, Yale University Press-New Haven and London 1998. Hösch Edgar, «Kulturgrenzen in Südosteuropa», Südosteuropa 47 (1998,) 601-623. Kaser Karl, Südosteuropäische Geschichte und Geschichtswissenschaft, 2. Auflage, Böhlau Verlag Wien- Köln- Weimar 2002. historischer Raum Europas», Geschichte und Gesellschaft 2 5 (1999), 626-653. Todorova Maria, Βαλκάνια. Η δυτική φαντασίωση (μτφρ. Ιουλία Κολοβού, πρόλογος επιμέλεια Πασχάλη Κιτρομηλίδη), εκδόσεις Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη 2000. Της ιδίας «Der Balkan als Analysekategorie. Grenzen, Raum, Zeit», Geschichte und Gesellschaft 28 (2002), 470-492. Γούναρης Κ. Βασίλειος, Τα Βαλκάνια των Ελλήνων. Από το Διαφωτισμό έως τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο, εκδόσεις Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη 2007. Σφέτας Σπυρίδων, Εισαγωγή στη Βαλκανική Ιστορία. Τόμος Α. Από την οθωμανική κατάκτηση των Βαλκανίων μέχρι τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο (1354-1918), εκδόσεις Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2009. Mazower Mark, Tα Βαλκάνια (μτφρ. Κωνσταντίνος Κουρεμένος), εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2003. Papacostea Victor, Civilizaţie Romănească și civilizaţie balcanică. Studii Istorice, (Ρουμανικός πολιτισμός και βαλκανικός πολιτισμός. Ιστορικές μελέτες), Βουκουρέστι 1983. Said. W. Edward, Oριενταλισμός (μτφρ. Φώτης Τερζάκης), εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 1996. Skendi Stavro, Balkan Cultural Studies, New York 1980. Stoianovich Traian, Ballkan Worlds. The First and Last Europe, New York 1994. Sündhaussen Holm, «Der Balkan als ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ 25

Μέσω του παιδομαζώματος οι Οθωμανοί συγκροτούσαν τα επίλεκτα σώματα των Γενιτσάρων. «Το Παιδομάζωμα». Πίνακας (1865-1875) του Νικολάου Γύζη. 26 ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Σπυριδων Σφετασ Αναπληρωτής Καθηγητής στον Τομέα Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας, ΑΠΘ ΑΠΟΣΤΑΘΕΡΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΠΡΟΪΟΥΣΑ ΠΑΡΑΚΜΗ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ. Η ΕΝΑΡΞΗ ΤΟΥ ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΥ ΖΗΤΗΜΑΤΟΣ Το πολυσύνθετο πλέγμα σχέσεων των Μεγάλων Δυνάμεων και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας που επηρέαζαν τη μοίρα των υπόδουλων χριστιανών. Κλέφτες και κοτζαμπάσηδες, χαϊντούκοι και κνεζ. Οι διομολογήσεις. Ρωσοτουρκικοί και Βενετοτουρκικοί Πόλεμοι αποδυναμώνουν την Πύλη. Η κάθοδος τον Ορλώφ στο Αιγαίο με την επίνευση της Αγγλίας. Το «ελληνοβυζαντινό σχέδιο» της Μεγάλης Αικατερίνης. Ο καταλυτικός ρόλος του Ναπολέοντα. Η ταχεία άνοδος του οθωμανικού κράτους οφειλόταν σε πολλούς παράγοντες: 1) Στην έλλειψη μιας ισχυρής Μεγάλης Δύναμης στη Νοτιοανατολική Ευρώπη, ικανής να αντιταχθεί δυναμικά στους Οθωμανούς. Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία είχε συρρικνωθεί, η σερβική ηγεμονία του Στεφάνου Ούρος ΙV Δουσάν είχε διαλυθεί στα μέσα του 14ου αιώνα, οι βουλγαρικές ηγεμονίες του Τυρνόβου και του Βιδινίου (14ος αιώνας) ήταν ανίσχυρες. Οι Σταυροφορίες της Δύσης ήταν συγκυριακές και ασυντόνιστες, δεν υπήρχε μια ενιαία στρατηγική στη Δύση κατά των Οθωμανών. 2) Στην οργάνωση του οθωμανικού κράτους. Η κεντρική εξουσία παρέμεινε ισχυρή. Το τιμαριωτικό σύστημα, ένα είδος στρατιωτικής φεουδαρχίας, λειτουργούσε διαφορετικά από τη Δύση, οι Σπαχήδες δεν ήταν μια συνεκτική κοινωνική τάξη. Ο Σουλτάνος εκχωρούσε γη σε αξιωματούχους για επικαρπία με την υποχρέωση της συγκρότησης Ιππικού από το φόρο της δεκάτης. Το τιμάριο, η καλλιεργήσιμη γη, δεν ήταν κληρονομικό, μπορούσε να ανακληθεί και οι αγρότες, από νομικής απόψεως, υπάγονταν στο Σουλτάνο. Μέσω του παιδομαζώματος, του θεσμού δηλαδή της στρατιωτικής δουλείας, οι Οθωμανοί συγκροτούσαν τα επίλεκτα σώματα των Γενιτσάρων. Ανάλογα με τις ικανότητές τους, οι Γενίτσαροι μπορούσαν να φθάσουν στην υπηρεσία του Σουλτάνου και να αναλάβουν υψηλά αξιώματα, όπως αυτό του Μεγάλου Βεζίρη. Στους πρώτους αιώνες, οι Οθωμανοί προσπάθησαν να επιβάλουν δίκαιο φορολογικό σύστημα, πολλοί φόροι ανάγονταν στη βυζαντινή εποχή. Στο θέμα της φορολογίας οι Οθωμανοί επέδειξαν μεγάλη ευελιξία, απαλλάσσοντας από φόρους διάφορες επαγγελματικές ομάδες, σημαντικές για την οικονομία της Αυτοκρατορίας. 3) Στις κατακτήσεις των Οθωμανών, κατά τους πρώτους αιώνες, λειτουργούσε η έννοια του ιερού πολέμου, υπήρχε ειδική ομάδα πολεμιστών του Ισλάμ, οι Γαζήδες. Οταν στις αρχές του 16ου αιώνα ο Σουλτάνος έλαβε τον τίτλο του χαλίφη, η Οθωμανική Αυτοκρατορία απέκτησε θεοκρατικό χαρακτήρα. 4) Οι κατακτήσεις των Οθωμανών γίνονταν με μεθοδικό τρόπο. Μετά τις επιχειρήσεις ανίχνευσης των Τουρκομάνων ιππέων, γνωστών ως Ακιντζί, επέλαυνε ο τακτικός στρατός, ακολουθούσαν οι Μπεκτασήδες (μυστικιστική αίρεση του σιιτικού Ισλάμ με χριστιανικά στοιχεία) για προσηλυτισμό στο Ισλάμ και πλήθος Γιουρούκων (νομάδων) και Τουρκομάνων για εποικισμό. Η ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ 27

Εικόνα με τον Σέρβο ηγεμόνα Στέφανο Ούρος IV Δουσάν, η αυτοκρατορία του οποίου παρήκμαζε στα μέσα του 14ου αιώνα (Μοναστήρι Decani). 28 ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

