Ο Δημόσιος χώρος, η κοινωνική διάσταση και το κοινό

Διαπιστώσεις Ο Δημόσιος χώρος, η κοινωνική διάσταση και το κοινό Θα ξεκινήσω με ορισμένες διαπιστώσεις και διαγνώσεις που πιθανολογώ ότι αφορούν τη γενικότερη κατάσταση της ελληνικής πραγματικότητας σήμερα. Είναι νομίζω σαφές σε όλους μας ότι ο δομημένος και ο αδόμητος χώρος μπορεί να ειδωθεί σαν ένα κείμενο μέσα από το οποίο μπορεί να πραγματοποιηθεί μία ανάγνωση για την ζωή, τις συνήθειες και την καθημερινότητα 1 των ανθρώπων και των κοινωνιών τους. Όπως ο αρχαιολόγος από την ανασκαφή μίας πολιτείας προσπαθεί να σχηματίσει μία εικόνα για μία κοινωνία και να ανασυστήσει πεποιθήσεις, κοσμοθεωρίες, και καθημερινότητα ανασύροντας ευρήματα, έτσι και εμείς θα μπορούσαμε να κάνουμε με το περιβάλλον μας αν κατορθώσουμε να αποστασιοποιηθούμε από τη θέση του πάσχοντος πολίτη. Κάθε φορά λοιπόν από τα ταξίδια σε διάφορες πόλεις συγκρίνω και καταγράφω χαρακτηριστικά των δημόσιων χώρων, στοιχεία αστικού εξοπλισμού, χρήσεις και συμπεριφορές καταγράφοντας εικόνες και εμπειρίες, πράγμα που μου επιτρέπει να δω την δική μου πραγματικότητα. Εικόνα 1 Εικόνα 2 Εικόνα 3: Δημόσιοι χώροι στο Βελιγράδι 1 Όπως την έχει αναλύσει ο Henri Lefabvre: The Critique of Everyday Life, Volume 1, John Moore trans., London: Verso, 1991. (Πρώτη έκδοση 1947) Νίκος Αναστασόπουλος 1

Εικόνα 4: Δημόσιος χώρος, Ποντγκόριτσα Εικόνα 5: Δημόσιος χώρος, Λισσαβόνα Εικόνα 6: Δημόσιος χώρος, Τελ Αβίβ Διαφορές χρήσης δημόσιου χώρου ανάμεσα στην Ελλάδα και άλλες χώρες του δυτικού κόσμου. Στην κεντρική και βόρεια Ευρώπη υπάρχει μία αδιάρρηκτη συνέχεια επικύρωσης, αναγνώρισης και χρήσης του δημόσιου. Οι πλατείες (από το Μεσαίωνα) και τα πάρκα (από το Διαφωτισμό) έχουν σαν έννοιες και χρήσεις ταυτιστεί με τη Δημόσια σφαίρα, είναι ένα Νίκος Αναστασόπουλος 2

δημόσιο αγαθό και κατακτημένο δικαίωμα που χαίρει ανάλογης εκτίμησης. Στην Ελλάδα για ιστορικούς και άλλους λόγους διαπιστώνεται ένα κενό. Εδώ, η μοναδική περιοχή ίσως που πράγματι αναγνωρίζουμε, χαιρετίζουμε και χαιρόμαστε ως αυθεντικά δημόσια είναι η θάλασσα και οι παραλίες (στην νεότερη περίοδο 1960-). Στην περίπτωση της Ελλάδας έχουμε ένα αδύναμο κράτος με μικρή παρουσία στην σφαίρα του δημόσιου χώρου, ακριβώς όπως έχει συμβεί παραδοσιακά και στα δημοσιονομικά και αφ εταίρου ένα αδύναμο σώμα πολιτών που κατέχεται από ισχυρή παρουσία του ιδιωτικού και προσωπικού συμφέροντος και μειωμένη την αίσθηση της κοινωνικής του ταυτότητας. Υπό αυτή την έννοια ο δημόσιος χώρος έχει παραδοσιακά υποβαθμιστεί σε εκρήξεις πολιτικών και συνδικαλιστικών διεκδικήσεων και διαμαρτυριών και σε παραβιάσεις του ιδιωτικού στην σφαίρα του δημόσιου ενώ έχουμε επαναλαμβανόμενα φαινόμενα ανατροφοδοτούμενης χωρικής και κοινωνικής παθογένειας. Πέρα από τo έλλειμμα δημόσιων και ελεύθερων χώρων που διαπιστώνω, καταγράφω και ποιοτικές διαφορές. Έτσι έχω καταλήξει στο ότι ο διαθέσιμος δημόσιος χώρος πέρα από το ότι είναι ελάχιστος και αντιμετωπίζεται ως [ρυπαρό] υπόλοιπο, διαθέτει και εγγενή χαρακτηριστικά τέτοια που δεν ευνοούν την κοινωνικότητα. Το περπάτημα με παρέα είναι θεμελιώδης ανθρώπινη δραστηριότητα με κοινωνικό χαρακτήρα που όμως υπό τέτοιες συνθήκες καταπιέζεται. Έχω σκεφτεί πως οι συνθήκες της Αθήνας μας υποχρεώνουν να κινούμαστε ως «ιδιώτες», μονάδες και άτομα που νιώθουν την επισφάλεια του να βαδίζουν στα όρια της παραβατικότητας και του κινδύνου, ενώ αυτή η συνθήκη απέχει μακράν από την συνθήκη του πολίτη, μέλους κοινότητας που δικαιούται να απολαμβάνει το αγαθό του δημόσιου χώρου για την κοινωνική του επαφή. Οι περισσότεροι δημόσιοι χώροι στάσης δεν διαθέτουν αξιοπρεπείς χώρους ανάπαυσης, τέτοιους που να ευνοούν τις πολλαπλές πιθανότητες χρήσης τέτοιων χώρων σε ανθρώπινες σχέσεις και δραστηριότητες. Κατ αναλογία αντίστοιχοι εσωτερικοί δημόσιοι ή κοινόχρηστοι (κοινοτικοί και κοινωνικοί) χώροι σπανίζουν και ως εκ τούτου δεν ευνοείται η συνάθροιση με αντικείμενο τα κοινά. Έχουμε εκχωρήσει στον ιδιωτικό τομέα την πρωτοβουλία να λειτουργήσει σαν υποκατάστατο με χώρους ψυχαγωγίας και εμπορίου όπου εξωθείται η ανθρώπινη κοινωνικότητα. Η θεμελιώδης όμως ανθρώπινη ανάγκη της επαφής, της επικοινωνίας και της δημόσιας και ισότιμης διαβούλευσης έτσι ευνουχίζεται ή αναιρείται διότι υποβάλλεται από τη διαμεσολάβηση της οικονομικής συναλλαγής Εικόνα 8: Μαυροματέων, παραεμπόριο και στοιχεία αστικού εξοπλισμού Νίκος Αναστασόπουλος 3

Εικόνα 9: Το τυπικό πεζοδρόμιο στο κέντρο της Αθήνας. Μη προσφέροντας τη δυνατότητα σε δύο άτομα να περπατήσουν ταυτόχρονα μαζί δεν ευνοεί την κοινωνικότητα, θεμελιώδες χαρακτηριστικό του δημόσιου χώρου Εικόνα 10: Το Πεδίον του Άρεως μετά την ανακαίνιση. Δεν προβλέπεται να παρέχει σκίαση στα νέα παγκάκια και με τη συγκεκριμένη διάταξη δεν ενθαρρύνεται η κοινωνικοποίηση Δημόσιος χώρος και δημοκρατία Δημόσιος χώρος και δημοκρατία, σύμφυτες έννοιες. Ο δημόσιος χώρος είναι για αυτό το λόγο συνυφασμένος και με συγκρουσιακές στιγμές και με αγώνες διεκδικήσεων. Η Αθήνα ως γενέτειρα της δημοκρατίας κατονόμασε την Πνύκα, ως τον κατεξοχήν δημόσιο χώρο όπου 6000 περίπου ενεργοί αρχαίοι Αθηναίοι εξασκούσαν την άμεση δημοκρατία για δύο αιώνες. Σήμερα βέβαια γνωρίζουμε ότι ο Λόφος του Φιλοπάππου ετέθη κάποια στιγμή υπό απειλή ιδιωτικοποίησης και μας βάζει αναπόφευκτα σε σκέψη σε ότι αφορά τη σημερινή σχέση του δημόσιου χώρου και της δημοκρατίας στην ίδια πόλη που γέννησε τη δημοκρατία. Εκτός από αυτό υπάρχουν πολλά παραδείγματα όπου μπορούμε να συζητήσουμε παραβιάσεις χρήσης σε σχέση με κινδύνους εις βάρος του δημόσιου χώρου και που παίρνουν διάφορες μορφές μόνιμου ή προσωρινού χαρακτήρα του Νίκος Αναστασόπουλος 4

