ΘΕΡΜΟΡΥΘΜΙΣΗ, ΠΥΡΕΤΟΣ ΚΑΙ ΥΠΟΘΕΡΜΙΑ Είναι γνωστό πως για να διατηρείται στη ζωή και να λειτουργεί σωστά το ανθρώπινο σώμα πρέπει η θερμοκρασία του να διατηρείται σταθερή στους 37 βαθμούς περίπου, ανεξάρτητα από τη θερμοκρασία του περιβάλλοντος και τις διακυμάνσεις της, καθώς και ανεξάρτητα από το συνεχώς μεταβαλλόμενο ρυθμό της παραγωγής της θερμότητας μέσα στο ίδιο το σώμα, με τις ποικίλες διεργασίες του μεταβολισμού. Γι αυτό και υπάρχει και λειτουργεί στο σώμα ένα «κλιματιστικό σύστημα». Σε αδρές γραμμές, η λειτουργία αυτού του συστήματος στηρίζεται στη γενική αρχή της διατήρησης του ισοζυγίου θερμότητας μεταξύ της παραγόμενης με το μεταβολισμό και της αποβαλλόμενης από τον οργανισμό θερμότητας, με σταθερό σημείο αναφοράς τους 37 βαθμούς C. Αν, για παράδειγμα, έχουμε μεταβολισμό που αντιστοιχεί σε 2.400 θερμίδες ανά 24ωρο, αυτό σημαίνει ότι, κατά μέσο όρο, κάθε μια ώρα στο σώμα μας παράγεται θερμότητα που αντιστοιχεί σε 100 1
kcal. Αν αυτή η θερμότητα διοχετεύονταν σε 100 λίτρα νερό θα ανέβαζε τη θερμοκρασία του κατά 1 βαθμό. Έχει υπολογισθεί ότι αν το σωματικό μας βάρος είναι 70 κιλά και παρακωλύεται η απώλεια θερμότητας από το σώμα, αυτή η θερμότητα θα ανέβαζε τη θερμοκρασία του σώματος κατά 1,5 βαθμό C ανά ώρα περίπου. Βέβαια, ο ρυθμός της παραγωγής της θερμότητας στο σώμα δεν είναι σταθερός. Δεν είναι όμως δυνατό αυτός να περιοριστεί, σ ένα άτομο που ζυγίζει 70 κιλά, σε επίπεδο χαμηλότερο από 60 θερμίδες ανά ώρα (1 θερμίδα ανά 1 λεπτό!) Από την άλλη μεριά, η παραγωγή της θερμότητας μπορεί να αυξάνεται και να φτάνει σε υψηλούς ρυθμούς. Έτσι, κατά την επιτέλεση έντονου μυϊκού έργου, η παραγωγή της είναι δυνατό να φτάσει ακόμα και στις 1.400 θερμίδες ανά ώρα, χωρίς βέβαια αυτό να σημαίνει πως αυτός ο ρυθμός μπορεί να συνεχίζεται και για πολλή ώρα. Εκείνο που έχει σημασία για τη θερμορυθμιστική λειτουργία είναι η άμεση απομάκρυνση αυτής της θερμότητας από το 2
σώμα με τον ίδιο ρυθμό της παραγωγής της, γιατί διαφορετικά, η θερμοκρασία του σώματος θα ανεβοκατέβαινε. Με ποιους τρόπους αποβάλλεται η θερμότητα από το σώμα; Η απάντηση είναι: με τρεις τρόπους: 1) με αγωγή και μεταφορά, 2) με ακτινοβολία, και 3) με εξάτμιση νερού. Με τον πρώτο τρόπο (αγωγή και μεταφορά), η θερμότητα αποβάλλεται γιατί διοχετεύεται από το θερμότερο δέρμα προς τον ψυχρότερο αέρα που βρίσκεται γύρω μας, ή ακόμα και προς το ψυχρότερο νερό, αν είμαστε στη μπανιέρα ή στη θάλασσα, καθώς επίσης και προς οποιοδήποτε άλλο, ψυχρότερο από το δέρμα, στερεό σώμα με το οποίο βρισκόμαστε σε επαφή. Εάν τώρα ο αέρας ή το νερό, που θερμαίνεται με αυτό τον τρόπο με θερμότητα που προέρχεται από το σώμα μας, έχει την ευχέρεια να απομακρύνεται και να αντικαθίσταται από άλλο αέρα ή νερό, η θερμότητα αποβάλλεται ευκολότερα. Ο ρυθμός της απομάκρυνσης της θερμότητας με αυτό τον 3