παρουσία του Σουλτάνου στο πεδίο της μάχης και η απαγγελία θρησκευτικών και πολεμικών κειμένων, πριν από τη μάχη, συντελούσαν στην τόνωση του ηθικού των στρατιωτών. Ο οθωμανικός στρατός είχε πειθαρχία, διέθετε Πυροβολικό, τη σύγχρονη τεχνολογία του 15ου αιώνα, και δυτικοί ειδήμονες σε θέματα πολεμικής τεχνολογίας προσέφεραν υπηρεσίες στους Οθωμανούς. Η πολεμική τους τακτική συνίστατο στην αναμονή της εκδήλωσης της επίθεσης του αντιπάλου με θέση άμυνας και η πολεμική τους στρατηγική στην κεραυνοβόλα επίθεση. Η Μικρά Ασία ήταν μια ανεξάντλητη δεξαμενή σε ανθρώπινο δυναμικό για τους Οθωμανούς. Η κατάκτηση των Βαλκανίων (14ος-16ος αιώνας) συνέβαλε αποτελεσματικά στη σταθεροποίηση της οθωμανικής κυριαρχίας και στη Μικρά Ασία. Στις κατακτήσεις των Οθωμανών λειτουργούσε το σύνδρομο της νομαδικής τους παράδοσης -κάθε κατάκτηση συμβόλιζε την εξεύρεση ενός νέου βοσκοτόπου. Με τη λεία των κατακτήσεων αυξάνονταν τα οικονομικά του κράτους και αποφεύγονταν επαχθείς φορολογίες προς ανακούφιση των αγροτών. Στο οθωμανικό κράτος υπήρχε μεγάλη κινητικότητα: κάθετη κινητικότητα, δηλαδή πρόσβαση στην κρατική ιεραρχία με αξιοκρατία, και οριζόντια κινητικότητα, δηλαδή συνεχείς μετακινήσεις πληθυσμών, αλλαγή εθνικής και θρησκευτικής ταυτότητας. Η κινητικότητα αυτή είναι το κλειδί για την κατανόηση της ανόδου του οθωμανικού κράτους. Η σουλτανική αυθαιρεσία ήταν όμως απεριόριστη. Στα μέσα του 16ου αιώνα η Οθωμανική Αυτοκρατορία, εκτεινόμενη σε τρεις ηπείρους, ήταν σημαντικός παράγοντας στη διεθνή σκηνή. Στα τέλη του 16ου - αρχές του 17ου αιώνα η Οθωμανική Αυτοκρατορία εισήλθε στην περίοδο της αποσταθεροποίησης, η οποία μακροπρόθεσμα αποδείχθηκε μη αναστρέψιμη. Οι μεγάλες κατακτήσεις ήταν πλέον παρελθόν. Το 18ο αιώνα η αυτοκρατορία ήταν ήδη σε παρακμή. Η επιβίωση της αυτοκρατορίας το 18ο αιώνα δεν ήταν αποτέλεσμα τόσο της αμυντικής της ικανότητας όσο της ανάγκης των ευρωπαϊκών δυνάμεων για εξασφάλιση ισορροπίας στη διεθνή πολιτική. Το τουρκικό ζήτημα εμπλεκόταν στις διμερείς σχέσεις των ευρωπαϊκών δυνάμεων ως Ανατολικό Ζήτημα. Οι σημαντικότεροι παράγοντες που οδήγησαν στην αποσταθεροποίηση ήταν οι εξής: 1) Η ανακάλυψη της Αμερικής και η εκμετάλλευση του αργύρου στη Νότια Αμερική προκάλεσαν αύξηση του όγκου των πολυτίμων μετάλλων και απώλεια της αξίας τους, με συνέπεια να μειωθεί η αγοραστική δύναμη του νομίσματος και να αυξηθούν υπέρμετρα οι τιμές. Στα τέλη του 16ου αιώνα ο πληθωρισμός έπληξε άμεσα και την Οθωμανική Αυτοκρατορία, που εισήγε ασημένια και αργυρά νομίσματα στις εμπορικές της συναλλαγές με τη Δύση. Θίχτηκαν κυρίως τα κοινωνικά στρώματα που ζούσαν από εισοδήματα και σταθερούς μισθούς. Ετσι, ευνοήθηκε η διαφθορά στον κρατικό μηχανισμό. Τα αξιώματα