ιδιωτικού. Σύμφωνα με την Rosalyn Deutsche τόσο με τη δημοκρατία όσο και με το δημόσιο χώρο η διαμάχη ξεκινά με τη διακήρυξη των δικαιωμάτων, τα οποία όμως περιορίζονται την ίδια στιγμή της άνευ όρων δημοκρατικής τους θεμελίωσης. Η δημοκρατία και το σύστοιχο της, ο δημόσιος χώρος αρχίζουν να υπάρχουν όταν εγκαταλείπεται η ιδέα ότι το κοινωνικό θεμελιώνεται σε μία ουσιακή βάση και σε μία θετικότητα την στιγμή ποτ αναγνωρίζονται οι εγγενείς της αντιφάσεις. Εδώ έχουμε το παράδειγμα της εγκαθίδρυσης της παρακολούθησης, του ελέγχου ή καταστολής εν ονόματι της προστασίας του πολίτη, διαμέσου της οποίας όμως καταρρέει η ελευθερία του ατόμου (πχ με το πρόσχημα της τρομοκρατίας). Η ταυτότητα της κοινωνίας λοιπόν αναγνωρίζεται ως ένα αίνιγμα και καθίσταται συνεπώς ανοικτή σε αμφισβήτηση και ο δημόσιος χώρος όπως άλλωστε και η δημοκρατία είναι φορτωμένες με πολλές αντιφάσεις, συγκρούσεις και παράδοξα. 2. Η έννοια της θέσπισης και η θέσπιση της βίας σύμφωνα με τον Walter Benjamin. Η ιστορία των συσχετισμών ανάμεσα στον δημόσιο και τον ιδιωτικό χώρο είναι πάντως μία ιστορία παραβιάσεων. Η παραβίαση ορίων τόσο ετυμολογικά όσο και κυριολεκτικά εμπεριέχει τη έννοια της βίας. Βλέπουμε ότι οι παραβιάσεις όπως εκδηλώνονται με κάθε μορφής αυθαιρεσίες και αυθαίρετα με την πάροδο του χρόνου νομιμοποιούνται. Σύμφωνα με τον Carl Schmidt 3 (περίφημο δεξιό νομικό και πολιτικό θεωρητικό της Γερμανίας που έγινε γνωστός με την έννοια της εκτάκτου ανάγκης, την θεωρία του κυριάρχου υπό συνθήκες εκτάκτου ανάγκης) ο νόμος γίνεται νόμος χάρις σε μία πρωταρχική πράξη βίας που τον θεσπίζει και αυτή η πρωταρχική πράξη βίας είναι εκτός νόμου γιατί αυτή την δημιουργεί 4. Η εγκαθίδρυση της τάξης είναι κατά συνέπεια μία αυθαίρετη πράξη που καταδεικνύει την αυταπάτη της νομιμότητας. Ο Walter Benjamin 5 σε μία απόπειρα διαλόγου με τις πολιτικές θέσεις του Georges Sorrel σε συνάρτηση με τον ιουδαϊκό μυστικισμό (μεσσιανισμού) με την επαναστατική πολιτική στο δοκίμιό του «Για μία κριτική της βίας» καταδεικνύει την βία που υπάρχει μέσα σε κάθε κατ όνομα δημοκρατικό καθεστώς λέγοντας ότι τα σημερινά δημοκρατικά κοινοβούλια έχουν ξεχάσει την επαναστατική βία από την οποία γεννήθηκαν (η Γαλλική επανάσταση ας πούμε) και σε αυτό οφείλονται οι αστείοι θεατρινισμοί τους. Ο νόμος λοιπόν σύμφωνα με τον Benjamin γεννιέται πάντοτε από τη βία