ΠΟΙΚΙΛΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΟΞΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΣΕ ΔΕΙΚΤΕΣ ΧΛΩΡΟΠΛΑΣΤΙΚΟΥ DNA ΚΑΙ ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΟΥΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡΕΣ

ΠΟΙΚΙΛΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΟΞΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΣΕ ΔΕΙΚΤΕΣ ΧΛΩΡΟΠΛΑΣΤΙΚΟΥ DNA ΚΑΙ ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΟΥΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡΕΣ Σεραφείμ Χατζησκάκης (1), Αμαρυλλίς Βιδάλη (2), Oliver Gailing (2), Reiner Finkeldey (2) και Αριστοτέλης Χ. Παπαγεωργίου (1) (1) Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, Τμήμα Δασολογίας και Διαχείρισης Περιβάλλοντος και Φυσικών Πόρων, Εργαστήριο Δασικής Γενετικής, Πανταζίδου 193, 68200 Ορεστιάδα, schatzis@fmenr.duth.gr (2) Georg August Univerität Göttingen, Abteilung Forstgenetik und Forstpflanzenzüchtung, Büsgenweg 2, D-37077 Göttingen, Γερμανία Περίληψη Η Ελλάδα είναι το νοτιότερο σημείο εξάπλωσης της δασικής οξιάς (Fagus sylvatica L.) στην Ευρώπη. Εδώ πιθανολογείται η συνάντηση δύο υποειδών της οξιάς (F. sylvatica ssp. sylvatica και F. sylvatica ssp. orientalis) ενώ παράλληλα αναφέρεται η ύπαρξη τουλάχιστον δύο καταφυγίων κατά την τελευταία παγετώδη περίοδο. Σκοπός της εργασίας είναι η περιγραφή της ποικιλότητας και της εξελικτικής ιστορίας της οξιάς στην Ελλάδα. Πραγματοποιήθηκαν μορφομετρικές μετρήσεις στα φύλλα και ανάλυση χλωροπλαστικού DNA στα ίδια δείγματα. Τα αποτελέσματα των γενετικών αναλύσεων μας δείχνουν την πιθανή κίνηση της οξιάς μετά τους τελευταίους παγετώνες και το βαθμό που η κίνηση αυτή έχει διαμορφώσει τις ομάδες των πληθυσμών, όπως φαίνεται από τις μορφολογικές αναλύσεις. Οι ομάδες που σχηματίζονται με βάση τα μορφολογικά χαρακτηριστικά και τα γενετικά αποτελέσματα είναι γεωγραφικά προσδιορισμένες και σε αρκετές περιπτώσεις συμπίπτουν. Abstract Greece is the southern border of beech (Fagus sylvatica L.) expansion in Europe. This region is considered as the meeting point of the two beech subspecies (F.sylvatica ssp. sylvatica and F.sylvatica ssp. orientalis) and at least two refugia have existed during the last glacial period. The aim of this study is to describe the diversity and the evolutionary history of beech in Greece through morphometric and cpdna analysis on the same samples. The genetic results indicate a possible route of beech after the last glacial period and the way it has affected the formation of population morphological groups. The groups based on both morphological and genetic results are geographically defined and in several cases similar. Εισαγωγή Η οξιά (Fagus sylvatica L.) παρουσιάζει μεγάλη γενετική και μορφολογική ποικιλότητα. Επέζησε μέσα από έντονες κλιματικές και γεωλογικές αλλαγές, δημιουργώντας καταφύγια σε περιοχές που δεν καλύφθηκαν από παγετώνες. Ερευνητές αναφέρουν την ύπαρξη ενός βασικού καταφυγίου στη νότια Ευρώπη (Huntley & Birks 1983) και δευτερευόντων καταφυγίων στη νοτιοδυτική (Sercelj 1996). Δύο βασικά καταφύγια τοποθετούνται ακόμη στο νότιο τμήμα της ιταλικής χερσονήσου και στη βαλκανική (Vettori et al. 2004), με το μέγιστο αριθμό αλληλόμορφων σε ισοένζυμα να εντοπίζεται σε αυτές τις περιοχές (Comps et al. 2001). Η συνδυασμένη μελέτη μορφολογικών στοιχείων και ισοενζύμων από τους Gömöry et al. (1999) έδειξε ότι το υψηλότερο επίπεδο γενετικής ποικιλομορφίας βρίσκεται σε πληθυσμούς των νοτίων Βαλκανίων και η μεγαλύτερη γενετική ποικιλότητα σε βορειοδυτικούς πληθυσμούς. Οι Magri et al. (2006) χρησιμοποίησαν στην έρευνά τους αρχεία γύρης, χλωροπλαστικό και πυρηνικό DNA και εξετάζοντας το θέμα συνολικά κατέληξαν στο συμπέρασμα πως η σημερινή εικόνα που εμφανίζει η οξιά είναι αποτέλεσμα συνεχών κινήσεων του είδους κατά τις παγετώδεις και μεσοπαγετώδεις περιόδους. Τα γενετικά δεδομένα δείχνουν κοινή προέλευση στους πληθυσμούς της κεντρικής, δυτικής και

βόρειας Ευρώπης, ενώ στη νότια και τη δυτική εμφανίζονται τέσσερις ομάδες, στην ιταλική, την ιβηρική και τη βαλκανική χερσόνησο και τη νότια Γαλλία. Από τα παλαιοβοτανικά δεδομένα προκύπτει πως η περιοχή των Άλπεων και της Σλοβενίας αποτέλεσε το βασικό καταφύγιο και από εκεί δημιουργήθηκε επανεποίκιση στην κεντρική και βόρεια Ευρώπη. Οι πληθυσμοί της Μεσογείου φαίνεται πως δεν κινήθηκαν προς το βορρά, σταματώντας στην περιοχή των Καρπαθίων (Magri et al. 2006). Αντίθετα, οι Huntley & Birks (1983) και Taberlet et al. (1998) θεωρούν πως η σημερινή ευρωπαϊκή εξάπλωση της οξιάς προέρχεται από τα καταφύγια των Βαλκανίων. Στην Ελλάδα έρευνες αναφέρουν την ύπαρξη δύο καταφυγίων, ενός στα βορειοανατολικά και ενός στα δυτικά (Pott 1997). Οι Magri et al. (2006) αναφέρουν την ύπαρξη καταφυγίων στη δυτική Ελλάδα, την ανατολική Μακεδονία και τη Ροδόπη. Ο ελλαδικός χώρος και ιδιαίτερα η οροσειρά της Ροδόπης θεωρείται σημείο συνάντησης των δύο υποειδών της οξιάς F.sylvatica ssp. sylvatica και F.sylvatica ssp. orientalis (Tsiripidis & Athanasiadis 2003, Μπούτσιος κ.α. 2004). Ακόμη αναφέρεται ότι η γενετική ποικιλότητα της οξιάς στην περιοχή της Ροδόπης μεγαλώνει προς τα ανατολικά (Παπαγεωργίου κ.α. 2005). Οι έρευνες στους μορφολογικούς χαρακτήρες αναφέρουν παρουσία χαρακτηριστικών που τείνουν προς το υποείδος sylvatica στις δυτικές περιοχές και προς το υποείδος orientalis στα ανατολικά (Tsiripidis & Athanasiadis 2003, Μπούτσιος κ.α. 2004; Παπαγεωργίου κ.α. 2005). Ακόμη παρατηρήθηκε η τάση του υποείδους orientalis να καταλαμβάνει τις χαμηλότερες υψομετρικές θέσεις, ενώ το sylvatica τις υψηλότερες (Παπαγεωργίου κ.α. 2005). Σκοπός της εργασίας είναι η περιγραφή της ποικιλότητας της οξιάς στην Ελλάδα σε δείκτες χλωροπλαστικού DNA και μορφολογικούς χαρακτήρες και η διερεύνηση της σχέσης που εμφανίζουν οι δύο παράγοντες στη γεωγραφική τους κατανομή. Βασιζόμενοι στην δυνατότητα του χλωροπλαστικού DNA να δίνει ενδείξεις για την παρουσία καταφυγίων (Fineschi et al. 2000, Palme & Vendramin 2002) διερευνούμε την ύπαρξη τέτοιων ενδείξεων σε όλο το φάσμα εξάπλωσης του είδους Fagus στην Ελλάδα. Μεθοδολογία Η δειγματοληψία πραγματοποιήθηκε σε 47 πληθυσμούς που καλύπτουν όλη την εξάπλωση της οξιάς στην Ελλάδα. Από κάθε πληθυσμό επιλέχθηκαν 25 δέντρα και από κάθε δέντρο συλλέχθηκαν 20 φύλλα, 10 από την