ήταν πλέον ωνητά και μεγάλη έκταση προσέλαβε το φαινόμενο της δωροδοκίας. Η πληθωριστική κρίση ήταν μόνιμη πληγή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Με την ανακάλυψη της Αμερικής η Μεσόγειος έπαψε να έχει την παλιά της σημασία για το διεθνές εμπόριο, που μετατοπίστηκε τώρα στον Ατλαντικό. Ετσι, η Οθωμανική Αυτοκρατορία απώλεσε εισοδήματα από την έλλειψη των τελωνειακών δασμών που κατέβαλλαν οι Ευρωπαίοι για το διαμετακομιστικό εμπόριο. Στην Ανατολική Μεσόγειο οι Μαμελούκοι της Αιγύπτου επέβαλλαν υψηλούς τελωνειακούς και φορολογικούς δασμούς σε Ευρωπαίους εμπόρους που εισήγαν μπαχαρικά από τις Ινδίες και μετάξι από την Κίνα. Οι Μαμελούκοι μονοπωλούσαν το εμπόριο της Ανατολής. Ανθούσε το λαθρεμπόριο βασικών προϊόντων της αυτοκρατορίας (σιτάρι, μαλλί, χαλκός) προς την Ευρώπη με διακομιστές Ευρωπαίους λαθρέμπορους. 2) Η εξασθένηση της κεντρικής εξουσίας. Μετά το θάνατο του Σουλεϊμάν του Μεγαλοπρεπούς (1566) οι διάδοχοι Σουλτάνοι ήταν ανίκανα άτομα. Ο Σελίμ Β ήταν μέθυσος και ο πρώτος Σουλτάνος που δεν συμμετείχε στις εκστρατείες. Την τύχη της Αυτοκρατορίας είχε επωμισθεί ο Μεχμέτ Σοκόλοβιτς. Ο Μουράτ Γ ήταν αδύναμη φύση. Στις αρχές του 17ου αιώνα, μετά το θάνατο του Σουλτάνου Αχμέτ του Α (1603-1617), καθιερώθηκε μια νέα αρχή για τη διαδοχή στο θρόνο το ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ 29

Μικρογραφία (1522) που απεικονίζει επίθεση Οθωμανών Γενιτσάρων εναντίον Ναϊτών ιπποτών κατά τη διάρκεια της πολιορκίας της Ρόδου (Βιβλιοθήκη Τοπ Καπί, Κωνσταντινούπολη). 30 ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

θρόνο κληρονομούσε το αρχαιότερο μέλος του οίκου των Οθωμανών. Μέχρι τότε ίσχυε η αρχή της αδελφοκτονίας. Οποιος από τους γιους του Σουλτάνου ανερχόταν στο θρόνο, με διαφόρους τρόπους εξόντωνε τα αδέλφια του. Η αλλαγή αυτή επιβλήθηκε για την αντιμετώπιση καταστάσεων, κατά τις οποίες ο Σουλτάνος είτε άφηνε ανήλικους γιους ως διαδόχους, όταν απεβίωνε, είτε δεν είχε άρρενες απογόνους. Υποψήφιοι για το θρόνο μπορούσαν να είναι όχι μονάχα οι πρίγκιπες, αλλά οι θείοι και οι αδελφοί του Σουλτάνου. Οποιος τελικά κατόρθωνε με ίντριγκες και την εύνοια του στρατού να ανέλθει στο θρόνο, απομόνωνε τους υπόλοιπους διεκδικητές στο εσωτερικό του παλατιού -στο χρυσωμένο κλουβί των Δυτικών περιηγητών-, όπου ζούσαν με τις γυναίκες τους και τους ευνούχους, χωρίς να αποκτούν καμιά στρατιωτική ή πολιτική πείρα, και μπορούσαν να περάσουν ξαφνικά στις ευθύνες της εξουσίας. Η οθωμανική δυναστεία εκφυλίστηκε. Μεγάλη επιρροή απέκτησαν οι γυναίκες του χαρεμιού, οι ευνούχοι και η μητέρα του Σουλτάνου. Πολιτικές σκευωρίες, προδοσίες και δολοφονίες συνέθεταν