και είναι αποκρυσταλλωμένη βία που έχει κατακάτσει και παγώσει σε καθορισμένες μορφές. Ταυτόχρονα όχι μόνο γεννιέται από τη βία αλλά χρειάζεται και μία βία για να τον επιβάλει, αυτή που εγγυάται την ισχύ του. Πράγματι το αίσθημα της βίας, της καλλιέργειας του θυμού, ή του αδιέξοδου υπάρχει διάχυτο συχνά στον δημόσιο χώρο έστω και αν δεν γίνεται αντιληπτό με την πραγμάτωσή της. Συχνά μετουσιώνεται ενδεχομένως σε λεκτική βία, εκνευρισμό και αρνητική προδιάθεση. Ο δημόσιος χώρος ως αποκρυσταλλωμένος χώρος της ιστορίας και της βίας της ιστορίας Κατ αναλογία με τον Benjamin και την αντίληψη της αποκρυσταλλωμένης βίας στην θέσπιση, θα προτείνω ότι ο δημόσιος χώρος μπορεί να ερμηνευθεί και αυτός ως αποκρυσταλλωμένη ιστορία και κατά συνέπεια βίας της ιστορίας. 2 Το πολιτικό στη σύγχρονη τέχνη, επ. Γ. Σταυρακάκης, Κ. Σταφυλάκης, Αγοραφοβία, Rosalyn Deutsche, σ. 144 3 Ο Carl Schmitt θεωρεί ότι η πηγή της πολιτικής κυριαρχίας δεν είναι το συμβόλαιο αλλά μία αρχή βολονταριστική, το ποιος έχει τη δυνατότητα δηλαδή να αποφασίζει σε καταστάσεις εκτάκτου ανάγκης. Πρόκειται για μία αποφασιοκρατική θεμελίωση του δικαίου. Αυτός που είναι σε θέση να παίρνει αποφάσεις, είναι αυτός που θεσπίζει νόμο. Ο νόμος είναι προϊόν των αποφάσεων και δεν προηγείται. 4 Βλ. τρομοκρατικό χτύπημα 9-11 5 Walter Benjamin, Για μία κριτική της βίας, Ελευθεριακή Κουλτούρα, 1977/ Zur Kritik der Gewalt (Critique of Violence, 1921) Νίκος Αναστασόπουλος 5

Ισχυρίζομαι δηλαδή πως ο δημόσιος χώρος με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά παθογένειας όχι μόνον αποτυπώνει τα χαρακτηριστικά της κοινωνίας που τον παρήγαγε αλλά αποτελεί και το κέλυφος στη συνέχεια για την ανα-παραγωγή της κοινωνίας με αυτά τα συγκεκριμένα χαρακτηριστικά. Πρόκειται δηλαδή για ένα φαινόμενο ανατροφοδότησης. Μιλάμε εδώ για την αποκρυστάλλωση των διαδοχικών στρωμάτων διαβίωσης και ιστορίας προηγούμενων περιόδων 6, πράγμα που στην περίπτωση πόλεων όπως η Αθήνα, η Ρώμη ή τα Ιεροσόλυμα, τέτοιες στρώσεις της ιστορίας είναι απύθμενες. Πρόκειται δηλαδή για τα βαρίδια της ιστορίας έτσι όπως αποτυπώνονται με θετικό ή αρνητικό πρόσημο στο κτισμένο και πολεοδομικό περιβάλλον. Ο χώρος της πόλης είναι πάντα το προϊόν συγκρούσεων. Ίσως θα μπορούσε να την διαβάσουμε σαν την αποκρυστάλλωση αυτών των πολλών συγκρούσεων, η οποία με τη σειρά της λειτουργεί σαν το σκηνικό για τις νέες συγκρούσεις. Ο δημόσιος χώρος είναι λοιπόν ο δείκτης της υγείας μίας κοινωνίας. Είναι επίσης το δοχείο όπου πρώτα θα εκδηλωθούν και όπου συχνά εκκολάπτονται διάφορες άλλου είδους κρίσεις γι αυτό και ισχυρίζομαι ότι η κρίση των δημόσιων χώρων είναι η μητέρα των κρίσεων. Έξω από