τρόπο είναι ανάλογος με τη διαφορά της θερμοκρασίας μεταξύ του δέρματος και του περιβάλλοντος, καθώς και με την ευκολία ή τη δυσκολία απομάκρυνσης του θερμαινόμενου αέρα ή νερού, κλπ από την άμεση επαφή με το δέρμα μας. Μη ξεχνάμε επίσης πως με τον ίδιο αυτό τρόπο, σημαντικό ποσό θερμότητας αποβάλλεται και με τον εκπνεόμενο αέρα, γιατί ο αέρας που εκπνέουμε συνήθως είναι θερμότερος από αυτόν που εισπνέουμε. Εννοείται ότι με αυτό τον τρόπο δεν είναι δυνατή η αποβολή θερμότητας από το σώμα, όταν ο γύρω μας αέρας ή το νερό, κλπ, έχουν την ίδια θερμοκρασία με το σώμα μας, εάν δε η θερμοκρασία τους είναι υψηλότερη από αυτή του σώματος, η κατεύθυνση της ροής της θερμικής ενέργειας θα είναι αντίθετη, δηλαδή το σώμα μας θα θερμαίνεται από το περιβάλλον. Με τον δεύτερο τρόπο (ακτινοβολία), η θερμότητα αποβάλλεται από το σώμα με υπέρυθρη ακτινοβολία, εφόσον η θερμοκρασία του σώματος είναι, και σ αυτή την περίπτωση υψηλότερη από εκείνη του περιβάλλοντος. Και βέβαια, όταν βρισκόμαστε εκτεθειμένοι απέναντι 4
από μια σόμπα ή και στη ηλιακή ακτινοβολία, όχι μόνο δεν χάνουμε, αλλά απεναντίας κερδίζουμε θερμότητα. Με τον τρίτο τρόπο, δηλαδή με την εξάτμιση νερού, χάνουμε θερμότητα ανεξάρτητα από τη θερμοκρασία του περιβάλλοντος, δηλαδή μπορεί να αποβάλλεται θερμότητα και όταν ακόμα η θερμοκρασία του περιβάλλοντος είναι μεγαλύτερη από εκείνη του σώματος. Για παράδειγμα, μπορεί το θερμόμετρο να έχει αναρριχηθεί στους 43 βαθμούς, και όμως η θερμοκρασία του σώματός μας να εξακολουθεί να διατηρείται στους 37 βαθμούς. Και αυτό, παρά το γεγονός ότι στο σώμα εξακολουθεί να παράγεται θερμότητα με το μεταβολισμό και να προσάγεται θερμότητα με αγωγή και μεταφορά - από το ζεστό αέρα που είναι γύρω μας καθώς και με ακτινοβολία. Η εξάτμιση νερού γίνεται βέβαια και σε χαμηλές θερμοκρασίες περιβάλλοντος από το αναπνευστικό σύστημα, γιατί ο αέρας που εισπνέουμε σχεδόν ποτέ δεν είναι κορεσμένος με υδρατμούς, ενώ ο 5
εκπνεόμενος περιέχει υδρατμούς μέχρι του σημείου του κορεσμού του, που προέρχονται από εξάτμιση νερού από τις αναπνευστικές οδούς και από τους πνεύμονες. Εκείνο όμως που έχει θεμελιώδη σημασία για τη θερμορυθμιστική λειτουργία είναι η έκκριση του ιδρώτα από τους ιδρωτοποιούς αδένες και η επακόλουθη εξάτμισή του. Με την εξάτμιση του ιδρώτα η θερμοκρασία του δέρματος διατηρείται σε χαμηλό επίπεδο, και έτσι το αίμα που κυκλοφορείται άφθονο μέσα από τα αγγεία του δέρματος, εξαιτίας της αγγειοδιαστολής τους, ψύχεται και γυρίζει πίσω με τις φλέβες με θερμοκρασία αρκετά χαμηλότερη από εκείνη που έχει όταν φτάνει στο δέρμα. Πως όμως λειτουργεί αυτό το σύστημα; Υπάρχει στον εγκέφαλο, σε μια περιοχή που λέγεται υποθάλαμος, ένα κέντρο, που λέγεται θερμορυθμιστικό κέντρο, από το οποίο κατευθύνονται όλες αυτές οι λειτουργίες του σώματος οι οποίες έχουν σχέση με τη ρύθμιση και τη διατήρηση της θερμοκρασίας του σώματος στο ακριβές φυσιολογικό 6