τον ιστό της ιστορίας του Σαραγιού. Στο θρόνο ανέρχονταν ανίκανα άτομα που δεν μπορούσαν να διαχειριστούν προσωπικά τις υποθέσεις της εκτεταμένης αυτοκρατορίας και να επιβληθούν. Η προσπάθεια του Οσμάν Β να μειώσει τις αρμοδιότητες των Ουλεμάδων (θρησκευτικών νομομαθών του Ισλάμ) και να εκτουρκίσει πλήρως το στρατό, στρατολογώντας τουρκογενείς πληθυσμούς από την Ανατολία και περιορίζοντας σημαντικά τα υλικά πλεονεκτήματα των Γενιτσάρων, προκάλεσε την οξεία αντίδραση των Γενιτσάρων και των Ουλεμάδων που τον εκθρόνισαν και αργότερα τον εκτέλεσαν (1622). Ο Σουλτάνος δεν θεωρείται πλέον ιερό και απαραβίαστο πρόσωπο και, όταν δεν καταβάλλει τους μισθούς στους Γενίτσαρους, αυτοί εξεγείρονται. Οι Γενίτσαροι αναμιγνύονται Η προσπάθεια του Οσμάν Β να περιορίσει τα προνόμια Γενιτσάρων και Ουλεμάδων τού στοίχισε τη ζωή του. Εκθρονίστηκε και εκτελέστηκε το 1622 από Γενιτσάρους. ενεργά στον πολιτικό βίο, όχι για τη σωτηρία της Αυτοκρατορίας, αλλά για τα προσωπικά τους συμφέροντα. 3) Το τιμάριο έγινε κληρονομικό και εξέπεσε σε τσιφλίκι. Ο Σπαχής δεν ενδιαφερόταν τόσο για τη συγκρότηση Ιππικού όσο για την καλλιέργεια της γης και για τα εισοδήματα. Καθώς η τιμή των σιτηρών έπεσε αισθητά στη διεθνή αγορά, καλλιεργήθηκε κυρίως βαμβάκι και καλαμπόκι για τις αγορές της Δύσης. Ωστόσο, σε καμιά περίπτωση δεν μπορεί να γίνει λόγος για ανάπτυξη καπιταλιστικών σχέσεων και οικονομία της αγοράς. Ο μεγαλοϊδιοκτήτης απαιτούσε απλά από τους χωρικούς την καταβολή της δεκάτης σε ρευστό, επιπρόσθετες εισφορές και συχνές αγγαρείες. Η θέση των χωρικών επιδεινώθηκε και αυξήθηκε η φορολογία με την επιβολή έκτακτων φόρων (αβαρίζι), οι οποίοι έπρεπε να καταβάλλονται σε ρευστό. Το κράτος αδυνατούσε τώρα να προστατεύσει τους χωρικούς. Ετσι, οι χωρικοί, αντί να αυξήσουν την παραγωγή, εξαναγκάζονταν να εγκαταλείψουν τη γη και να συσσωρευτούν στις πόλεις ως περιθωριακά στοιχεία. Αλλωστε, και η συνεχής κατάτμηση του τιμαρίου για κληρονομικούς λόγους επέφερε την πτώση της αγροτικής παραγωγής. Διάφορες ομάδες, που απολάμβαναν φορολογικών ελαφρύνσεων, απώλεσαν τα προνόμιά τους και μεταβλήθηκαν σε ταραξίες. Κατ αυτόν τον τρόπο, οι βοϊνούκοι και οι αρματολοί, που αρχικά διασφάλιζαν την τάξη, εξελίχθηκαν το 17ο αιώνα σε ληστρικές συμμορίες, ιδίως στη Βόρειο Αλβανία, στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη και το Μαυροβούνιο, με θύματα συνήθως τους εμπόρους της Ραγούσας και τους Εβραίους εμπόρους. Είναι οι πρόδρομοι των χαϊντούκων του 18ου αιώνα. Υπέστη πλήγματα το διαμετακομιστικό εμπόριο εντός της Αυτοκρατορίας, διότι δεν υπήρχε η οδική ασφάλεια. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ 31