Εισαγωγή στους A. J. Gordo-Lopez & I. Parker (Επιμ.) Κυβερνοψυχολογία (μεταφ. Β. Γαλάνη), Αθήνα, Εκδόσεις Παπαζήση, 2008, σελ. 21-28. Η Κυβερνοψυχολογία ως Κριτικός Λόγος Μπετίνα Ντάβου Πανεπιστήμιο Αθηνών Το ανά χείρας βιβλίο είναι μια εξαίρεση στον κανόνα που διέπει τις επιλογές των βιβλίων που εκδίδονται στη Σειρά «Ψυχολογία» υπό την έννοια ότι δεν αποτελεί εγχειρίδιο κάποιου σαφώς οριοθετημένου πεδίου της ψυχολογίας. Όχι απλώς δεν είναι ένα βιβλίο για την «ψυχολογία του κυβερνοχώρου», δηλαδή για τη μελέτη της συμπεριφοράς, της σκέψης, των συναισθημάτων ή των σχέσεων που αναπτύσσουν οι άνθρωποι όταν περιπλανώνται στον δυνητικό χώρο που τους προσφέρει η σύγχρονη τεχνολογία, αλλά αντίθετα, αποτελεί μια επιστημολογική αντι-πρόταση στην θέσπιση ενός τέτοιου πεδίου μελέτης, η οποία προκύπτει από την κριτική ανάλυση ολόκληρου του επικρατούντος παραδείγματος της παραδοσιακής δυτικής ψυχολογίας. Αυτός είναι και ο κύριος λόγος για τον οποίο το βιβλίο αυτό επιλέχθηκε για τη σειρά. Πρόκειται για μια νέα επιστημολογική άποψη περί ψυχολογίας, διαφορετική από αυτή που χαρακτηρίζει τα υπόλοιπα βιβλία της σειράς, η οποία συμβάλλει στον διεθνώς αναπτυσσόμενο κριτικό διάλογο περί των ιδεολογικών και πολιτικών προεκτάσεων των επιστημών του ανθρώπου και της κοινωνίας. Η κυβερνοψυχολογία, έτσι όπως αναπτύσσεται στον τόμο αυτό, θεωρεί ότι ο σύγχρονος άνθρωπος, οι σχέσεις του και οι κοινωνίες που δημιουργεί έχουν μεταλλαχθεί από τη διείσδυση της τεχνολογίας στην καθημερινότητα και απαιτούν πλέον διαφορετικά μεθοδολογικά εργαλεία για να μελετηθούν. Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή. Κυβερνο-σώματα, κυβερνο-εμπειρίες, κυβερνο-σχέσεις Τι είναι ένας κυβερνο-οργανισμός, ένα cyborg; Όπως θα διαπιστώσει ο αναγνώστης, η λέξη χρησιμοποιείται μεταφορικά και ορίζεται ποικιλοτρόπως στα κεφάλαια του ανά χείρας τόμου. Ωστόσο, η πιο συνεκτική και ξεκάθαρη περιγραφή της χρήσης της παρουσιάζεται από τους John Cromby και Penny Standen στο Κεφάλαιο 6. Ο κυβερνο-οργανισμός είναι ο σύγχρονος δυτικός άνθρωπος που προήλθε από την πολιτισμική «μετάλλαξη», στην οποία συνέβαλαν καθοριστικά οι τεχνολογίες της επικοινωνίας. Η διαπλοκή των μέσων επικοινωνίας με την καθημερινότητα των ανθρώπων δημιούργησε νέα σημεία πολιτισμικής αναφοράς και καινούρια θέματα συζήτησης, τα οποία διείσδυσαν στην ατομική και κοινωνική πραγματικότητα σε βαθμό τέτοιο ώστε οι ζωές και οι σχέσεις μας να ενημερώνονται και να καταλαμβάνονται από σχήματα λόγου και αφηγήσεις που προέρχονται από σαπουνόπερες, διαφημίσεις, πολιτικές αντηχήσεις και τραγωδίες υψηλού προφίλ. Οι μετατροπές αυτές (τόσο στο ευρύτερο κοινωνικό όσο και στο ατομικό ψυχολογικό επίπεδο) συνέπεσαν και διευκολύνθηκαν από την εξασθένιση των προϋπαρχόντων δεσμών μεταξύ εργασίας και κοινότητας, καθώς η εποχή της μαζικής καπιταλιστικής
