1 ΟΙ ΝΕΟΤΕΡΟΙ ΝΑΟΙ ΤΗΣ ΚΑΠΠΑΔΟΚΙΑΣ: ΕΚΤΙΜΗΣΕΙΣ ΤΗΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ ΤΟΥΣ ΣΗΜΑΣΙΑΣ Aν και στην Καππαδοκία παρατηρείται άνθηση της ναοδοµίας κατά τον 18 ο και 19 ο αιώνα, οι ναοί αυτοί παραµένουν λίγο γνωστοί και ελάχιστα µελετηµένοι, γιατί επισκιάζονται από τους παλαιοχριστιανικούς και τους βυζαντινούς. Η παρούσα ανακοίνωση στοχεύει στην ανάδειξη των ναών αυτών ως µια ιδιαίτερη οµάδα µνηµείων µε µεγάλη αρχιτεκτονική και αισθητική σηµασία και ταυτόχρονα ως µνηµείων τα οποία έχουν τη δυνατότητα αλλά και την επείγουσα ανάγκη να προστατευθούν και να διατηρηθούν. Καθώς απουσιάζει µια ολοκληρωµένη καταγραφή των µνηµείων αυτών, καταβλήθηκε προσπάθεια να συνταχθεί ένας όσο το δυνατόν πληρέστερος κατάλογος µε τους ναούς που οικοδοµήθηκαν ή ανακαινίστηκαν κατά τον 18 ο και 19 ο αιώνα και στις αρχές του 20ού ώς την ανταλλαγή των πληθυσµών στα 1924. Ο κατάλογος αυτός παραµένει ανοικτός, επιδέχεται συµπληρώσεις και δεν συµπεριλαµβάνει τους υπόσκαφους ναούς. Η προσέγγιση των ναών έγινε µε επιτόπιες επισκέψεις και µέσα από τη βιβλιογραφία και το διαδίκτυο. Στους πίνακες που ακολουθούν παρουσιάζονται οι ναοί που εντοπίστηκαν χωρισµένοι σε τρεις περιόδους. Ένα πρώτο κύµα ανέγερσης ναών κατά τη µεταβυζαντινή περίοδο απαντάται στην Καππαδοκία στο πρώτο ήµισυ του 18 ου αιώνα και συµπίπτει µε ανάλογους κύκλους ανέγερσης ναών σε άλλα µεγάλα αστικά κέντρα του ελληνισµού όπως η Κωνσταντινούπολη και η Θεσσαλονίκη. Τεκµηριωµένα ανεγείρονται την περίοδο αυτή δώδεκα ναοί. Από τους ναούς αυτούς σώζεται ο ναός των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης στη Σινασό, µια χαµηλή τρίκλιτη βασιλική, που ανεγέρθηκε στα 1729. Ελάχιστοι ναοί ανεγείρονται στο δεύτερο ήµισυ του 18 ου αιώνα και στις αρχές του 19 ου αιώνα µέχρι την ελληνική επανάσταση. Μετά την ελληνική επανάσταση, την ίδρυση του ελληνικού κράτους και την υπογραφή των διαταγµάτων Χάτι Σερίφ και Χάτι Χουµαγιούν ανεγείρεται στην Καππαδοκία ένας εντυπωσιακά µεγάλος αριθµός ναών. Η µελέτη εντόπισε σαράντα έξι ναούς που ανεγέρθηκαν και δύο που ανακαινίστηκαν την περίοδο αυτή. Ο µεγάλος αυτός αριθµός µαρτυρεί την ορµή της αναγέννησης του ελληνισµού και την άνθηση της ορθοδοξίας στην Καππαδοκία. Μετά τη λήξη του Τανζιµάτ κτίζονται και άλλοι ναοί 13 µεγαλοπρεπείς, που χαρακτηρίζονται από έντονες δυτικές επιδράσεις. Η σηµερινή κατάσταση των παραπάνω ναών µπορεί να περιγραφεί ως εξής:
2 Από τους ανωτέρω ναούς έχω εντοπίσει 30. Για 13 δεν έχω στοιχεία, ενώ 5 µόλις έχουν καταστραφεί ολοσχερώς. Πολλοί ναοί έχουν µετατραπεί σε τζαµιά. Στην περίπτωση αυτή διατηρούνται σε πολύ καλή κατάσταση και έχουν συντηρηθεί. Οι µικρές µετατροπές για την λειτουργία τους ως τζαµιά δεν έθιξαν την αρχιτεκτονική τους. Σε πολλές περιπτώσεις σώζεται το τέµπλο (χωρίς βέβαια τις εικόνες), ο άµβωνας και η ξύλινη εκκλησιαστική επίπλωση του ναού, ο γυναικωνίτης και το καφασωτό του, καθώς και άλλα στοιχεία όπως η ξύλινη περίτεχνη οροφή µε τα διάχωρα και τον οµφαλό στη στοά. Ακόµα διατηρείται ο ζωγραφικός ανεικονικός διάκοσµος και τα κιονόκρανα. Στο ιερό διατηρούνται τα περίτεχνα προσκυνητάρια και κόγχες. Στο εσωτερικό οι ναοί είναι ως επί το πλείστον ασβεστωµένοι και επιχρωµατισµένοι, Σε εξαιρετικές όµως περιπτώσεις διατηρούνται σε καλή κατάσταση τοιχογραφίες στο εσωτερικό ή στο εξωτερικό του ναού. Μπορεί κανείς να πει ότι, κάτω από τις δεδοµένες συνθήκες, η µετατροπή σε τζαµί, ήταν η καλύτερη περίπτωση γιατί συνέβαλε στην αποφυγή της λεηλασίας του ναού καθώς και στην καλή διατήρηση του, και διέσωσε πολλά ευπαθή µορφολογικά και άλλα στοιχεία, που ειδάλλως θα είχαν καταστραφεί. Άλλοι ναοί έχουν διάφορες χρήσεις, γεγονός το οποίο συµβάλλει επίσης στην διατήρηση της κατάστασής τους. Ο πολύ γνωστός ναός των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης χρησιµεύει σποραδικά για έκθεση έργων τέχνης και άλλες εκδηλώσεις. Στην Καισάρεια ο Άγιος Νικόλαος, λόγω του µεγέθους του, έχει µετατραπεί σε αίθουσα αθλητικών εκδηλώσεων. Η Παναγία στη Νεάπολη είχε µετατραπεί σε φυλακή µε σηµαντικές εσωτερικές µετατροπές, και σήµερα παραµένει κλειστή. Ο Άγιος Γεώργιος στον Πόρο έχει µετατραπεί σε αποθήκη. Στις περιπτώσεις αυτές η µετατροπή σε άλλη χρήση συνέβαλλε στη διατήρηση του αρχιτεκτονικού κελύφους, αλλά η αλλοίωση του εσωτερικού χώρου είναι µεγαλύτερη µε την ταυτόχρονη απώλεια των στοιχείων του εσωτερικού διακόσµου. Μερικοί ναοί χρήζουν άµεσης προστασίας καθώς έχουν καταρεύσει τµηµατικά, αλλά υπάρχει δυνατότητα διάσωσης µε άµεση επέµβαση ώστε να αποφευχθεί περαιτέρω κατάπτωση. Τέτοιοι είναι ο Ταξιάρχης στη Μονή Ταξιαρχών, του οποίου ο τρούλος κατεδαφίστηκε, και η Κοίµηση της Θεοτόκου στην Κελµίρα. Μερικοί έχουν ερειπωθεί σε µεγάλο βαθµό και η κατάστασή τους είναι µη αναστρέψιµοι. Μιά µεγάλη κατηγορία ναών είναι σήµερα κλειστοί και εγκαταλελειµµένοι. Ωστόσο αν εξαιρέσει κανείς την κακή κατάσταση του δαπέδου και τις µουτζούρες στους τοίχους, το αρχιτεκτονικό τους κέλυφος ειναι σε καλή έως πολύ καλή κατάσταση και µικρές µόνο επεµβάσεις στερέωσης χρειάζεται, γεγονός το οποίο οφείλεται στην εξαιρετική οικοδοµική τεχνική µε την οποία ανεγέρθηκαν. Στους ναούς αυτούς τελείται εναλλακτικά κάθε χρόνο λειτουργία από τον Σεβασµιώτατο Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Βαρθολοµαίο. Το