εξωτερική πλευρά της κόμης (φωτόφυλλα) και 10 από την εσωτερική (σκιόφυλλα). Σε κάθε πληθυσμό τα δέντρα απείχαν μεταξύ τους απόσταση τουλάχιστον 100 μέτρα. Για τη μορφομετρική ανάλυση, όλα τα φύλλα σαρώθηκαν και αποθηκεύθηκαν ως εικόνες ηλεκτρονικά. Με τη χρήση ειδικού λογισμικού μετρήθηκαν 21 παράμετροι των φύλλων. Υπολογίστηκαν οι μέσοι όροι, οι τυπικές αποκλίσεις και οι συντελεστές κύμανσης. Ακολούθησε ανάλυση κυρίαρχης συνιστώσας (PCA) για μείωση των μεταβλητών και ομαδοποίηση με βάση τις νέες συνιστώσες με τη μέθοδο UPGMA. Από την ομαδοποίηση προέκυψαν 5 ομάδες οι οποίες αναφέρονται ως φυλλότυποι (ΦΤ). Για τη γενετική ανάλυση χρησιμοποιήθηκαν 5 δείγματα ανά πληθυσμό, ενώ σε περιπτώσεις παρουσίας ενδείξεων υψηλής ποικιλότητας αναλύθηκαν 10 δείγματα. Σε 6 πληθυσμούς της Ροδόπης αναλύθηκαν 25 δείγματα ανά πληθυσμό (Βιδάλη 2004). Για την ανάλυση του χλωροπλαστικού DNA χρησιμοποιήθηκε ο εκκινητής ccmp7 (Weising & Gardner 1999). Η εργαστηριακή μεθοδολογία ακολούθησε τους Gailing & von Wuehlisch (2004). Αποτελέσματα

Από τη μορφομετρική ανάλυση προέκυψε σημαντική ποικιλότητα των φυλλοτύπων στον ελλαδικό χώρο. Σχεδόν σε όλους τους πληθυσμούς υπάρχει παρουσία του ΦΤ2 με ενδιάμεσα χαρακτηριστικά. Οι πληθυσμοί της Ροδόπης εμφανίζουν κυριαρχία χαρακτηριστικών orientalis, τα οποία κυριαρχούν και στον άξονα που δημιουργείται από τη Ροδόπη, το όρος Παγγαίο, τα όρη της Χαλκιδικής και της Πιερίας. Στην οροσειρά της Κούλας φαίνεται να αλλάζουν οι μορφολογικοί χαρακτήρες, καθώς από το σημείο αυτό και δυτικότερα κάνουν έντονη την παρουσία τους οι χαρακτήρες sylvatica. Στη βορειοδυτική Ελλάδα κυριαρχεί ο ΦΤ5, ο οποίος είναι χαρακτηριστικός της περιοχής. Τα αποτελέσματα των απλότυπων cpdna (Χάρτης 1) ακολουθούν σε γενικές γραμμές εκείνα των μορφολογικών χαρακτήρων των φύλλων. Οι απλότυποι που χαρακτηρίζονται ανατολικοί (Gailing & von Wuehlisch 2004) εμφανίζονται στην περιοχή της ανατολικής Ροδόπης και στο τόξο Ροδόπη Παγγαίο Χαλκιδική Πιερία. Στον υπόλοιπο ελλαδικό χώρο είναι έντονη η παρουσία του απλότυπου 145 που κυριαρχεί στην Ευρώπη, όπως και του ελληνικού απλότυπου 148 (Gailing & von Wuehlisch 2004). Στη βορειοδυτική Ελλάδα παρουσιάζεται ένας μοναδικός απλότυπος, ο 144, χαρακτηριστικός της περιοχής. Η ποικιλότητα των απλότυπων είναι γενικά σημαντική σε όλη την περιοχή έρευνας, ενώ παρουσιάζεται αυξημένη στην ανατολική Ροδόπη, την ανατολική Μακεδονία και τη βορειοδυτική Ελλάδα. Χάρτης 1: Κατανομή απλοτύπων SSR χλωροπλαστικού DNA σε πληθυσμούς οξιάς Συζήτηση Οι δύο βασικές ενδείξεις για την ύπαρξη καταφυγίου κατά τις παγετώδεις περιόδους σε μία περιοχή είναι η μεγάλη γενετική ποικιλότητα (Hewitt 1996) και η ύπαρξη μοναδικού απλότυπου cpdna στην περιοχή (King and Ferris 1998). Η οξιά στον ελλαδικό χώρο εμφανίζει μεγάλη ποικιλότητα τόσο στους μορφολογικούς χαρακτήρες, όσο και στους δείκτες