το δημόσιο και το ιδιωτικό, το κοινό Στις μέρες μας όμως αναδύεται μία νέα προοπτική: Ο Antonio Negri μας προτρέπει να αντισταθούμε στο δίλλημα του δυισμού «ιδιωτικό <->δημόσιο» (όπως και στο δίλημμα επίσης των δίπολων Σοσιαλισμός <->Καπιταλισμός Παγκοσμιοποίηση<-> Τοπικισμός) και να δούμε «διαγώνια» όλα τα προβλήματα που ανακύπτουν από αυτές τις αντιπαραθέσεις. Ανάμεσα στο ιδιωτικό και το δημόσιο αναδύεται η έννοια του κοινού όπως ήταν ανέκαθεν κατανοητή αλλά και με νέες προεκτάσεις που ανήκουν απόλυτα στο πνεύμα του 21ου αιώνα. Το νέο «κοινό» προοιωνίζει νέα πεδία συγκρούσεων 7 ενδέχεται να εμπεριέχει το κλειδί σε κάποιες αλλαγές που θα έπρεπε να επιδιώκονται τόσο δομικά όσο και κοινωνικά σε επίπεδο αντιλήψεων (και προκαταλήψεων) από πλευράς κατοίκων και πολιτών. O Ζίζεκ στην διάλεξή του στο ΕΜΠ πρόσφατα έκλεισε με την εξής σιβυλλική φράση: «Ο κομμουνισμός σήμερα δεν είναι το όνομα μιας λύσης, αλλά το όνομα ενός προβλήματος: Του προβλήματος των commons, του δημόσιου, κοινού αγαθού σε όλες του τις διαστάσεις- του κοινού αγαθού της Φύσης ως υπόβαθρου της ζωής μας, του κοινού, βιογενετικού μας υλικού, του κοινού πολιτιστικού αγαθού (της συλλογικής μας «πνευματικής ιδιοκτησίας») και, τελευταίο στη σειρά αλλά όχι και σε σημασία, το πρόβλημα του οικουμενικού, δημόσιου χώρου της ανθρωπότητας, από τον οποίο κανείς δεν θα έπρεπε να αποκλείεται. Όποια κι αν είναι η λύση, οφείλουμε να την αναζητήσουμε ώστε να λύσουμε αυτό το πρόβλημα». Γίνεται λοιπόν κατανοητή η ελπιδοφόρα αυτή έννοια του κοινού αλλά και το πολυσχιδές του μετώπου. Δράσεις για τον δημόσιο χώρο ως κοινό χώρο Παρ όλα αυτά η πηγή από την οποία αντλούμε σήμερα αισιοδοξία (μία στάση από την οποία στη συνέχεια χρησιμοποιώντας την ως εργαλείο μπορούμε να εργαστούμε για την επίτευξη στόχων) είναι οι κινήσεις επανάχρησης του δημόσιου χώρου ως κοινού, όπως αυτό δοκιμάζεται από ομάδες ακτιβιστών που δραστηριοποιούνται σε διάφορα επίπεδα και εδώ 6 Το «ίζημα της ιστορίας» σύμφωνα με τον Π. Τουρνικιώτη και το «παχύ έδαφος» σύμφωνα με τον Ζήση Κοτιώνη, Συμπόσιο Αθήνα σε Kρίση Μουσείο Μπενάκη - 28/11/10 7 όπως ας πούμε τις μάχες για κατοχύρωση πατέντας σε στοιχεία φύσης ή γονιδίωμα Νίκος Αναστασόπουλος 6

μπορούμε να αναφέρουμε τους Guerilla gardeners, τα Transition Initiatives, τους Rebar, τους Ατενίστας, τους Local Athens, το Αστικό Κενό και πολλά άλλα Δράσεις για το δημόσιο χώρο στην Ελλάδα Στην Ελλάδα τελευταία παρατηρούμε πλήθος από δράσεις που επιχειρούν να δουν τον δημόσιο χώρο ως κοινό χώρο, αναλαμβάνοντας πρωτοβουλίες αναβάθμισης και εξυγίανσής του. Τέτοιες στοχευμένες δράσεις κινημάτων οικειοποιούνται προσωρινά ή μόνιμα χώρους και