3 γεγονός αυτό συνετελεί σηµαντικά στην επιβίωση των ναών. Οι ναοί έχουν καθαριστεί και ευπρεπιστεί στοιχειωδώς. Η συρροή του κόσµου στις λειτουργίες και η δηµιουργία του λεγόµενου θρησκευτικού τουρισµού µε την αντίστοιχη απήχηση στις τοπικες κοινωνίες συµβάλλει θετικά στη συντήρησή τους. Ήδη σηµειώνεται το ενδιαφέρον των δηµάρχων της Αραβισσού και του Μισθίου για τη συντήρηση της εκκλησίας του Αγίου Δηµητρίου και του ναού των Αγίων Βλασίου και Βασιλείου. Στους ναούς αυτούς σώζονται όλα τα τµήµατα που ήταν από πέτρα, Από τον εικονογραφικό διάκοσµο σώζονται πολλές φορές τα χρώµατα, µερικες ξεθωριασµένες τοιχραφίες και τα διακοσµητικά µοτίβα. Από τις εκκλησίες αυτές η καλύτερα διατηρηµένη είναι ο ναός των Αγίων Θεοδώρων στη Μαλακοπή, στον οποίο σώζεται µεγάλο µέρος των τοιχογραφιών. Oι ναοί που κτίστηκαν στην Καππαδοκία τον 18 ο και 19 ο αιώνα αποτελούν µια αυτόνοµη ενότητα µε ιδιαίτερα, αλλά πολύ ενδιαφέροντα χαρακτηριστικά. Η αρχιτεκτονική τους αποτελεί ένα ιδιαίτερο, γοητευτικό και ενδιαφέρον κράµα στοιχείων που εκφράζει τη θέση της Καππαδοκίας ως σταυροδρόµι ανάµεσα στην Ανατολή και στη Δύση, στο Βορά και στο Νότο, στη συγκεκριµένη, όµως, ιστορική περίοδο της αναζήτησης της ελληνικής εθνικής ταυτότητας. Οι ναοί της Καππαδοκίας ακολουθούν ναοδοµικούς τύπους που τις συνδέουν µε τα µεγάλα κέντρα της Ορθοδοξίας και επακόλουθα του ελληνισµού. Η συντριπτική πλειοψηφία τους ανήκει στον τύπο της τρίκλιτης βασιλικής µε ή χωρίς τρούλο, γεγονός που φανερώνει παλαιοχριστιανικά πρότυπα σωζόµενα στην περιοχή καθώς και πρότυπα µεταβυζαντινά και νεοελληνικά φερµένα από τον ελλαδικό χώρο. Υπάρχουν λίγοι σταυροειδείς εγγεγραµµένοι µε τρούλο. Η τρίκλιτη βασιλική και οι σταυροειδείς εγγεγραµµένοι ναοί είναι τύποι ναών που επιχωριάζουν στην Καππαδοκία από την παλαιοχριστιανική και την βυζαντινή εποχή, έρχονται όµως και ως επιδράσεις των τύπων που χρησιµοποιούνται στο νεοϊδρυθέν ελληνικό κράτος. Στην πλαστικότητα των όγκων και στη διαµόρφωση της δυτικής όψης σηµαντικό ρόλο παίζει η ανοικτή στοά πάνω από την οποία τοποθετείται ο γυναικωνίτης. Το χαρακτηριστικό αυτό είναι κατευθείαν επίδραση ναοδοµικών τύπων που αποκρυσταλλώθηκαν γύρω από το Αιγαίο τον 19ο αιώνα και εντοπίζεται ως κυρίαρχο στοιχείο στη ναοδοµία ολόκληρου του ελλαδικού χώρου ήδη από τις αρχές του 19ου αιώνα, µε κύριο παράδειγµα την Παναγία της Τήνου (1823-30). Στους ναούς της Καππαδοκίας γίνεται απαραίτητο στοιχείο και εντάσσεται οργανικά στο κύριο οικοδόµηµα. Σε δύο σηµαντικούς ναούς της η στοά µε τον υπερκείµενο γυναικωνίτη αποτελεί προσθήκη. Η επέµβαση αυτή εφαρµόστηκε πρωταρχικά σε προβεβληµένους ναούς ο µητροπολιτικός ναός του Αγίου Γεωργίου στο Ναύπλιο