χλωροπλαστικού DNA. Σε όλους τους πληθυσμούς εμφανίζονται χαρακτήρες ανάμεσα στα δύο υποείδη, με σημαντική ποικιλότητα εντός των πληθυσμών, ιδιαίτερα στις ανατολικές περιοχές. Ιδιαίτερες ενδείξεις για την ύπαρξη καταφυγίων στην περιοχή μπορεί να δώσει η μελέτη χλωροπλαστικού DNA, καθώς κληρονομείται από το μητρικό δέντρο (Fineschi et al. 2000) και παρουσιάζει μικρότερο ρυθμό μεταλλάξεων σε σύγκριση με το πυρηνικό (Palme & Vendramin 2002). Φαίνεται ξεκάθαρα ότι στην Ελλάδα εμφανίζεται σημαντική ποικιλότητα, καθώς επισημαίνεται η παρουσία 12 απλοτύπων, με τους 8 από αυτούς να χαρακτηρίζονται ως ανατολικοί (Gailing & von Wuehlisch 2004). Η μεγάλη ποικιλότητα της Ροδόπης αποτελεί ένδειξη για την ύπαρξη καταφυγίου στην περιοχή (Hewitt, 1996), όπως δείχνουν και οι Magri et al. (2006). Λαμβάνοντας υπόψη το γεγονός ότι η διαβάθμιση των μορφολογικών χαρακτήρων και των απλοτύπων του cpdna υποδεικνύει τη συνάντηση δύο ή περισσότερων ειδών σε μία περιοχή (Myking & Yakovlev 2006) και παρατηρώντας τη σύνθεση των απλοτύπων και την ταυτόχρονη παρουσία δυτικών και ανατολικών, εξάγεται το συμπέρασμα πως η Ροδόπη όντως αποτελεί σημείο συνάντησης των υποειδών sylvatica και orientalis. Στην ανατολική Ροδόπη κυριαρχούν απλότυποι περισσότερο ανατολικοί με τους δυτικούς να κάνουν την εμφάνισή τους σε περισσότερο δυτικές θέσεις. Έχοντας ως όριο τη χαράδρα της Κούλας (Tsiripidis & Athanasiadis 2003), παρατηρείται απότομη μετάβαση σε δυτικούς απλότυπους. Η σύνθεση που παρουσιάζουν οι απλότυποι στους πληθυσμούς της Ροδόπης ακολουθεί τη θεωρία της κατάληψης χαμηλότερων θέσεων από το υποείδος orientalis και των υψηλότερων από το υποείδος sylvatica (Παπαγεωργίου κ.α. 2005). Η παρουσία των ανατολικών απλοτύπων συνεχίζεται στο όρος Παγγαίο, στα όρη της Χαλκιδικής και καταλήγει στην Πιερία, δημιουργώντας ένα τόξο, που επιβεβαιώνεται και από τους μορφολογικούς χαρακτήρες, δείχνοντας κίνηση των ανατολικών φυλλοτύπων νοτιοδυτικά και σε χαμηλά υψόμετρα. Στην περιοχή της ανατολικής Μακεδονίας εμφανίζεται ο απλότυπος 148 σε θέσεις βορειότερες και παράλληλες στον άξονα των ανατολικών πληθυσμών, ενώ παρατηρείται και στον κάθετο άξονα της Πίνδου καθώς και στο νοτιότερο ελληνικό πληθυσμό. Φαίνεται να καταλαμβάνει θέσεις που χαρακτηρίζονται από υψηλά υψόμετρα, με εξαίρεση τα όρη Κερδύλιο και Βερτίσκο του νομού Θεσσαλονίκης, όπου όμως υπάρχουν χαμηλές θερμοκρασίες, καθώς βρίσκονται δίπλα στην κοιλάδα του Στρυμόνα. Πιθανόν ο απλότυπος 148 να ξεκίνησε από την περιοχή της δυτικής Ροδόπης και να κινήθηκε παράλληλα στον άξονα των ανατολικών απλότυπων, καταλαμβάνοντας θέσεις υψηλότερων υψομέτρων. Οι Magri et al. (2006) εντοπίζουν καταφύγιο στην περιοχή της ανατολικής Μακεδονίας, εκεί όπου εμφανίζεται ο απλότυπος 148. Σε αυτά τα στοιχεία θα μπορούσε να στηριχτεί η θεωρία της κίνησης των δύο υποειδών της οξιάς και της κατάληψης των χαμηλότερων και ανατολικότερων θέσεων από το υποείδος orientalis και των υψηλότερων και δυτικότερων από το υποείδος sylvatica (Παπαγεωργίου κ.α. 2005). Η θεωρία αυτή επιβεβαιώνεται στο σύνολό της στη Ροδόπη, η οποία αποτελεί συνεχή ορεινό όγκο. Η περιοχή της βορειοδυτικής Ελλάδας εμφανίζει ένα μοναδικό απλότυπο, τον 144, η παρουσία του οποίου αποτελεί ένδειξη καταφυγίου (Hewitt 1996). Τα αποτελέσματα του χλωροπλαστικού DNA επιβεβαιώνονται από τους μορφολογικούς χαρακτήρες, καθώς στην ίδια περιοχή εμφανίζεται ο ΦΤ5, με χαρακτηριστικά του υποείδους sylvatica και πολύ ακανόνιστο περίγραμμα. Σημαντική παρουσία στη δυτική και κεντρική Ελλάδα έχει ο απλότυπος 145 που κυριαρχεί στην κεντρική και βόρεια Ευρώπη. Οι απόψεις ως τώρα διίστανται για το αν η ευρωπαϊκή