της επίπεδο. Ουσιαστικά πρόκειται για ένα μηχανισμό «θερμοστάτη», δηλαδή ένα νευρικό κύκλωμα, που ανάλογα με τις πληροφορίες που δέχεται, θέτει σε κίνηση μηχανισμούς για τη διευκόλυνση ή τη δυσχέρανση της αποβολής θερμότητας από το σώμα, καθώς και μηχανισμούς αύξησης είτε περιορισμού της παραγωγής θερμότητας. Επιπλέον, αυτός ο «θερμοστάτης» είναι από τη φύση του ρυθμισμένος έτσι ώστε να θέτει σε κίνηση τους διάφορους μηχανισμούς διευκόλυνσης της απώλειας θερμότητας όταν η θερμοκρασία του αίματος που διέρχεται από τον υποθάλαμο αρχίζει να υπερβαίνει τη θερμοκρασία των 37 βαθμών, αλλά και όταν τροφοδοτείται με πληροφοριακά στοιχεία, σύμφωνα με τα οποία η θερμοκρασία του σώματος πρόκειται να αυξηθεί εάν δεν ληφθούν άμεσα μέτρα για την αντιμετώπιση της κατάστασης. Ανάλογη, αλλά με αντίστροφη κατεύθυνση είναι βέβαια η συμπεριφορά του θερμοστάτη, όταν η θερμοκρασία του αίματος που διέρχεται από τον υποθάλαμο αρχίζει να υποχωρεί, είτε ακόμα και όταν υπάρχουν οι πληροφορίες ότι πρόκειται να υποχωρήσει, αν δεν ληφθούν τα κατάλληλα μέτρα. 7
Τα πληροφοριακά στοιχεία που δέχεται το θερμορυθμιστικό κέντρο του υποθαλάμου αφορούν: 1. Τη θερμοκρασία του αίματος που διέρχεται από τον υποθάλαμο, κυρίως όμως, 2. Όλες οι νευρικές ώσεις, που αποστέλλονται προς τον εγκέφαλο κατά εκατομμύρια ανά δευτερόλεπτο από τους αισθητικούς υποδοχείς για το ψυχρό και το θερμό, που βρίσκονται στο δέρμα, και με τις οποίες δημιουργείται το αίσθημα του ψυχρού και του θερμού. Εκείνο που μας ενδιαφέρει το καλοκαίρι είναι οι μηχανισμοί που κινητοποιούνται για τη διευκόλυνση της αποβολής της θερμότητας από το σώμα, και που είναι: 1. Η μεγάλη διεύρυνση των αιμοφόρων αγγείων του δέρματος, για την όσο γίνεται μεγαλύτερη ροή αίματος από το δέρμα, και 2. Η διέγερση των ιδρωτοποιών αδένων για την έκκριση του ιδρώτα. Και για τις δυο αυτές λειτουργίες απαιτείται η κινητοποίηση 8