4 (16 ος αι./1834) και ο πατριαρχικός ναός του Αγίου Γεωργίου στην Κωνσταντινούπολη (1720/1836). Η κατασκευή των ναών αποτελεί κύριο και εντυπωσιακό χαρακτηριστικό. Επιβιώνουν οικοδοµικοί τρόποι από την παλαιοχριστιανική και τη βυζαντινή αρχιτεκτονική, γεγονός που προφανώς οφείλεται στη µεγάλη διαθεσιµότητα της πέτρας στην περιοχή, που είναι και το µοναδικό υλικό δόµησης. Η επιµεληµένη οικοδόµηση µε καλοπελεκηµένους λίθους και θολίτες είναι χαρακτηριστικό της Μικράς Ασίας, της Αρµενίας και της Συρίας ήδη από την παλαιοχριστιανική εποχή. Η δυνατή τοπική οικοδοµική παράδοση της Καππαδοκίας επιβίωσε τη βυζαντινή εποχή και στη συνέχεια παραλήφθηκε από τους Σελτζούκους. Οι εξωτερικές επιφάνειες διαµορφώνονται µε εξαιρετικά επιµεληµένη λαξευτή, σχεδόν ισόδοµη, τοιχοποιία από ηφαιστειογενή πετρώµατα µε αφανείς αρµούς. Απουσιάζουν το ξύλο, το µάρµαρο, οι πλίνθοι και τα κεραµίδια. Δείγµα εξαιρετικής λιθοξοϊκής τεχνικής αποτελούν τα τόξα, τα σταυροθόλια, οι οξυκόρυφες καµάρες και οι ηµισφαιρικοί θόλοι. Οι όψεις διαθέτουν µια γεωµετρική καθαρότητα και επιµεληµένη ψυχρότητα, µια κρυσταλλικότητα. Το γκρίζο χρώµα των λίθων προσθέτει στην επιβλητικότητα των ναών. Ισχυρό χαρακτηριστικό είναι η ευρεία χρήση των τα οξυκόρυφα τόξα και οι αντίστοιχες καµάρες που καλύπτουν τα κλίτη, η οποία µπορεί να ανιχνευθεί σε διάφορες πηγές. Τα οξυκόρυφα τόξα ήταν γνωστά στην αρµενική αρχιτεκτονική, ενώ χρησιµοποιήθηκαν ευρύτατα από τη σελτζουκική αρχιτεκτονική. Τέλος η γοτθική αρχιτεκτονική στην Κύπρο, µε την οποία η Καππαδοκία διατηρούσε στενούς εµπορικούς δεσµούς, άσκησε επίσης επιδράσεις. Σίγουρα η χρήση τους σχετίζεται µε τη σταθερότητα έδρασης που προσφέρουν, την κατανοµή των δυνάµεων και την µεταφορά των φορτίων των βαριών λίθινων θόλων. Τα µορφολογικά χαρακτηριστικά, και τα ανάγλυφα κοσµήµατα προκύπτουν από την κατεργασία της λαξευτής λιθοδοµής που διαµορφώνει την επιφάνεια των τοίχων και προέρχονται τόσο από την τοπική παράδοση όσο και από την κυπριακή, την αρµενική, καθώς και τη σελτζουκική αρχιτεκτονική. Τα µορφολογικά χαρακτηριστικά είναι φειδωλά και παρουσιάζουν µια έντονη τάση για γεωµετρικοποίηση. Σποραδικά ανάγλυφοι κοσµήτες σε γεωµετρικά σχέδια πλαισιώνουν τα παράθυρα ή διακοσµούν τις επιφάνειες των τοίχων. Τα ανάγλυφα κοσµήµατα είναι λιγοστά. Έµφαση δίνεται στα κιονόκρανα. Σε ευρεία χρήση είναι ένα συµβολικό τεκτονικό κιονόκρανο µε τέσσερα στοιχεία στις γωνίες και κιονόκρανα µε στιλιζαρισµένες ιωνικές έλικες που φανερώνουν τον πνευµατικό προσανατολισµό των κατοίκων. Βασικό στοιχείο αποτελούν οι επιβλητικές είσοδοι των ναών. Πλαισιώνονται µε εντυπωσιακά ανάγλυφα γεωµετρικά πλαίσια σε σχήµα σταυρού, µέσα στα οποία ελίσσεται η
