Από τις Καρυές Ανατολικής Ρωμυλίας στα Γιαννιτσά (Ιστορία Πνευματικός βίος)

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Από τις Καρυές Ανατολικής Ρωμυλίας στα Γιαννιτσά (Ιστορία Πνευματικός βίος) διπλωματική εργασία Μεταπτυχιακή Σπουδάστρια: Μαρία Χρ. Πασχούδη Σύμβουλος Καθηγητής : κ. Αθανάσιος Ε. Καραθανάσης ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2010

Από τις Καρυές Ανατολικής Ρωμυλίας στα Γιαννιτσά (Ιστορία Πνευματικός βίος) 2

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Από τις Καρυές Ανατολικής Ρωμυλίας στα Γιαννιτσά (Ιστορία Πνευματικός βίος) διπλωματική εργασία Μεταπτυχιακή Σπουδάστρια: Μαρία Χρ. Πασχούδη Σύμβουλος Καθηγητής : κ. Αθανάσιος Ε. Καραθανάσης ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2010 3

Βραχυγραφίες αναθ. έκδ αναθεωρημένη έκδοση Αρ. πρ. αριθμός πρωτοκόλλου Αριθμ. φ. Αριθμός φύλλου ΑΘΛΓΘ Αρχείο Θρακικού Λαογραφικού και Γλωσσικού Θησαυρού ΑΥΕ Αρχείο Υπουργείου Εξωτερικών βλ. βλέπε Εγκ. εγκυκλοπαίδεια ΕΕΕΠ Επιτροπή προς Ενίσχυσιν της Ελληνικής Εκκλησίας και Παιδείας ΕΕΘΣ Επιστημονική Επετηρίδα Θεολογικής Σχολής ΕΜΣ Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών Ι.Ε.Ε. Ιστορία του Ελληνικού Έθνους ΙΜΧΑ Ινστιτούτο Μελετών Χερσονήσου του Αίμου ό. π. όπως παραπάνω Π. L. B. Πάπυρος Larousse Britannica Π.Ο.Σ.Α.Ρ. Πανελλήνια Ομοσπονδία Σωματείων Ανατολικής Ρωμυλίας πρβλ. παράβαλε τ. τόμος χ.χ. χωρίς χρονολογία 4

Περιεχόμενα Εισαγωγή σελ. 9 Κριτήρια επιλογής θέματος Μέθοδος δυσκολίες 1.Η Ανατολική Ρωμυλία: ιστορική και γεωγραφική διαμόρφωση σελ.10 σελ.11 σελ.13 1.1. Αρχαιότητα σελ.13 1.2. Βυζαντινή εποχή σελ.14 1.3. Τουρκοκρατία σελ.16 1.4. Η κρίση στην οθωμανική αυτοκρατορία και ο βουλγαρικός επεκτατισμός σελ.18 2. Ανατολική Ρωμυλία: ο όρος και τα όρια σελ.22 3. Οι Καρυές: Γεωγραφία Ιστορία Πνευματικός βίος σελ.32 3.1.Γεωγραφικός προσδιορισμός σελ.32 3.1.1.Οριοθέτηση σελ.32 3.1.2.Τοπογεωγραφία σελ.33 3.1.3. Τοποθεσίες του χωριού σελ.36 3.1.4. Γεωγραφικός προσδιορισμός της ευρύτερης περιοχής του Καβακλή σελ.38 3.2. Ιστορικός προσδιορισμός σελ.41 3.2.1. ονομασία του χωριού προέλευση του πληθυσμού σελ.41 3.2.2. Η σύσταση του πληθυσμού σελ.45 3.2.3. Η συλλογική ονομασία «Καρυώτες» σελ.52 3.2.4. Η ελληνικότητα των Καρυών σελ.54 3.3. Εκκλησιαστική οργάνωση σελ.58 3.3.1. Η εκκλησία των Καρυών σελ.61 3.3.2. Το νεκροταφείο σελ.67 3.3.3. Ιερά Μονή Αγίας Τριάδας σελ.69 3.4. Βαπτιστικά ονόματα σελ.73 3.5. Αρχιμανδρίτης Νίκανδρος Παπαϊωάννου (Παπα Νίκανδρος ) σελ.75 3.6. Ελληνικόν Φιλανθρωπικόν Αδελφάτον «Η Καρυάτις Άρτεμις» σελ.77 3.7. Η εκπαίδευση σελ.78 3.7.1. Η παιδεία στην Ανατολική Ρωμυλία σελ.78 3.7.2. Ο χαρακτήρας της εκπαίδευσης σελ.81 3.7.3. Παράγοντες λειτουργίας των σχολείων σελ.83 3.7.4. Η εκπαίδευση στις Καρυές σελ.85 3.7.5. Το σχολείο στις Καρυές σελ.88 5

3.7.6. Το διδακτικό προσωπικό στις Καρυές σελ.91 3.7.7. Η γυναικεία εκπαίδευση σελ.100 3.7.8. Η χρηματοδότηση της εκπαίδευσης σελ.101 3.7.9. Εποπτεία σχολείων σελ.107 3.8. Επαγγελματική απασχόληση σελ.109 3.8.1.Οι ασχολίες των κατοίκων σελ.109 3.8.2. Τα ε(ι)σνάφια σελ.118 3.9. Ο δημόσιος βίος σελ.119 3.9.1. Κοινοτική ζωή ασφάλεια σελ.119 3.9.2. Κόμματα εκλογή δημάρχου ρόλος τοπικών αρχόντων σελ.119 3.9.3. Συμμετοχή των Καρυωτών στους εθνικούς αγώνες σελ.124 4. Η προσφυγιά σελ.127 4.1. Συνθήκες ζωής διωγμοί - μετεγκαταστάσεις σελ.127 4.2. Συνθήκη «εθελούσιας» μετανάστευσης σελ.136 4.3. Η «μετακίνηση» σελ.137 5. Η προσαρμογή σελ.139 5.1. Η εγκατάσταση στα Γιαννιτσά σελ.139 5.2. Η εκκλησία στα Γιαννιτσά σελ.144 5.3. Το σχολείο στα Γιαννιτσά σελ.145 5.4. Τα Γιαννιτσά : ο τόπος σελ.150 6. Εθιμικά θρησκευτικά δρώμενα στον ενιαύσιο κύκλο σελ.154 6.1. Τα έθιμα του Δωδεκαημέρου σελ.154 6.1.1. Η Τζαμάλα σελ.156 6.1.2. Τελετουργικό τυπικό του εθίμου σελ.157 6.1.3. Η Βασιλόπιτα σελ.160 6.1.4. Τα Φώτα σελ.161 6.2. Ο Τρύφανος σελ.161 6.3. Απόκριες σελ.162 6.3.1. Έθιμα Κυριακής της Τυρινής, παραμονής της Καθαράς Δευτέρας σελ.162 6.3.2. Καθαρά Δευτέρα σελ.166 6.4. Έθιμα του Πάσχα σελ.167 6.4.1. Λαζαρίνες σελ.167 6.4.2. Μεγάλη Εβδομάδα σελ.169 6.4.3. Κυριακή του Πάσχα σελ.170 6.4.4. Αϊ Γιώργης σελ.171 6