μηχανισμών που επιβαρύνουν, σε μερικές περιπτώσεις εντονότατα τον οργανισμό, και οι οποίοι είναι δυνατό να καταλήξουν σε δυσάρεστες, ή ακόμα και απειλητικές για τη ζωή καταστάσεις. Και πρώτα η μεγάλη διαστολή των αγγείων του δέρματος. Αυτή επιβαρύνει σε αρκετά μεγάλο βαθμό την καρδία, γιατί η μεγάλη μείωση των αντιστάσεων στα αγγεία του δέρματος εξαναγκάζει την καρδία να συστέλλεται πιο γρήγορα και πιο έντονα για να διατηρήσει μεγάλη καρδιακή παροχή αίματος, έτσι ώστε να μην προκαλείται καταστροφική πτώση της αρτηριακής πίεσης. Εάν, για οποιοδήποτε λόγο αυτό δεν επιτυγχάνεται, η αρτηριακή πίεση πέφτει, με συνέπεια τη λιποθυμία ή και άλλα χειρότερα από την καρδία και το νευρικό σύστημα. Η έντονη λειτουργία των ιδρωτοποιών αδένων συνεπάγεται βέβαια την απώλεια μεγάλων ποσοτήτων νερού, αλλά και χλωριούχου νατρίου (αλατιού) που περιέχεται στον ιδρώτα. Αυτή δε η απώλεια 9
αλατιού έχει πολύ μεγάλη σημασία, γιατί καταλήγει σε κράμπες των μυών. Η θεραπευτική αλλά και η προφυλακτική αντιμετώπιση αυτής της κατάστασης είναι η συμπληρωματική λήψη αλατιού. Το καλοκαίρι επίσης, αλλά και γενικά υπό συνθήκες υψηλής θερμοκρασίας περιβάλλοντος, ιδιαίτερα όταν αυτή συνδυάζεται και με έντονη μυϊκή δραστηριότητα, απαιτείται η πρόσληψη άφθονου νερού για την αναπλήρωση αυτού που χάνεται με τον ιδρώτα. Σε περίπτωση έστω και σχετικής μόνο μείωσης του νερού που περιέχεται στο σώμα, εκτός από το γεγονός ότι το ποσό του αίματος περιορίζεται, με αποτέλεσμα την ακόμα μεγαλύτερη μείωση της αποδοτικότητας της καρδιακής λειτουργίας, η λειτουργία των ιδρωτοποιών αδένων περιορίζεται και η απώλεια της θερμότητας καθίσταται ανεπαρκής. Το αποτέλεσμα βέβαια είναι η παθολογική αύξηση της θερμοκρασίας του σώματος (θερμοπληξία), με όλες τις βαρύτατες συνέπειές της, που πολλές φορές φτάνουν ακόμα και στο θάνατο του ατόμου. 10
ΠΥΡΕΤΟΣ Πυρετός είναι η αύξηση της θερμοκρασίας του σώματος πάνω από τα φυσιολογικά επίπεδα. Ο όρος προέρχεται από τη λέξη "πυρ", που σημαίνει φωτιά. Είναι ίσως το πιο συνηθισμένο σύμπτωμα νόσου. Πληρέστερος ορισμός είναι αυτός που περιλαμβάνει και τον παθοφυσιολογικό μηχανισμό, σύμφωνα με τον οποίο: πυρετός είναι η αύξηση της θερμοκρασίας του σώματος πάνω από τα φυσιολογικά επίπεδα, η οποία συντελείται μέσω ανόδου του σημείου ρύθμισης του βιολογικού θερμοστάτη (το κέντρο του πυρετού που εντοπίζεται στον υποθάλαμο του εγκεφάλου). Ταυτόσημοι με τον όρο πυρετός, είναι και οι όροι υπερπυρεξία ή πυρεξία, αν και ενίοτε η υπερπυρεξία αναφέρεται ως η αύξηση της θερμοκρασίας σώματος πάνω από τους 41oC (συνώνυμη της θερμοπληξίας). Στην πράξη, ως πυρετός αναφέρεται κάθε αύξηση της θερμοκρασίας, όπως αυτή μετράται στη μασχάλη, πάνω από 37 βαθμούς Celsius (Κελσίου) oc, ή η αντίστοιχη 11