ίσως για πρώτη φορά είμαστε σε θέση να μιλήσουμε για διαφορετικά εργαλεία και για μετατόπιση της ρητορικής σχετικά με το δημόσιο που μεταφέρεται στη σφαίρα του «κοινού». Αυτό υποδηλώνει ταυτόχρονα μία «ωρίμανση» μερίδας της κοινωνίας. Φαίνεται πως τέτοιες δράσεις «σημειακού βελονισμού» στο αστικό τοπίο μεταφέρουν την πιο ελπιδοφόρα και αποτελεσματική δυνατότητα παρέμβασης στο δημόσιο χώρο. Το ΔΕΝΤΡΟ του οποίου είμαι συνιδρυτής δημιουργήθηκε το 2009 και έχει σαν στόχο την κατάδειξη των ζητημάτων που αφορούν τον δημόσιο χώρο και εναλλακτικές προσεγγίσεις του δημόσιου χώρου που έχουν και εκπαιδευτικό χαρακτήρα για τους συμμετέχοντες, ενεργοποίησης της έννοιας της κοινότητας και του μοιράσματος μέσα από κοινές εμπειρίες. Εικόνα 7: Αυτο-οργανωμένος χώρος Πάρκο Ναυαρίνου Νίκος Αναστασόπουλος 7

Εικόνα 8: Δράση των λόκαλ Athens στο Δάσος Συγγρού Εικόνα 9: Δράσης της Αστικής Μη Κερδοσκοπικής ΔΕΝΤΡΟ 8, Δημόσιος χώρος γειτονιάς, Νέα Μάκρη 8 Δ.Ε.Ν.Τ.Ρ.Ο.: Δίκτυο Ελεύθερων Νέων Τόπων και Ρευστών Οικοκοινοτήτων, Αστική Μη Κερδοσκοπική Εταιρεία, www.todendro.blogspot.com Νίκος Αναστασόπουλος 8

Εικόνα 10: Δράση της Αστικής Μη Κερδοσκοπικής ΔΕΝΤΡΟ: πρώην Αμερικάνικη βάση/ αρχαιολογικός χώρος Μπρέξιζας Η συγκεκριμένη προσέγγιση επιχειρεί να φωτίσει τη σύνδεση της κατάστασης του δημόσιου με τα χαρακτηριστικά της ατομικής, συλλογικής και κοινωνικής συμπεριφοράς του αστικού πληθυσμού και να αναζητήσει μεθοδολογίες εξόδου. Εδώ όμως η λέξη «κοινό» μου επιτρέπει και μία ολίσθηση στην διπλή ερμηνεία του, τουλάχιστον στην ελληνική γλώσσα: Αναφερόμαστε στο κοινό σαν κάτι που μας αφορά όλους αλλά και το κοινό μίας συγκεκριμένης εκδήλωσης ή δραστηριότητας, σαν κάτι που έχει προσδιορισμένους διαχωρισμούς που στηρίζονται σε κάποιου είδους διαίρεση. Πρόκειται με άλλα λόγια για το κοινό που το αντιλαμβανόμαστε σαν την πελατεία. Πάλι λοιπόν η γλώσσα μας προδίδει και μας προειδοποιεί: το κοινό εμπεριέχει την ανατροπή και την αναίρεσή του. Σημείωση: Όλες οι φωτογραφίες (εκτός της #11) είναι του συγγραφέα Βιβλιογραφία 1. Το πολιτικό στη σύγχρονη τέχνη, επ. Γ. Σταυρακάκης, Κ. Σταφυλάκης, Εκδόσεις Εκκρεμές, 2008 2. Henri Lefabvre, The Critique of Everyday Life, Volume 1, John Moore trans., London: Verso. Πρώτη έκδοση 1947 3. Walter Benjamin, Για μία κριτική της βίας, Ελευθεριακή Κουλτούρα, 1977/ Zur Kritik der Gewalt (Critique of Violence, 1921) 4. Michael Hardt and Antonio Negri, Common Wealth, The Belknap Press of Harvard University Press, 2009 5. Zizek Svavoj, Βία-Έξι λοξοί Στοχασμοί, Εκδόσεις Scripta, 2010 6. Zizek Svavoj, ομιλία στο ΕΜΠ, 21/12/2010 http://www.alfavita.gr/artro.php?id=17631 Νίκος Αναστασόπουλος 9