παραγωγής αντικαταστάθηκε από μια εποχή «ευέλικτης» παραγωγής και κατανάλωσης της ταυτότητας. Ο κυβερνο-οργανισμός δεν προήλθε μόνον από την επικράτηση των τεχνολογιών της επικοινωνίας αλλά από την ηγεμονία της τεχνολογίας γενικώς, η οποία συνέβαλε στην επέκταση της ανθρώπινης εμπειρίας και του ανθρώπινου σώματος μέσω τεχνητών (προσθετικών) οργάνων. Από τη στιγμή που στο ανθρώπινο σώμα εμφυτεύονται τεχνητά όργανα και στη διαμόρφωση της ταυτότητας και των σχέσεων εμπλέκονται ηλεκτρονικά διαμεσολαβημένες αξίες και αναπαραστάσεις (βλ. Κεφάλαιο 6), ο άνθρωπος παύει να είναι ένας απλώς βιολογικός οργανισμός. Γίνεται ένας οργανισμός τόσο εμποτισμένος με την τεχνολογία, ώστε να έχει πλέον μεταλλαχθεί, και γι αυτό του αναλογεί μια άλλη ονομασία: κυβερνο-οργανισμός ή υπερβατο-άνθρωπος (όπως προτείνει ο Steven Brown στο Κεφάλαιο 9). Το πρόθεμα «κυβερνο», αποσπασμένο από την Κυβερνητική, όπου πρωτοχρησιμοποιήθηκε στα τέλη της δεκαετίας του 50 από τον Norbert Wiener, περιπλανήθηκε έως τις μέρες μας, μεταλλαγμένο και αυτό ως προς τη σημασία του. Ο αμερικανός μαθηματικός εμπνεύστηκε τον όρο Κυβερνητική από την ελληνική λέξη «κυβερνήτης» (αυτός που ηγείται και καθορίζει την πορεία μιας διαδικασίας ή μιας ομάδας ανθρώπων), για να ονομάσει έτσι το διεπιστημονικό πεδίο που όρισε ως την επιστήμη η οποία ασχολείται με τα συστήματα επικοινωνίας και ελέγχου στους ζωντανούς οργανισμούς, τις μηχανές και τους θεσμούς. Κατά τον Wiener, οι μηχανισμοί ελέγχου που διαθέτουν οι μηχανές και οι οποίοι τους επιτρέπουν να αυτορυθμίζονται και να προσαρμόζουν τις λειτουργίες τους μέσω της ανάδρασης, εξυπηρετούν παρόμοιες λειτουργίες με αυτές του νευρικού συστήματος των έμβιων όντων, το οποίο συντονίζει τις πληροφορίες για να καθορίσει τις ενέργειες που πρέπει να εκτελεστούν. Στη βάση αυτού του αξιώματος, δηλαδή, της έννοιας της ανάδρασης η κυβερνητική επιστήμη μελετά τις διασυνδέσεις, τους χειρισμούς και τον έλεγχο της πληροφορίας στα τεχνικά συστήματα και στους ζωντανούς οργανισμούς. Από την Κυβερνητική του Wiener, το πρόθεμα «κυβερνο-» ταξίδεψε έως τον Νευρομάντη, το μυθιστόρημα επιστημονικής φαντασίας του William Gibson (1984), για να δηλώσει τον ηλεκτρονικό χώρο που δημιουργείται από συνδεδεμένες μεταξύ τους βάσεις δεδομένων, τηλεπικοινωνιακούς συνδέσμους και υπολογιστικά δίκτυα, δηλαδή ένα νέο χώρο επικοινωνίας, δράσης και εικονικής πραγματικότητας. Σήμερα, το πρόθεμα αυτό, τοποθετημένο