αύξηση της θερμοκρασίας στο ορθό ή στο στόμα και η διατήρησή της για κάποιο διάστημα. Ως υπερθερμία ορίζεται η αύξηση της θερμοκρασίας του σώματος πάνω από τα φυσιολογικά επίπεδα, η οποία δεν οφείλεται σε αναρρύθμιση του βιολογικού θερμοστάτη, αλλά σε άλλους μηχανισμούς, όπως αυξημένη παραγωγή ή ελαττωμένη αποβολή θερμότητας από το σώμα και συνήθως συνοδεύεται από υψηλότερες θερμοκρασίες απ' ό,τι ο τυπικός πυρετός. Υποθερμία είναι η διατήρηση της θερμοκρασίας σώματος (μετρούμενη στο ορθό, όχι στη μασχάλη) σταθερά κάτω του 36 C και για εύλογο χρονικό διάστημα. Η υποθερμία είναι η δεύτερη δυσάρεστη κατάσταση που έχει σχέση με τη θερμοκρασία του οργανισμού. Η πραγματική και παρατεταμένη υποθερμία σημαίνει στις περισσότερες περιπτώσεις προχωρημένη ή βαριά νόσο. Πτώση της θερμοκρασίας κάτω του 36 C, μετρημένη όχι στη μασχάλη ή στο 12
στόμα αλλά στο ορθό σημαίνει υποθερμία. Παρατηρείται στα νεογνά και μάλιστα στα πρόωρα (εξ ου και η τοποθέτησή τους σε θερμοκοιτίδα), στους αρκετά ηλικιωμένους με μικρές παθολογικές αιτίες, σε άτομα που παίρνουν νευρολογικά φάρμακα, σε άτομα που κάνουν υπερβολική χρήση αλκοόλ εκτεθειμένα σε ψυχρές συνθήκες περιβάλλοντος και τέλος, σε βαριές νοσηρές καταστάσεις, υποθυρεοειδισμό, ηπατικές και καρδιακές νόσους: ευνόητο είναι ότι η εμφάνιση υποθερμίας σε τελικά στάδια ασθενειών είναι σύνηθες φαινόμενο. Δεν υπάρχει άνθρωπος στον κόσμο που σε κάποια φάση της ζωής του να μην έχει κάνει λίγο πυρετό. Αντίθετα, η υποθερμία είναι πιο σπάνια κατάσταση. Πρέπει να γίνει κατανοητό ότι και οι δύο περιπτώσεις είναι συμπτώματα και όχι νοσήματα, διότι πολλές φορές δημιουργείται σύγχυση γύρω από αυτό το θέμα. 13
Το ανθρώπινο σώμα, λόγω των βιολογικών του λειτουργιών αλλά και των αντιδράσεων, για να καλύψει ή να προστατεύσει αυτές, κρατάει τη θερμοκρασία του σε ένα επίπεδο, το οποίο προσδιορίζεται στους 36 C έως 36,7 C. Κάθε παρέκκλιση προς τα πάνω σημαίνει αρχή πυρετικής κίνησης εκτός φυσιολογικών ορίων. Συνήθως ο πυρετός ανεβαίνει τις βραδινές και απογευματινές ώρες, και αυτό έχει να κάνει με το θερμοστάτη του οργανισμού. Πρόκειται για το κέντρο θερμορύθμισης, που βρίσκεται στον υποθάλαμο του εγκεφάλου και ελέγχει την αύξηση και την πτώση της θερμοκρασίας του σώματος. Αυτή, λοιπόν, η ικανότητα αυξομείωσης της θερμορύθμισης φαίνεται ότι τις απογευματινές ώρες μειώνεται, με αποτέλεσμα, όταν έχετε πυρετό εξαιτίας κάποιων μικροβίων ή ιών, αυτός να ανεβαίνει το απόγευμα προς το βράδυ. Επιπλέον, η θερμοκρασία του σώματος ούτως ή άλλως παρουσιάζει φυσιολογικές διακυμάνσεις κατά τη διάρκεια της ημέρας, οι οποίες φτάνουν στο ανώτατο όριο τις 14