6.4.5. Οι Κουνιές σελ.172 6.4.6. Οι Κουνιές στα Γιαννιτσά σελ.175 6.5. Η Αντριάδα σελ.175 7. Διαβατήρια εθιμικά δρώμενα σελ.177 7.1. Η Καληνύτσα σελ.177 7.2. Η Περπερούνα σελ.179 7.3. Η Σιντιάγκα σελ.180 7.4. Η Με(ι)τζιά σελ.181 8. Κοινωνικές πρακτικές σε θρησκευτικό πνευματικό πλαίσιο σελ.182 8.1. Αντράς -Βαρβάρα σελ.182 8.2. Χοιροσφάγια σελ.182 8.3. Τα «εννιά» φαγιά σελ.183 8.4. Κάλαντα Χριστουγέννων σελ.185 8.4.1. Κάλαντα Χριστουγέννων Οι αγερμοί σελ.187 9. Η συνέχιση της ιστορίας και του πνευματικού βίου σελ.190 9. 1. Πολιτιστικός Σύλλογος Καρυωτών Γιαννιτσών «Η Ανατολική Ρωμυλία» Συμπεράσματα Φωτογραφικό παράρτημα Βιβλιογραφία σελ.190 σελ.191 σελ.193 σελ.209 7

Χάρτης Ανατολικής Ρωμυλίας 8

Εισαγωγή Οφείλω, εξαρχής, να διευκρινίσω πως αγωνίστηκα πολύ να διατηρήσω μια ουδέτερη και, κατά το δυνατόν, ψύχραιμη ματιά από την πρώτη στιγμή που ανέλαβα την εκπόνηση της διπλωματικής μου εργασίας. Η προσπάθεια ήταν κοπιώδης και πολλές φορές καταστρατήγησα αυτήν την a priori επιστημονικά επιβεβλημένη συνθήκη. Η αιτία είναι προφανής δεν είναι δυνατόν να ασχοληθεί κανείς με τον τόπο καταγωγής του, χωρίς να επιτρέψει στο συναίσθημα να παρεισφρύσει. Ιδιαίτερα, βεβαίως, όταν ο ομφάλιος λώρος με την πατρίδα διερράγη βίαια και η επιστροφή ήταν ανέφικτη. Θα ήταν, όμως, λάθος να παραμερίσω και τον ουσιαστικό ρόλο της αλλαγής στις πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες, που επέβαλλαν το ρίζωμα στις καινούργιες εστίες και την ευδοκίμηση σε αυτές. Πάλεψα πολλές φορές με το τιθάσεμα του νου και των λέξεων και ας μου συγχωρηθεί η τυχόν συναισθηματική προσέγγιση. Το βέβαιο είναι πως δεν έγινε εκ προθέσεως. Είμαι παιδί της τρίτης γενιάς Ελλήνων προσφύγων από τις Καρυές Ανατολικής Ρωμυλίας. Η πρώτη μνήμη που με δένει με αυτόν τον τόπο είναι μια εικόνα ασαφής για το χωριό και την εκεί καθαρά αγροτική ζωή, όπως και για το δρόμο της προσφυγιάς το 1925, που μου αφηγούνταν η γιαγιά μου. Ήταν 12 χρονών, όταν ήρθε με τον πατέρα της, τη μητριά της και τα ετεροθαλή αδέρφια της στα Γιαννιτσά, τον καινούργιο τόπο εγκατάστασης, που τους όρισε η Επιτροπή Υποδοχής Προσφύγων. Ποτέ δεν έλεγε πολλά για τη ζωή εκεί. Ίσως, γιατί η ορφάνια και η προσφυγιά να έδεσαν τις μνήμες με τέτοιο κόμπο που δεν ήθελε να λύσει. Πιθανότατα, την πονούσε. Ίσως, εδώ τελικά, να έζησε καλύτερα, γιατί ο κάμπος με τον κόπο και το μόχθο τους μετά την αποξήρανση της ελώδους λίμνης των Γιαννιτσών το 1935 απέδωσε πλούσιους καρπούς. Αυτή η θολή εικόνα μου προκαλούσε την περιέργεια και το ενδιαφέρον να ψάξω πιο βαθιά για τις ρίζες μου και να σχηματίσω πιο σαφή εικόνα του χωριού, της ιστορίας του, των ανθρώπων του και των αιτιών του ξεριζωμού τους. Ο πρόσφυγας όσο πλούσια και αν καταφέρει να ζει στη νέα του εστία, μοιάζει με το υιοθετημένο παιδί πάντα αναζητά τις ρίζες του και την ταυτότητά του. Επιθυμεί να βρει από πού έρχεται, πώς ήταν εκεί πίσω στην πατρίδα. Δεν το κάνει, γιατί θέλει ή επιδιώκει να γυρίσει πίσω ή γιατί επηρεάζεται από μια εξωραϊσμένη εικόνα του παρελθόντος. Το κάνει, γιατί θέλει να βρει τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της συλλογικής ταυτότητας και διαμέσου αυτών να κατακτήσει την ατομική του ταυτότητα, γιατί θέλει να ξαναενώσει την αλυσίδα της γενιάς του. Και κατόπιν, αφού ενώσει τους σπασμένους κρίκους, θα μπορεί να συνεχίσει. Για χρόνια δεν επιχείρησα να μελετήσω την ιστορία και τον πνευματικό βίο του τόπου καταγωγής μου. Ήθελα να πιστεύω πως οι ρίζες κόπηκαν, τώρα εδώ είναι ο τόπος μου, εδώ προκόβουμε. Θεωρούσα πως αν ψάξω, ίσως και να αναιρέσω την εδώ προσπάθεια και τον κάματο των δικών μου. Βαθιά μέσα μου φοβόμουν πως θα πικραθώ, θα αναδυθούν φαντάσματα του παρελθόντος και θα διχάσουν την ιστορική ύπαρξή μας. Όμως δεν είναι δυνατόν να πορεύεται κανείς με φοβίες. Πρέπει να ξορκίζει το κακό. Και όσο και αν θάβει την ανάγκη για αυτογνωσία, αυτή μετατρέπεται σε εμμονή και τον καταλαμβάνει. Επιβάλλει τους δικούς της νόμους. Για μένα ήταν ευτυχής η συγκυρία να μου αναθέσει ο αγαπητός δάσκαλος και σύμβουλός μου, κ. Αθανάσιος Ε. Καραθανάσης, ως θέμα της διπλωματικής μου εργασίας τη μελέτη της ιστορίας και του πνευματικού βίου των Καρυών Ανατολικής Ρωμυλίας. Πιθανότατα να είχε διαβλέψει την άγνοια, αλλά και την επιθυμία να αρθεί αυτή η άγνοια. Τον ευχαριστώ από τα βάθη της καρδιάς μου. Κέντρισε τη δημιουργική περιέργεια και άνοιξε ορίζοντες που δε γνώριζα. Τον ευχαριστώ, επίσης, για την επιστημονική καθοδήγηση, παροχή και δυνατότητα πρόσβασης στο βιβλιογραφικό υλικό, συνεχή εποπτεία και αξιολόγηση της πορείας, αλλά και για την αμέριστη συμπαράσταση και ενίσχυσή του σε όλες τις φάσεις εκπόνησης της εργασίας. 9