στην αρχή οποιασδήποτε λέξης, τής προσδίδει μια «ηλεκτρονική» διάσταση, τη μεταφέρει, δηλαδή, από τον πραγματικό σ ένα δυνητικό κόσμο της συνύπαρξης ανθρώπου-μηχανής 1. Οτιδήποτε «κυβερνο-» χαρακτηρίζει την επέκταση (ή και τη συρρίκνωση) κάθε φυσικού αντικειμένου μέσω της σύμμειξής του με την ηλεκτρονική τεχνολογία, υποδηλώνοντας έτσι μια νέα διάσταση της ανθρώπινης εμπειρίας. Ο άνθρωπος δεν μετατρέπεται ξαφνικά σε κυβερνο-οργανισμό. Όπως και στη βιολογική μετάλλαξη, οι εσωτερικές τροποποιήσεις είναι αθέατες και η διάδοση της μετάλλαξης στον πληθυσμό είναι μια σταδιακή διαδικασία, από γενιά σε γενιά, που ευνοείται η αναστέλλεται από 1 Αναλυτικότερα βλ. Price, S. The Complete A-Z Media & Communication Handbook, London, Hodder & Stoughton, 1997, σ. 62 και Danesi, M. (2000) Encyclopedic Dictionary of Semiotics, Media and Communications, Toronto, University of Toronto Press, σσ. 71-72.
παράγοντες του περιβάλλοντος 2. Κατά τον Francisco Javier Tirado (Κεφάλαιο 12), τόσο η μετατροπή που έχει επισυμβεί όσο και ότι αποκαλεί «υβριδική κατάσταση» μεταξύ ανθρώπου και μηχανής, έχει τις ιδιότητες των υγρών σωμάτων. Η μία (η ανθρώπινη) κατάσταση διαχέεται μέσα στην άλλη (της μηχανής) μέσω μιας διαδικασίας συγχώνευσης, μιας αθέατης, ρευστής διείσδυσης του «μηχανικού» στο βιολογικό (και αντίστροφα), τα οποία απορροφώντας το ένα το άλλο μετατρέπονται και τα δυο σε κάτι διαφορετικό, σε ένα υβριδικό αποτέλεσμα με τεχνο-βιολογικά χαρακτηριστικά. Υπό την οπτική αυτή ο κυβερνο-οργανισμός δεν είναι κάτι νέο. Πρόδρομοί του στη μυθολογία και τη μυθιστοριογραφία υπήρξαν ο Ήφαιστος και ο Φρανκενστάιν, αντίστοιχα. Για τον Tirado, κάθε άνθρωπος που δημιουργεί σχέσεις, εξαρτήσεις και δεσμούς με μη-ανθρώπινους οργανισμούς μετατρέπεται σε κυβερνο-οργανισμό, καθώς το μηχανικό σύστημα καθίσταται μια προέκταση του σώματός του, χωρίς την οποία αισθάνεται ότι δεν μπορεί να υπάρξει. Κυβερνο-φαινόμενα και κυβερνο-επιστήμες Οι συγγραφείς του ανά χείρας βιβλίου θεωρούν ότι η τεχνολογία έχει διεισδύσει υπόκωφα και σταδιακά, αλλά σε τόσο μεγάλο βαθμό, στην ανθρώπινη ύπαρξη και εμπειρία, ώστε κάθε φαινόμενο που αφορά τον άνθρωπο και την κοινωνία έχει μετατραπεί ποιοτικά σε ένα κυβερνοφαινόμενο που απαιτεί τα δικά του εργαλεία και μεθόδους μελέτης. Στη βάση αυτή, η κυβερνοψυχολογία διαλέγει το όνομά της για να διαχωρίσει ξεκάθαρα τη θέση της από την παραδοσιακή ψυχολογία, θέλοντας να διαφοροποιηθεί ριζικά, με τον ίδιο τρόπο που κάποτε η ψυχολογία διαφοροποιήθηκε από την ψυχιατρική, με τη διαφορά που, τώρα, οι λόγοι είναι κυρίως ιδεολογικοί και πολιτικοί. Αν η ψυχιατρική επιχείρησε να