οξιά ξεκίνησε από τα Βαλκάνια και εξαπλώθηκε προς το βορρά (Huntley & Birks 1983, Taberlet et al. 1998) ή αν προήλθε από κάποιο από τα βόρεια καταφύγια, καθώς τα βαλκανικά καταφύγια δεν έδωσαν κίνηση προς τα βόρεια (Magri et al. 2006). Τα αποτελέσματα της έρευνας αυτής παρέχουν ενδείξεις υπέρ της πιο πρόσφατης θεωρίας των Magri et al. (2006), καθώς οι πληθυσμοί με τον απλότυπο 145 εμφανίζονται στα βόρεια κεντρικά της Ελλάδας και περιμετρικά γύρω από την εξάπλωση του είδους προς τα νότια, ενώ δεν υπάρχουν σαφείς ενδείξεις που να δηλώνουν την πιθανότητα ύπαρξης καταφυγίου με αυτόν τον απλότυπο. Ολόκληρος ο ελλαδικός χώρος χαρακτηρίζεται από υψηλή γενετική και μορφολογική ποικιλότητα, η οποία φαίνεται να έχει γεωγραφική κατανομή και δίνει σημαντικές ενδείξεις για την ύπαρξη καταφυγίων και την κίνηση της οξιάς κατά τη μεταπαγετώδη περίοδο. Η υφιστάμενη κατάσταση των ελληνικών πληθυσμών δεν μπορεί να θεωρηθεί αποτέλεσμα μίας μόνο κίνησης της οξιάς, αλλά αποτέλεσμα διαρκών κινήσεων σε διαφορετικές περιόδους. Επίσης φαίνεται ότι η κίνηση της οξιάς από διαφορετικά καταφύγια έγινε σε διαφορετικά υψόμετρα, λόγω των διαφορετικών οικολογικών και κλιματικών συνθηκών. Οι οροσειρές μπορούν να αποτελέσουν τόσο φράγμα, όσο και δίοδο στη μεταπαγετώδη κίνηση των πληθυσμών, ανάλογα με τη θέση και το υψόμετρο που αυτές έχουν, αλλά και τις οικολογικές απαιτήσεις των διαφορετικών φυλών της οξιάς. Η συνδυασμένη μελέτη μορφολογικών χαρακτήρων και χλωροπλαστικού DNA μπορεί να δώσει σημαντικές ενδείξεις για την ύπαρξη καταφυγίων, οι οποίες μπορούν να επιβεβαιωθούν μόνο αν μελετηθούν σε συνδυασμό με παλαιοβοτανικά στοιχεία (King & Ferris 1998, Walter & Epperson 2001). Βιβλιογραφία Comps, C., Gömöry, D., Letoujey, J., Thiebaut, B., Petit, R.J., 2001. Diverging trends between heterozygosity and allelic richness during postglacial colonization in the European beech. Genetics 157, 389-397. Fineschi, S., Taurchini, D., Villani, F., Vendramin, G.G., 2000. Chloroplast DNA polymorphism reveals little geographical structure in Castanea sativa Mill. (Fagaceae) throughout southern European countries. Molecular Ecology 9, 1495-1503. Gailing, O., Wuehlisch, G., 2004. Nuclear markers (AFLPs) and chloroplast microsatellites differ between F. sylvatica and F. orientalis. Silvae Genetica 53, 105-110. Gömöry, D., Paule, L., Brus, R., Zhelev, P., Tomovic, Z., Gracan, J., 1999. Genetic differentiation and phylogeny of beech on the Balkan peninsula. Journal of evolutionary Biology 12, 746-754. Hewitt, G.M., 1996. Some genetic consequences of ice ages and their role in divergence and speciation. Biological Journal of the Linneal Society 58, 247-276. Huntley, B., Birks, H.J.B., 1983. An atlas of past and present pollen maps for Europe: 0-13000 years ago. Cambridge University Press, Cambridge, London. King, R.A., Ferris, C., 1998. Chloroplast DNA phylogeography of Alnus glutinosa. Molecular Ecology 7, 1151-1161.