Οφείλω ευχαριστίες, επίσης, σε όσους συνέδραμαν στην περάτωση της παρούσας μεταπτυχιακής διατριβής με κάθε τρόπο. Η αρωγή συνίστατο στην παροχή φωτογραφιών, αρχειακού υλικού, πληροφοριών και μαρτυριών, εγγράφων, αστυνομικών ταυτοτήτων, βαπτιστηρίων και παραχώρηση συνεντεύξεων. Η συνδρομή τους ήταν ιδιαίτερα πολύτιμη για τη σκιαγράφηση της ιστορικής παρουσίας των Καρυών και του πνευματικού τους βίου. Τα δε ονόματά τους αναφέρονται στις εσωτερικές σελίδες και παραπομπές του παρόντος πονήματος. Κριτήρια Ως βασικό κριτήριο επιλογής του θέματος θα πρέπει, πρωτίστως, να τονίσω πως αποτέλεσε το γεγονός ότι έλκω την καταγωγή μου από τις Καρυές Ανατολικής Ρωμυλίας. Θεωρώ πως είναι ένα είδος εκπλήρωσης χρέους στους ανιόντες και κατιόντες συγγενείς μου. Αυτή η πεποίθηση έγινε εντονότερη, όταν για πρώτη φορά επισκέφτηκα το χωριό το καλοκαίρι του 2007 και τριγύρισα στα χερσωμένα νεκροταφεία. Δεν τα σύλλησαν οι εποικήσαντες Βούλγαροι, αλλά ο χρόνος, αμείλικτος εχθρός, άφησε ερήμωση και παραμέληση. Περιμένουν κάποιος να τους θυμηθεί και να μεταδώσει στους νεότερους αυτή τη μνήμη. Το δεύτερο κριτήριο ήταν η επιθυμία μου να σκιαγραφήσω και την εικόνα των ζωντανών. Πώς ζούσαν, πώς προσπορίζονταν τα προς το ζην, πώς μετέπλαθαν σε δρώμενα τις χαρές τους, πώς λειτουργούσε η κοινότητα και με ποιου είδους έθιμα και δεσμούς έδενε τα μέλη της και παρείχε τη συμπαράστασή της, ποιος ήταν ο ρόλος των διαβατήριων τελετουργικών τυπικών; Πώς ανανεώνονταν οι κοινωνικές συμβάσεις; Πώς μεταδίδονταν από γενιά σε γενιά τα στερεοτυπικά μοτίβα; Αλλά και πώς βρέθηκαν σε αυτή την περιοχή, τα Παρόρια, τη χαμένη μέσα στα βουνά; Ήταν ερωτήματα που περίμεναν απάντηση. Τη θολή εικόνα για το παρελθόν έπρεπε να την κάνω διαυγέστερη. Ταυτόχρονα, με ενδιέφερε το θέμα εξαιτίας της πρωτοτυπίας του. Βέβαια, υπάρχουν πολλές εμπεριστατωμένες και επιστημονικά άρτιες μελέτες και πρωτότυπα έργα σχετικά με την ιστορία της ευρύτερης περιοχής της Ανατολικής Ρωμυλίας, που μου έδωσαν το πλαίσιο με τις οικονομικές, πολιτικές και κοινωνικές συνιστώσες που επηρέασαν και τη ζωή των Καρυών. Γνώριζα πως είχαν γραφεί, πολύ παλαιότερα, άρθρα σε περιοδικά σχετικά με τις Καρυές, αλλά και νεότερα άρθρα, που παρουσίαζαν εμπεριστατωμένα, όμως αποσπασματικά, την ιστορία και τα έθιμα του τόπου. Δεν έχει συγγραφεί, ωστόσο, εργασία, που να αποτυπώνει τη συνολική εικόνα και να σκιαγραφεί τη συλλογική ταυτότητα του τόπου. Άλλωστε, κάθε τόπος προσφέρει και ένα λιθαράκι στη σύνθεση της συλλογικής ταυτότητας. Γι αυτό και επιβάλλεται η μελέτη της ιστορίας των επιμέρους κοινοτήτων: γιατί συνθέτουν τον πίνακα της ελληνικής ταυτότητας με όλες τις παραλλαγές του. Στη σύγχρονη εποχή της παγκοσμιοποίησης και της πολτοποίησης των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών των λαών, η γνώση της καταγωγής και της ταυτότητας δεν είναι μόνο χρέος στους προγόνους, αλλά και προσωπική ευθύνη. Ήταν ανάγκη μου να ευαισθητοποιηθώ στην επισήμανση και μελέτη του ιδιαίτερου τρόπου που ο τόπος και οι άνθρωποί του σφραγίζουν με την παρουσία και τη δράση τους το πολιτισμικό γίγνεσθαι. Με αυτόν τον τρόπο δε χάνεται η ρίζα και η πορεία στο χρόνο αποκτά νόημα και αιτία. 10