εξηγήσει τα ψυχικά φαινόμενα (και ιδιαίτερα την παθολογική τους διάσταση) στη βάση της βιολογίας του εγκεφάλου, ενώ η ψυχολογία διαφοροποιήθηκε επιστημονικά τοποθετώντας την έμφαση στην ορατή ανθρώπινη συμπεριφορά, την αναζήτηση νοήματος, τη σκέψη, τη βούληση ή τη συγκίνηση (αναλόγως προς την προσέγγιση), η κυβερνοψυχολογία διαφοροποιείται ιδεολογικά μέσω της απόπειράς της να εξηγήσει τα ψυχικά φαινόμενα κριτικά, στη βάση της υβριδικής κατάστασης στην οποία έχει περιέλθει η ανθρώπινη εμπειρία μέσα από τη σταδιακή της σύμμειξη με την τεχνολογία. Για τους συγγραφείς του παρόντος τόμου, η «παραδοσιακή» δυτική ψυχολογία είναι πλέον εντελώς ακατάλληλη να ερμηνεύσει τα φαινόμενα που μελετά γιατί είναι και ίδια ένα υβρίδιο, διαποτισμένο από τις ίδιες επιδράσεις που δέχτηκε το αντικείμενο της μελέτης της (δηλαδή, ο άνθρωπος). Στο Κεφάλαιο 8, με εξαιρετικά ενδιαφέροντα και καλά τεκμηριωμένο τρόπο, η Heidi Figuerora-Sarriera τοποθετεί την ψυχολογία εντός του πολιτισμικού πλαισίου που τη δημιούργησε και συνδέει ιστορικά την ανάπτυξή της ως επιστήμης με την ανάπτυξη της τεχνολογίας, και τους στόχους της με τους στόχους του κοινωνικού και πολιτικού συστήματος το οποίο η παραδοσιακή ψυχολογία εξυπηρετεί. Η βασική θέση όλων των συντελεστών του τόμου είναι ότι η ηλεκτρονική νέα πραγματικότητα έχει επιφέρει ραγδαία τόσες θεμελιώδεις αλλαγές, ώστε η μετάλλαξη που έχει συμβεί στις βιο-κοινωνικο- 2 Βλ. ενδεικτικά Simpson, G.G. & Beck, W. S. (1967) Life: An Introduction to Biology, 2 nd Edition, New York, Harcourt Brace & World, Inc., σσ. 429-441.
ψυχολογικές παράμετρους στη συνάρθρωση των οποίων γεννιέται και αναπτύσσεται ο άνθρωπος να καθιστά εντελώς ανεπαρκή τα ήδη υπάρχοντα συστήματα σκέψης και ερμηνείας του ανθρώπου και της κοινωνίας. Ακριβώς επειδή και η ίδια η κυβερνοψυχολογία επηρεάζεται από αυτή τη μετάλλαξη σε τρέχοντα χρόνο δεν μπορεί παρά να είναι μόνον διερευνητική: ο στόχος της δεν είναι τόσο να ερμηνεύσει όσο να περιγράψει την κατάσταση αποδομώντας τη. Περισσότερο σχολιάζει κριτικά, παρά επιχειρεί να συνθέσει ένα νέο συγκροτημένο σύστημα σκέψης, αφού ούτως ή άλλως στη σύγχρονη εποχή τα όρια μεταξύ των πραγμάτων είναι θολά και οι συνθήκες διαρκώς μεταβαλλόμενες και ρευστές. Στο πλαίσιο αυτό, το πρόθεμα «κυβερνο» επιλέγεται όχι για να αναφερθεί σε κάποιο ιδιαίτερο τομέα της ψυχολογίας, ο οποίος μελετά, παραδείγματος χάριν, τον κυβερνοχώρο, την κυβερνοεμπειρία ή τις κυβερνοσχέσεις (εξάλλου η παραδοσιακή ψυχολογία θεωρείται εξίσου ανεπαρκής, όπως και όλα τα ερμηνευτικά σχήματα που αναπτύχθηκαν πριν την διείσδυση της τεχνολογίας στην καθημερινότητα του