5 άµπελος, στοιχείο καθαρά συµβολικό. Σην άνω κεραία του σταυρού τοποθετείται επιγραφή. Τα παράθυρα είναι µικρά και λιγοστά, γεγονός που κάνει πιο εντυπωσιακές τις γκριζες λείες επιφάνειες των όψεων. Μερικά νεοκλασικά χαρακτηριστικά έχουν εισχωρήσεις σε ναούς. η εισχώρηση προτύπων από την νεοκλασική και την εκλεκτικιστική αρχιτεκτονική είναι φανερή σε µορφολογικά στοιχεία των όψεων, όπως τα τριγωνικά αετώµατα στα παράθυρα το σύνολο των τριών παραθύρων (ένα ελλειπτικό στη µέση και δύο καρδιόσχηµα εκατέρωθεν) στο αετώµα καθώς και τα νεοκλασικά περίθυρα των εισόδων και οι τρούλοι. Στον εσωτερικό χώρο ακολουθείται το σύστηµα της εικονογράφησης που κυριαρχεί στον ελλαδικό χώρο. Οι εικόνες περιορίζονται σε συγκεκριµένα πλαίσια και το πεδίο συµπληρώνεται µε διακοσµητικά θέµατα. Σε µερικές περιπτώσεις διασώζονται χρώµατα, που είναι πραγµατικά εντυπωσιακά. Κυρίαρχοι είναι οι τόνοι του µπλε στα χρώµατα, πράγµα που οδηγεί στη σκέψη ότι µπορεί να είναι λαζουρίτης, όπως και στις βυζαντινές τοιχογραφίες. Οι ναοί περιτριγυρίζονται από ψηλό περίβολο, που αποκόπτει το χώρο του ναού από τον γύρω κόσµο και τον προστατεύει. Τα πρόπυλα στον περίβολο είναι µνηµειακά και στολίζονται µε µεγάλους ανάγλυφους σταυρούς Τα κωδωνοστάσια είναι λιθόκτστα περίτεχνα αυτόνοµα κτίσµατα, διώροφα ή τριώροφα, κιονοστήρικτα. Οι ναοί που κτίστηκαν µετά το Τανζιµάτ και ώς την ανταλλαγή των πληθυσµών στα 1924 (ναός Παναγίας Καπουσή, Μουταλάσκη, 1886, Άγιος Ιωάννης Ρώσος, Προκόπι, 1892). Είναι µεγαλοπρέπεις, και διαφέρουν ουσιαστικά από την προηγούµενη οµάδα καθώς αποµακρύνονται από την τοπική παράδοση και φέρουν σαφείς επιρροές του ιστορισµού και του κλασικισµού ή ακόµα και νεοµπαρόκ. Συµπερασµατικά στην Καππαδοκία επιβιώνει σε καλή κατάσταση µια πληθώρα ναών στα οποία διασώζονται ένας πλούτος στοιχείων για την αρχιτεκτονική και την τέχνη. Ένας πλούτος ίσως µοναδικός στη Μ. Ασία. Πρέπει να γίνει άµεσα συστηµατική καταγραφή και τεκµηρίωση των µνηµείων αυτών και να ακολουθήσει µελέτη τους που θα συµβάλλει στη διάσωσή τους. Η µελέτη και η τεκµηρίωση των νεότερων ναών της Καππαδοκίας θα διερευνήσει και θα καταδείξει τη σχέση των ναών αυτών µε την υψηλή αρχιτεκτονική παράδοση της Καππαδοκίας, τόσο την παλαιοχριστιανική και βυζαντινή όσο και τη σελτζουκική και οθωµανική. Επίσης θα προσφέρει πολλά στην ιστορία του χριστιανισµού και του ελληνισµού στην περιοχή αλλά και θα δηµιουργήσει µία παρακαταθήκη για µνηµεία που βρίσκονται σε κίνδυνο και τα οποία ίσως δεν θα υπάρχουν για τις επόµενες γενιές, ενώ θα συµβάλλει στην ανάδειξη της πλούσιας νεότερης θρησκευτικής χριστιανικής αρχιτεκτονικής στα Νότια Βαλκάνια και στη Μικρά Ασία και στην κατάδειξη της ενότητας και του δυναµισµού του ελληνισµού την εποχή αυτή.
6