Πάντα, επίσης, με γοήτευε η μετάγγιση της χαράς, της θλίψης, της ιστορικής συγκυρίας μέσα στα ήθη, τα έθιμα και τα δημοτικά τραγούδια. Θέλησα να μελετήσω αυτή την πλευρά της ζωής, γιατί αρχετυπικά μοντέλα μεταβιβάζονται στις επόμενες γενιές μέσα από τα εθιμικά τελετουργικά. Ανανεώνεται η μνήμη και βεβαιώνεται από τις νεότερες γενιές πως παρέλαβαν αυτή τη μνήμη και θα την κρατήσουν αλώβητη, ωστόσο, όμως, θα την εμπλουτίσουν και με τα δικά τους πατήματα. Μέσα από τα λαϊκά δρώμενα σφραγίζονται οι κοινοτικοί δεσμοί, χωρίς να αισθάνονται τα μέλη της ότι καταπιέζονται. Ταυτόχρονα, αν διερράγησαν στη διάρκεια του ενιαύσιου κύκλου, η τέλεση ενός εθίμου μπορεί να αποτελέσει την αποκατάσταση και επανασύνδεση. Και όλα αυτά συνδέονται με μια υποδόρια και μυστηριωδώς γοητευτική κλωστή, που την απλώνει η ψυχή του λαού. Θα πρέπει να αναφέρω, επίσης, την ιδιαίτερη αγάπη και ευαισθησία του δασκάλου μου για τις αλησμόνητες πατρίδες της Ανατολής και των Βαλκανίων. Μέσα από τη διδασκαλία του μας μύησε στην πεποίθηση πως τίποτε δεν είναι χαμένο, αν προλάβουμε να καταγραφεί και αν δεν χαθεί από το νου. Σε όλους τους σπουδαστές του μετάγγισε αυτό το ενδιαφέρον και τους έκανε κοινωνούς παρόμοιων προβληματισμών και καλλιέργησε τη διάθεση για έρευνα. Έτσι η εργασία αυτή δεν είναι, απλώς, μια τυπική εργασία, αλλά έχει κριτήρια βαθιά ριζωμένα στη συλλογική συνείδηση. Μέθοδοι Δυσκολίες Στην εκπόνηση της εργασίας ακολούθησα δύο βασικές μεθόδους. Τις αναφέρω και θα προσπαθήσω να εξηγήσω τους λόγους επιλογής τους. Πρώτα τη βιβλιογραφική και αρχειακή έρευνα και δεύτερον την επιτόπια έρευνα. Η επιλογή αυτών των τρόπων επιβαλλόταν από τον ίδιο τον τίτλο και το αντικείμενο της εργασίας. Είναι απαραίτητο για έναν τόπο να αναγνωσθούν τα όσα έχουν γράψει προγενέστεροι γι αυτόν, ώστε να σκιαγραφηθεί η φυσιογνωμία του. Ιδιαίτερη σημασία αποκτά αυτή η προηγούμενη καταγραφή, όταν ο τόπος έχει υποστεί βαθιά ρήξη στην ιστορική του πορεία και οι κάτοικοί του αναγκάστηκαν για ποικίλες πολιτικές, στρατιωτικές ή οικονομικές συγκυρίες να τον εγκαταλείψουν. Η βιβλιογραφική έρευνα αποτελεί, εξάλλου, και την πρωτεύουσα και την εκ των ων ουκ άνευ μέθοδο, όταν πρόκειται για επιστημονική εργασία. Αποτελεί κανόνα δεοντολογίας, που απαιτείται η αυστηρή εφαρμογή του, για να πληρεί η εργασία τα επιστημονικά κριτήρια. Μελέτησα όσα έργα ή άρθρα εντόπισα σχετικά τόσο με την ευρύτερη περιοχή της Ανατολικής Ρωμυλίας όσο και με τις Καρυές. Προσπάθησα όχι να τα αντιγράψω, αλλά να αντλήσω πληροφορίες που να συνθέτουν την ιστορική πορεία, αλλά και τους παράγοντες και τις συγκυρίες που διαμόρφωσαν αυτή την πορεία. Η έρευνα περιλάμβανε επίσκεψη σε βιβλιοθήκες του Πανεπιστημίου, του ΙΜΧΑ, αλλά και δημοτικές ή σχολικές ή πολιτιστικών συλλόγων και της Ιστορικής και Λαογραφικής Εταιρείας Γιαννιτσών «Ο ΦΙΛΙΠΠΟΣ». Ο εντοπισμός αρχειακού υλικού ήταν πολύ δύσκολος, τόσο γιατί το σημερινό χωριό Καρυές ανήκει στη Βουλγαρία, οπότε τα περισσότερα στοιχεία, πιθανότατα, βρίσκονται στα εθνικά της αρχεία, πράγμα που δημιουργεί πρόσθετες δυσκολίες. Επίσης, δεν έχει γίνει καμία συστηματική καταγραφή και συγκέντρωση εγγράφων, πιστοποιητικών, ληξιαρχικών πράξεων, φωτογραφιών ή οποιουδήποτε άλλου υλικού. Η πιο πρόσφατη πηγή είναι οι ίδιοι οι Καρυώτες και ό,τι διέσωσαν συνειδητά ή από ένστικτο. Δεν υπάρχει φυσικά ούτε μουσείο ούτε οργανωμένο αρχείο. Συνεργάστηκα με τον Πολιτιστικό Σύλλογο Καρυωτών 11