ανθρώπου), αλλά για να ορίσει μια Νέα Ψυχολογία στη σύγχρονη εποχή της κυβερνητικής, όπου ο άνθρωπος όπως τον γνωρίζαμε δεν υπάρχει πια. Μια νέα επιστημολογική πρόταση Η πρόταση αυτή είναι ενδιαφέρουσα αν και μάλλον, προς το παρόν, σε πρωτόλεια μορφή. Ωστόσο, ως μια κριτική στάση απέναντι στα επικρατούντα παραδείγματα της επιστήμης, αποτέλεσε το βασικό κριτήριο, βάσει του οποίου το βιβλίο αυτό επιλέχθηκε για τη σειρά «Ψυχολογία». Αποτελεί μια νέα επιστημολογική πρόταση για τη μελέτη του ανθρώπου, μέσα από μια προσπάθεια να εντάξει την παραδοσιακή («δεσπόζουσα», κατά τους συγγραφείς) ψυχολογία εντός του κοινωνικο-οικονομικού πλαισίου στο οποίο αναπτύχθηκε και το οποίο υπηρετεί, και να αντιπαραβάλει μια «επαναστατική» ψυχολογία, της οποίας οι αρχές και οι θεωρίες θα λειτουργήσουν προς την αμφισβήτηση (αν όχι και την ανατροπή) του κοινωνικο-οικονομικά κατεστημένου τρόπου μελέτης του ανθρώπου και της κοινωνίας. Το βιβλίο περιλαμβάνει κείμενα επαναστατικού, ριζοσπαστικού στοχασμού, ορισμένα από αυτά ατελή ως προς το επιχείρημά τους αλλά εμπνευσμένα, τα οποία οδηγούν στο συμπέρασμα πως για να «σωθεί» η ανθρώπινη υπόστασή μας και να εξακολουθήσουν η ψυχολογία (αλλά και οι άλλες επιστήμες του ανθρώπου και της κοινωνίας) να έχουν μια ουσιαστική χρησιμότητα, χρειάζονται τουλάχιστον τα εξής: - τη στροφή εντός μας προς αναζήτηση της χαμένης πνευματικής διάστασης της ύπαρξής μας, δηλαδή την έμφαση στην εσωτερικότητα σε αντιδιαστολή της διαρκούς αναζήτησης αυτού που αποκαλείται «πρόοδος» (Κεφάλαιο. 3), - την επικέντρωση στη φύση και την αναγνώριση της σημασίας των αισθήσεων και των ορίων του φυσικού σώματος σε αντιδιαστολή με την τεχνολογικά διαμεσολαβημένη ταυτότητα και εμπειρία (Κεφάλαιο 2) - την αναγνώριση των κοινωνικά κατασκευασμένων και παγιωμένων (άρα σχεδόν αδιαμφισβήτητων) ανά τους αιώνες συστημάτων σκέψης, ρόλων και κανόνων που αποδεικνύονται ανεπαρκή να ερμηνεύσουν τις σύγχρονες σχέσεις και συγκρούσεις (Κεφάλαιο 4) - τη «διάσπαση του αντίγραφου και την άρνηση του πρωτότυπου» (δηλαδή του κανονιστικού) (Κεφάλαιο 5) και τη ριζοσπαστική κριτική
της επικρατούσας ψυχολογίας ως επιστήμης που υπηρετεί και παγιώνει τον καπιταλισμό (Κεφάλαιο 11). Όπως είπαμε στην αρχή, τα κείμενα που περιλαμβάνονται στο βιβλίο είναι βαθιά επιστημολογικά και πολιτικά. Προτείνουν μια άλλη εκδοχή της ψυχολογίας, πιο ρευστή και αναστοχαστική, η οποία λαμβάνει υπόψη της τις σύγχρονες παραμέτρους της κοινωνικής ζωής (τη διαδικτύωση, την παγκοσμιοποίηση, τη ρευστότητα, την πολλαπλότητα, την πολυπολιτισμικότητα). Ορισμένα κείμενα ίσως φανούν κάπως ρητορικά, σχεδόν σαν μια ιστορία επιστημονικής