απογευματινές ώρες, μεταξύ 18.00-22.00 και στο κατώτατο όριο γύρω στις 02.00. Ο πυρετός συνήθως συνοδεύεται και από τα εξής συμπτώματα: Άνοδος της θερμοκρασίας του σώματος. Επιτάχυνση του σφυγμού, 10 σφυγμούς το λεπτό για κάθε 1 C υπεράνω του κανονικού. Επιτάχυνση του ρυθμού της αναπνοής. Αναπνοή από το στόμα. Τα μάτια γυαλίζουν. Κοκκίνισμα της επιδερμίδας (όταν ανεβαίνει ο πυρετός) ή χλώμιασμα (όταν πέφτει ο πυρετός). Ζεστή επιδερμίδα. Ελάττωση της ποσότητας και συμπύκνωση των ούρων. Στεγνή και επιστρωμένη γλώσσα. Ξερά χείλη. Ιδρώτας. Δίψα. Απώλεια βάρους. Ανορεξία. Τρόμος ("τρεμούλα"). Ζέστη ή κρύο. Ζαλάδες. Κράμπες. Αναισθησία. Ανησυχία. Παραισθήσεις. Ευαισθησία στο φως και τους ήχους. Κούραση. Αδυναμία. Αϋπνία. Εφιάλτες. Δυσκοιλιότητα. «Φυσιολογικός» πυρετός 15
Υπάρχουν μερικές καταστάσεις που ανεβάζουν τη φυσιολογική θερμοκρασία του σώματος κατά 1-2 βαθμούς, χωρίς προβλήματα. Όπως: πλούσιο γεύμα με συνοδεία αλκοολούχων ποτών. Η ζέστη του περιβάλλοντος (καλοκαίρι, καύσωνας, συνθήκες εργασίας). Ένα πολύ ζεστό μπάνιο μεγάλης διάρκειας. Και δύο φυσιολογικές περίοδοι στη ζωή της γυναίκας: η ωορρηξία (που γίνεται στο μέσον περίπου του φυσιολογικού κύκλου) και η εγκυμοσύνη. Λοιμώξεις και δέκατα Οι περισσότεροι από μας έχουμε συνδυάσει λανθασμένα την οποιαδήποτε αρρώστια με τον πυρετό. Για την εμφάνιση πυρετού ευθύνονται δύο είδη νόσων. Οι λοιμώξεις, που οφείλονται σε μικρόβια και δημιουργούν πόνους (μυϊκούς, λαιμού κ.λπ.), βήχα, συνάχι, κεφαλαλγίες και νοσήματα προερχόμενα από άλλα αίτια όπως ρευματοπάθειες, αιματολογικές παθήσεις και νεοπλάσματα. Όσον αφορά τα λεγόμενα «δέκατα», η σωστή ορολογία είναι δεκτική 16
πυρετική κίνηση. Στην περίπτωση αυτή έχουμε αύξηση της θερμοκρασίας μέχρι 37,5 C και διατήρησή της για αρκετό διάστημα. Τρόποι αντιμετώπισης Η αντιμετώπιση του πυρετού γίνεται με δύο τρόπους: Τον απλό συντηρητικό και τον φαρμακευτικό. Ο πρώτος περιλαμβάνει μπάνιο με δροσερό νερό και τα δροσερά ή κρύα επιθέματα στο κεφάλι και στο σώμα. Η μέθοδος ανακουφίζει, χρησιμοποιείται για μικρές διακυμάνσεις πυρετού, είναι βοηθητική της χρήσεως φαρμάκων και μπορεί να εφαρμόζεται με επιτυχία στα παιδιά. Ο φαρμακευτικός τρόπος αντιμετώπισης του πυρετού έχει κάποια στάδια. Πρέπει να ανακαλυφθεί το αίτιο, να εκτιμηθούν η πορεία και η διάρκειά του, να αρχίσει η κανονική θεραπεία της νόσου και παράλληλα να δοθούν φάρμακα για την πτώση του πυρετού. Η παρακεταμόλη είναι το αρχικά χρησιμοποιούμενο, ως πιο απλό και χωρίς παρενέργειες, φάρμακο. 17
Η δεύτερη επιλογή είναι η ασπιρίνη, η οποία δεν πρέπει να δίδεται στα μικρά παιδιά, και στους μεγάλους να δίδεται με προσοχή, λόγω παρενεργειών (σπάνιων βέβαια) από το γαστρεντερικό σύστημα και νευρικό σύστημα. Η τρίτη επιλογή είναι άλλα αντιφλεγμονώδη, τα οποία μπορεί να συνδυάζονται με παρακεταμόλη ή χορηγούνται μόνα τους με προσοχή στις παρενέργειες και μόνον κατόπιν υποδείξεως του ιατρού. Τέλος, η κορτιζόνη, η οποία είναι αποτελεσματικό αντιπυρετικό και αντιφλεγμονώδες φάρμακο που χορηγείται μόνον από ιατρό. 18