Γιαννιτσών «η Ανατολική Ρωμυλία», από όπου βρήκα φωτογραφίες και κάποιες προφορικές μαρτυρίες. Η επιτόπια έρευνα και αυτοψία ήταν εξίσου απαραίτητη, για να καταστεί δυνατή η παρουσίαση της συνολικής εικόνας του χωριού ως ζωντανής κοινότητας. Γι αυτό επισκέφτηκα δυο φορές το χωριό στη σημερινή Βουλγαρία, το καλοκαίρι του 2007 και την άνοιξη του 2008, για να φωτογραφήσω σπίτια ελληνικά που τυχόν απέμειναν, την εκκλησία του χωριού, τα ελληνικά μνήματα και να έχω προσωπική άποψη για τη γεωμορφολογία του τόπου, αφού ως ένα βαθμό και αυτή καθορίζει τη φυσιογνωμία του λαού. Άντλησα, επίσης, πληροφορίες από μεγαλύτερης ηλικίας ανθρώπους που έζησαν και συζήτησαν με τους πρόσφυγες της πρώτης γενιάς. Επίσης, πήρα συνεντεύξεις από ηλικιωμένους που άλλοι γεννήθηκαν στις Καρυές Ανατολικής Ρωμυλίας και άλλοι θυμούνται διηγήσεις των γονιών τους. Οι πληροφορίες αποτελούν πρωτογενές υλικό και αποδίδουν με ενάργεια τον τρόπο ζωής των Καρυωτών. Οι άνδρες ήταν μια εξαιρετική πηγή πληροφοριών για τα πρόσωπα και τα ιστορικά γεγονότα, ενώ οι γυναίκες ήταν βαθείς γνώστες των παραδοσιακών δρωμένων και τραγουδιών. Επίσης, άντλησα στοιχεία και από αναπαραστάσεις δρωμένων, ηθών και εθίμων στη διάρκεια του έτους, όπως αυτά παρουσιάζονται από τον πολιτιστικό σύλλογο. Οι δυσκολίες που προέκυψαν, καθώς ερευνούσα την ιστορία και τον πνευματικό βίο του τόπου ήταν αρκετές. Αφορούσαν στο αρχειακό υλικό, που είναι διασκορπισμένο και όλα βρίσκονται στη μνήμη ή στα σπίτια των απογόνων των προσφύγων, οπότε απαιτείται ιδιαίτερα επίπονη εργασία για να εντοπιστούν, αλλά και για να τα εμπιστευτούν στη γράφουσα. Όμως, ήταν απαραίτητο να φωτογραφίσω και να μελετήσω και την καινούργια εγκατάστασή τους στα Γιαννιτσά, πράγμα που απαιτούσε περιήγηση στην πόλη και σαφή απόδοση της γεωμορφολογίας του τόπου, επειδή ήταν απολύτως διαφορετική με αυτή των Καρυών. Επομένως, και οι ασχολίες και η προσαρμογή των προσφύγων στον καινούργιο τόπο εξαρτιόταν και από αυτόν τον παράγοντα. Απαιτούνταν, ταυτόχρονα, έρευνα και των αρχείων του Δήμου Γιαννιτσών, ώστε να πιστοποιηθεί ο αριθμός και οι οικογένειες που εγκαταστάθηκαν. Όμως τα αρχεία του δήμου έχουν καεί το 1944 και έτσι προσπάθησα να εργαστώ με ό, τι μπορούσα να βρω στο Ληξιαρχείο της πόλης και στο Υποθηκοφυλακείο. 12