φαντασίας. Η προοδευτική τους ανάγνωση χτίζει μια αρκετά ενοχλητική εικόνα της καθημερινότητάς μας, την οποία ίσως θα μας ανακούφιζε να την αντιμετωπίσουμε ως φανταστική... Ωστόσο, δεν είναι. Γιατί οι κυβερνο-οργανισμοί είναι ανάμεσά μας, είμαστε εμείς οι ίδιοι. Είναι οι γυναίκες που εναποθέτουν τη θηλυκότητά τους στη σιλικόνη, οι άνδρες που αναζητούν την αρρενωπότητά τους σε χημικά σκευάσματα όπως το Viagra, καθένας από εμάς που έχει προσθετικά μέλη, μπαλονάκια στις αρτηρίες, που προγραμματίζει εγκυμοσύνες διδύμων για να ξεμπερδεύει μια κι έξω με τη γονεϊκότητα, κάθε ένας που με τη συμβολή της τεχνολογίας επεκτείνει τις δυνατότητες της ύπαρξής του πέρα από τα όρια που της προσέδωσε η φύση, αλλά που μη όντας έτοιμος να διαχειριστεί προς όφελός του αυτή την «επέκταση» συχνά καταρρέει υπό το βάρος της ή από τις «παρενέργειές» της. Δεν είναι απαραίτητο να φορτίσουμε την αφήγηση αυτή με αρνητικό περιεχόμενο, δηλαδή, να προσδώσουμε στις σκέψεις αυτές ένα αξιολογικό βάρος, αν αυτό μας ενοχλεί ή αν θέλουμε να διατηρήσουμε την αυταπάτη ότι ως επιστήμονες μπορούμε να παραμένουμε αγνοί, ανεπηρέαστοι, αδιάβλητοι και ουδέτεροι. Μπορούμε όμως να μελετήσουμε αυτές τις κυβερνο-μετατροπές ως προς την πιθανή σύγχυση της ταυτότητας, των ορίων και της προέλευσης του ατόμου που επιφέρουν και ως προς τη ρευστότητα της σύγχρονης κατάστασης, δηλαδή, ως προς το τι επιλέγει να κάνει ο άνθρωπος με τις καινούριες «τεχνολογικές» ικανότητες του σώματός του (Κεφάλαιο 11). Ορισμένα κείμενα προτείνουν ενδιαφέρουσες ιδέες, οι οποίες όμως επειδή δεν είναι ενδελεχώς επεξεργασμένες κάνουν το επιχείρημα να φαίνεται κάπως νεφελώδες. Αξίζει όμως να διαβαστούν ακόμη και ως ψήγματα ενός νέου πιο ριζοσπαστικού και αρκετά επαναστατικού προβληματισμού (όπως παραδείγματος χάριν, τα όσα αναφέρονται στο Κεφάλαιο 8). Οι θέσεις που προωθούν όλοι οι συγγραφείς αυτού του τόμου δεν αποκαλύπτονται πάντοτε αμέσως εν πλήρη συνοχή, παρά μόνον αν ο αναγνώστης έχει την υπομονή να διαβάσει το βιβλίο από την αρχή έως το τέλος. Όμως, εντέλει, ο ίδιος ο τρόπος γραφής αντανακλά και τη θέση του βιβλίου: η κατανόηση του ανθρώπου που επιδιώκει η ψυχολογία δεν μπορεί να είναι προϊόν συνεκτικής αφήγησης, γιατί ο ίδιος ο άνθρωπος είναι (μέσα κι έξω του) «ρευστός». Η κατανόηση απαιτεί την αντοχή στη σταδιακή και αποσπασματική συνάρθρωση μερών γνώσης, όπως εξάλλου και η ίδια η ζωή... Για το λόγο αυτό, οι ανυπόμονοι αναγνώστες ή όσοι χρειάζονται ένα στέρεο έδαφος για να αντέξουν την αποδόμηση και την κριτική, ίσως χρειαστεί να αρχίσουν την ανάγνωση από τα Σχόλια που περιλαμβάνονται στο Τέταρτο Μέρος του βιβλίου.