Magri, D., Vendramin, G.G., Comps, B., Dupanloup, I., Geburek, T., Gömöry, D., Latalowa, M., Litt, T., Paule, L., Roure, J.M., Tantau, I., Knaap, W.O., Petit, R.J., Beaulieu, J.L., 2006. A new scenario for the Quaternary history of European beech populations : palaeobotanical evidence and genetic consequences. New Phytologist 171, 199-221. Μπούτσιος, Σ., Τσιριπίδης, Ι., Παπαγεωργίου, Α.Χ., Γαλατσίδας, Σ., 2004. Ποικιλότητα μορφολογικών χαρακτήρων των φύλλων οξιάς (Fagus sylvatica L. s. I.) της Ροδόπης. Πρακτικά 1 ου Πανελλήνιου Περιβαλλοντικού Συνεδρίου, 7-9 Μαϊου, Ορεστιάδα, Γεωτεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδας, Θεσσαλονίκη, 756-762. Myking, T., Yakovlev, I., 2006. Variation in leaf morphology and chloroplast DNA in Ulmus glabra in the northern suture zone: Effects of distinct glacial refugia. Scandinavian Journal of Forest Research 21, 99-107. Palme, A.E., Vendramin, G.G., 2002. Chloroplast DNA variation, postglacial recolonization and hybridization in hazel, Corylus avellana. Molecular Ecology 11, 1769-1779. Παπαγεωργίου, Α.Χ., Τσιριπίδης, Ι., Βιδάλη, Α., Μπούτσιος, Σ., Γαλατσίδας, Σ., 2005. Αποτελεί η Ροδόπη σημείο συνάντησης της ευρωπαϊκής (δασικής) και της ανατολικής οξιάς; Πρακτικά 10 ου Πανελλήνιου Συνεδρίου της Ελληνικής Βοτανικής Εταιρείας, 5-8/5/2005, Ιωάννινα. Pott, R., 1997. Invasion of beech and establishment of beech forests in Europe. Annali di Botanica LV, 27-58. Ŝercelj, A., 1996. The orιgin and development of forests in Slovenia. Slovenska Akademija Znanosti in Umetnosti, Razred za Naravoslovne Vede, Dela 35, 5-135. Taberlet, P., Fumagalli, L., Wust-Sausy, A., Cosson, J., 1998. Comparative phylogeography and postglacial colonization routes in Europe. Molecular Ecology 7, 453-464. Tsiripidis, I., Athanasiadis, N., 2003. Contribution to the knowledge of the vascular flora of NE Greece: Floristic composition of the beech (Fagus sylvatica L.) forests in the greek Rodopi. Willdenowia 33, 273-298. Vettori, C., Vendramin, G.G., Anzidei, M., Pastorelli, R., Paffetti, D., Giannini, R., 2004. Geographic distribution of chloroplast variation in italian populations of beech (Fagus sylvatica L.). Theoretical and Applied Genetics 109, 1-9. Walter, R., Epperson, B.K., 2001. Geographic pattern of genetic variation in Pinus resinosa: area of greatest diversity is not the origin of the postglacial populations. Molecular Ecology 10, 103-111. Weising, K., Gardner, R.C., 1999. A set of conserved PCR primers for the analysis of simple sequence repeat polymorphisms in chloroplast genomes of decotyledonous angiosperms. Genome 42, 9-19.