1. Η ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΡΩΜΥΛΙΑ: ιστορική και γεωγραφική διαμόρφωση 1. 1. αρχαιότητα Η Ανατολική Ρωμυλία είναι κομμάτι του ελληνισμού της Θράκης και η ιστορία της και η πολιτισμική της εξέλιξη είναι και αυτή τμήμα της ιστορίας και του πολιτισμού του ελληνισμού της Θράκης 1, γενικότερα, και της Βόρειας Θράκης, ειδικότερα. Όσες από τις νομαδικές θρακικές φυλές δε θέλησαν να εξελληνιστούν μετακινήθηκαν σε άλλες περιοχές. Τόσο τα παράλια όσο και η ενδοχώρα της Θράκης γύρω στον 4 ο αιώνα μ.χ. είχε ακραιφνώς ελληνικά χαρακτηριστικά 2.Τα στοιχεία που πιστοποιούν το σταδιακό εξελληνισμό της αρχαίας Θράκης είναι τα εξής 3 : 1) η δημιουργία ελληνικών αποικιών στα παράλια ήδη από τον 7 ο με 6 ο π. Χ. αιώνα 4, με στόχο τις περισσότερες φορές την εμπορική εκμετάλλευση της περιοχής, πράγμα που ευνόησε την ανάπτυξη φιλικών σχέσεων με τους τοπικούς θρακικούς πληθυσμούς. Οι Έλληνες έρχονται από τη Μίλητο, τα Μέγαρα, την Ιστιαία της Εύβοιας και ιδρύουν αποικίες στα μέχρι τότε αφιλόξενα παράλια της Μαύρης Θάλασσας και του Εύξεινου Πόντου. Ήδη περίπου το 610-600 π.χ. οι Μιλήσιοι ιδρύουν την Απολλωνία (μετέπειτα Σωζόπολη) 5, τη Μεσημβρία, την Ιστιαίων Μάχη (την κατοπινή Στενήμαχο), την Αγχίαλο, την Καλλίπολη, τη Μάδυτο, τη Σηλύβρια κ.α., 2) ο αποικισμός του εσωτερικού από τους Μακεδόνες στα χρόνια του Φίλιππου Β και του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Ήδη από το 341 π.χ. η Θράκη είναι μακεδονική επαρχία και διοικείται από Μακεδόνα στρατηγό, 3) η ανάπτυξη των εμπορικών και αγροτικών οικονομικών σχέσεων μεταξύ των αποικιών, 4) η ίδρυση ελληνικών αποικιών πολύ κοντά σε θρακικούς οικισμούς, όποτε ευνοήθηκε η αφομοίωση μεγάλου μέρους του πληθυσμού της από το ελληνικό στοιχείο, 5) η πολιτική των μικτών γάμων που ακολούθησαν οι Έλληνες άποικοι και ευνόησε τη δημιουργία ειρηνικών σχέσεων στην περιοχή, αλλά και την επίδραση του ελληνικού στοιχείου, 6) η περίφημη pax romana, αλλά και η υλοποίηση μεγάλων κατασκευαστικών έργων όσο και η αποδοχή της χρήσης των τοπικών γλωσσών από τους Ρωμαίους ευνόησαν και διευκόλυναν τόσο την επικοινωνία της Βόρειας Θράκης με τους Έλληνες από τα νότια και τον εποικισμό με Έλληνες της Ανατολής όσο και την περαιτέρω διείσδυση του ελληνικού στοιχείου στο εμπόριο, τη θρησκεία, τη γλώσσα. Επιγραφές της ρωμαϊκής εποχής πιστοποιούν την ευρύτατη διάδοση ελληνικών θεσμών, της λατρείας και της τέχνης 6. Τα όρια της αρχαίας Θράκης ήταν πολύ περισσότερο διευρυμένα από όσο φανταζόμαστε και πολύ πιο ασαφή. Θεωρούνταν ότι ήταν η περιοχή ανάμεσα στο Δούναβη και το Αιγαίο, ορόσημα πολύ αόριστα και με δυνατότητα ετεροκαθορισμού. Ακόμη και η περιοχή πέρα από το Δούναβη, προς Βορρά, αποτελούσε μέρος της Θράκης. Περιλάμβανε τη Σκυθία (με σημερινούς όρους βρίσκεται μεταξύ Μολδαβίας, Ρουμανίας, Ρωσίας) και ολόκληρη τη 1 Γ. Σκιάδης, «Η Βόρεια Θράκη από την αρχαιότητα ως το 1878», στο συλλογικό έργο Αλησμόνητες Πατρίδες (Ανατολική Θράκη Κωνσταντινούπολη Ανατολική Ρωμυλία), τ. 7, Θεσσαλονίκη 1999, 321 2 Αθ. Ε. Καραθανάσης, Περί την Θράκην, Θεσσαλονίκη Αθήνα 1996, 13 3 Κων. Α. Βακαλόπουλος, Ιστορία του Βόρειου Ελληνισμού Θράκη, εκδ. Αφων Κυριακίδη α.ε., Θεσσαλονίκη 1993, 17 και Στ. Πατσαβούδης, Χριστιανικές λατρευτικές παραδόσεις της Ανατολικής Ρωμυλίας, ανέκδοτη μεταπτυχιακή εργασία, Θεσσαλονίκη 1998, 23 4 R.F. Hoddinott, Οι Θράκες, Αθήνα 2001, 147 5 Μαριάννα Κορομηλά, Οι Έλληνες της Μαύρης Θάλασσας- από την εποχή του Χαλκού ως τις αρχές του 20 ου αιώνα, έκδοση αναθεωρημένη και επαυξημένη, Αθήνα 2001, 111 6 Κων. Α. Βακαλόπουλος, Ιστορία του Βόρειου Ελληνισμού Θράκη, 18 13

βορειοανατολική Ευρώπη, με φανερή την αβεβαιότητα στη διασαφήνιση των ορίων. Στα προομηρικά και τα ομηρικά χρόνια θεωρούνταν πως έφθανε έως και τη νότια Μακεδονία με όριο τον Όλυμπο, αλλά και έως τη Θεσσαλία. Αν λοιπόν σχηματοποιούσαμε στο νου μας τη Θράκη, θα εντοπίζαμε ως νότιο όριο το Αιγαίο πέλαγος, ως δυτικό τον Αξιό ή το Στρυμώνα και το όρος Βέρμιο, ως ανατολικό τον Εύξεινο Πόντο και ως βόρειο τον Δούναβη. Στα χρόνια των Μακεδόνων το ανατολικό όριο ήταν ο ποταμός Νέστος. Στα ρωμαϊκά χρόνια η οροσειρά του Αίμου αποτελούσε το βόρειο όριο 7. 1.2. βυζαντινή εποχή Στον καιρό της βυζαντινής αυτοκρατορίας ο Θεοδόσιος ο Μέγας κατάφερε να ειρηνεύσει τη Θράκη, επιτρέποντας στους Γότθους να εγκατασταθούν εκεί, εφόσον το Βυζάντιο θα είχε την επικυριαρχία της Θράκης. Αυτοί, βέβαια, φάνηκαν αναξιόπιστοι και μετέτρεψαν την περιοχή σε βάση για τις εισβολές τους στις ελληνικές πόλεις. 8 Οι Ούννοι με τον Αττίλα ταλαιπωρούσαν το Θρακώον Θέμα 9, καθώς και το υπόλοιπο Βυζάντιο, ήδη από τον 4 ο αιώνα. Στο τέλος του 5 ου αιώνα εμφανίστηκαν οι Βούλγαροι και έκτοτε θα αποτελέσουν ρυθμιστικό συντελεστή για τη Βαλκανική με την πολεμική τακτική που ακολουθούν τόσο ενάντια στο Βυζάντιο όσο και ενάντια στα σλαβικά φύλα της περιοχής 10. Και ενώ οι Σλάβοι, που εμφανίστηκαν τον 6 ο αιώνα, αν και πολυπληθέστεροι, υποτάχθηκαν στους Βουλγάρους, ωστόσο, τους αφομοίωσαν γλωσσικά και άσκησαν καίρια επίδραση στον πολιτισμό τους. Από τα μέσα του 7 ου αιώνα ο Ασπαρούχ (680-701) 11 ηγεμόνας των Βουλγάρων έπεισε το βυζαντινό αυτοκράτορα Κώνστα ότι, αν εγκατασταθίσταντο οι Βούλγαροι κοντά στις εκβολές του Δούναβη, θα ήταν χρήσιμοι σύμμαχοι του Βυζαντίου και θα τους βοηθούσαν στην απομάκρυνση των Σλάβων. Η πραγματικότητα όμως ήταν διαφορετική, μια και αυτό που επιθυμούσαν περισσότερο από όλα ήταν η εγκατάστασή τους στην εδώ πλευρά του Δούναβη και η δημιουργία δικού τους βουλγαρικού κράτους. Δεν επέδωσαν ποτέ στο Βυζάντιο τις πόλεις που κατέκτησαν και έτσι δημιούργησαν τη Βουλγαρία 12. Οι Βούλγαροι θα δεχθούν καίριο πλήγμα από το Βασίλειο Β το Βουλγαροκτόνο το 1014, αλλά η μετέπειτα εξέλιξη ήταν δραματική. Το 1230 ο Βούλγαρος βασιλιάς 7 Κων. Α. Βακαλόπουλος, Ιστορία του Βόρειου Ελληνισμού Θράκη, 17 και του ιδίου, ό.π., 17 και R.F.Hoddinott, Θράκες, 19 8 Γ. Σκιάδης, «Αρχαία και Βυζαντινή εποχή (της Θράκης)», στο συλλογικό έργο Αλησμόνητες Πατρίδες (Ανατολική Θράκη Κωνσταντινούπολη Ανατολική Ρωμυλία), τ.7, Θεσσαλονίκη 1999, 36 9 Ν. Οικονομίδης, «Το Νέο κράτος της Μέσης Βυζαντινής περιόδου», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους (Βυζαντινός Ελληνισμός Μεσοβυζαντινοί χρόνοι), Αθήνα 1979, τ. Η, 172-173 10 Οι Βούλγαροι είναι πιθανόν μογγολικής καταγωγής με επιμειξίες Ούνων, Ονογούρων και ιρανικών φύλων που ήταν εγκατεστημένοι στην περιοχή του Κουμπάν, βλ. Τάσος Χατζηαναστασίου, «Οι ελληνικές κοινότητες της Βουλγαρίας Σύντομη ιστορική εισαγωγή»,στο συλλογικό τόμο Οι Έλληνες της Βουλγαρίας, επιμ. Ξανθίππη Κοτζαγεώργη, ΙΜΧΑ, Θεσσαλονίκη 1999, 51 και Ν. Σβορώνος, «Η Αναβίωση του ελληνισμού», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους (Βυζαντινός Ελληνισμός Μεσοβυζαντινοί χρόνοι), τ.η, Αθήνα 1979, 334 11 Ν. Σβορώνος, ό.π., 334 12 Γ. Σκιάδης, Η Βόρεια Θράκη, τ.7, 325. Η βιβλιογραφία για το συγκεκριμένο θέμα είναι πολύ πλούσια. Ενδεικτικά αναφέρω τον Κων. Α. Βακαλόπουλο, Θράκη, R.F.Hoddinott, Θράκες, κ.ά. 14

Ασάν καταλαμβάνει την περιοχή και την υποτάσσει για ενάμισι περίπου αιώνα στη βουλγαρική κυριαρχία 13. Σε αυτό το σημείο είναι βοηθητικό για την κατανόηση της πολιτικής που ακολούθησε το βουλγαρικό κράτος να παρακολουθήσουμε συνοπτικά την εξέλιξη της βουλγαρικής εκκλησίας. Στα χρόνια του Συμεών (903-927) μπόλιασε τη χώρα με την ελληνική κουλτούρα, αλλά, ωστόσο, επιθυμώντας ο ίδιος να γίνει τσάρος, αυτοτιτλοφορείται ως τσάρος και ο αρχιεπίσκοπος Βουλγαρίας Ιωάννης παίρνει τον τίτλο του πατριάρχη με εκκλησία ανεξάρτητη από το Οικουμενικό Πατριαρχείο και έδρα την Πρεσλάβα. Αυτό τον τίτλο τον καταργεί ο Ιωάννης Τσιμισκής και τη μετατρέπει σε μητρόπολη του πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως με έδρα τη Δρίστρα (Δορόστολο). Ο Σαμουήλ (976-1014) ιδρύει νέα εκκλησία με έδρα την Αχρίδα 14. Ο Βασίλειος Β ο Βουλγαροκτόνος θα την κάνει αυτοκέφαλη με τρία χρυσόβουλα (1018-1020) που στα όριά της περιλάμβανε ελληνικές επαρχίες, πράγμα που σφράγισε με ελληνικά στοιχεία τη φυσιογνωμία της, παρά το γεγονός ότι συμπεριλάμβανε πληθυσμούς σλαβικής καταγωγής. Ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός πως το 1186 δημιουργήθηκε το δεύτερο βουλγαρικό κράτος 15 με τσάρο τον Πέτρο Ασάν, έδρα το Τύρνοβο 16 και δεύτερη αρχιεπισκοπή. Το 1235 ο Βούλγαρος ηγεμόνας Ιωάννης Ασάν Β (1218-1241) προσέγγισε τους βυζαντινούς και με την ευκαιρία του γάμου της κόρης του με το γιο του αυτοκράτορα Ιωάννη Βατατζή γίνεται Σύνοδος στη Λάμψακο. Εκεί με την παρουσία του πατριάρχη Γερμανού Β και του αρχιεπισκόπου Τυρνόβου η αρχιεπισκοπή Τυρνόβου αναγνωρίστηκε αυτοκέφαλη και ο αρχιεπίσκοπός της Πατριάρχης 17, τίτλος, ωστόσο, καθαρά τιμητικός, αφού θα έπρεπε να μνημονεύει τον Κωνσταντινουπόλεως και να ενισχύει οικονομικά το πατριαρχείο. Ουσιαστικά, θα υποτασσόταν στον Οικουμενικό Πατριάρχη. Εν τω μεταξύ οι Βούλγαροι παρά το γεγονός πως, ήδη από το 864, με τον ηγεμόνα τους, Βόρις, εκχριστιανίστηκαν 18, δεν το έκαναν παρά μόνο για να κερδίσουν την εύνοια των άλλων σλαβικών λαών, να ισχυροποιήσουν τις σχέσεις τους με τους Βυζαντινούς 19, αλλά και να εδραιώσουν τη θέση τους έναντι των Βυζαντινών, οι οποίοι, ωστόσο, δεν ήθελαν να αποδεχτούν τον κίνδυνο και την υστεροβουλία του βουλγαρικού έθνους. Στα κατοπινά χρόνια με τη μεθόδευση δημιουργίας εθνικής και φυλετικής συνείδησης, το εκκλησιαστικό σχίσμα και τη δημιουργία της Αυτοκέφαλης βουλγαρικής Εκκλησίας απέδειξαν πως στόχευαν 13 Γ. Σκιάδης, Αρχαία και Βυζαντινή εποχή, τ.7, 37-38, Dimitri Obolensky, Η Βυζαντινή Κοινοπολιτεία Η Ανατολική Ευρώπη (500-1453), τ. β, μτφ. Γ. Τσεβρεμές, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1991, 347 14 D. Obolensky, ό.π., 345 15 Μαρία Νυσταζοπούλου Πελεκίδου, Οι Βαλκανικοί Λαοί κατά τους μέσους χρόνους, Θεσσαλονίκη 1992, 177 16 D. Obolensky, Η Βυζαντινή Κοινοπολιτεία Η Ανατολική Ευρώπη (500-1453), τ. β, 359 17 «Ονομάζεσθαι Πατριάρχην Βουλγαρίας, ου μέντοι είναι και συναρίθμιον τοις λοιποίς αγιωτάτοις πατριάρχαις και δια τούτο μηδέ μνημονεύεσθαι εν τοις ιεροίς διπτύχοις», από τον Τόμο της Συνόδου στη Λάμψακο το 1235,το αναφέρει ο Ιωάννης Ε. Αναστασίου στην Εκκλησιαστική Ιστορία, Θεσσαλονίκη 1982, τ.β, 72. Στον ίδιο βλ. περισσότερα στοιχεία για την ιστορία της βουλγαρικής εκκλησίας, 71-73, καθώς και Ι. Ταρνανίδης, Ιστορία της Βουλγαρικής Εκκλησίας, Θεσσαλονίκη 1988, 68 18 Τ. Χατζηαναστασίου, Οι ελληνικές κοινότητες της Βουλγαρίας. Σύντομη ιστορική εισαγωγή, 52. Περισσότερα στον D. Obolensky, Η Βυζαντινή Κοινοπολιτεία και στη Μ. Νυσταζοπούλου Πελεκίδου, Οι βαλκανικοί λαοί κατά τους Μέσους Χρόνους 19 Τ. Χατζηαναστασίου, ό.π., 52 15

στην κατάκτηση της περιοχής της Θράκης, που ο πλούτος και η στρατηγική της θέση δεν μπορούσε να τους αφήσει ασυγκίνητους 20. Στα μέσα του 14 ου αιώνα οι Οθωμανοί είχαν καταλάβει την Καλλίπολη, το 1354, την Αδριανούπολη, το 1361, και λίγο αργότερα, το 1363, τη Φιλιππούπολη 21, τη Σόφια 22, το 1382, τη Νικόπολη του Δούναβη 19, το 1388. Σε αυτό συντέλεσαν και οι έριδες μεταξύ των διαδόχων του τσάρου Ιωάννη Αλέξανδρου (1331-1371), στη βασιλεία του οποίου το κράτος άκμαζε. Οι ηγεμονίες του Τυρνόβου, Βιδίνης και Σόφιας ενεπλάκησαν σε εμφύλια διαμάχη, πράγμα που οδήγησε στην παρακμή και την κατάλυση του δεύτερου βουλγαρικού κράτους 23. Ταυτόχρονα, οι Οθωμανοί προελαύνουν και καταλαμβάνουν το Τύρνοβο 19, το 1393, πράγμα που σήμανε, μαζί και με το θάνατο του τελευταίου πατριάρχη Βουλγαρίας, Ευθυμίου, το 1415, και την τελική επανασύνδεση και υπαγωγή της αρχιεπισκοπής Τυρνόβου στο Οικουμενικό Πατριαρχείο 24. Εξελικτικά, οδηγούμαστε στην άλωση όλων των πόλεων της βυζαντινής αυτοκρατορίας, ώσπου στα 1453 αλώθηκε και η Κωνσταντινούπολη. Αυτό θα σημάνει την άλωση και της Θράκης, που ποτέ ξανά δε θα περάσει σε ελληνική κυριαρχία 25, αλλά θα σημάνει και την εδραίωση της οθωμανικής κυριαρχίας στα Βαλκάνια και την Ευρώπη 26. 1.3. τουρκοκρατία Το 15 ο αιώνα η χερσόνησος του Αίμου, εκτός ελαχίστων εξαιρέσεων, είχε υποταχθεί στους Οθωμανούς 27. Η Θράκη εντάχθηκε στο μπεηλερμπεηλίκι (ή εγιαλέτι από το 1591) της Ρούμελης 28, που η εξουσία του διοικητή, του μπεηλέρμπεη, ήταν εξουσία ζωής και θανάτου πάνω στους υπόδουλους, και διαιρέθηκε σε σαντζάκια και αυτά σε καζάδες. Η κατάκτηση ήταν ιδιαίτερα σκληρή σε αυτή την περιοχή, που γεωγραφικά ήταν κοντά στην Κωνσταντινούπολη και, ταυτόχρονα, ενδιέφερε στρατηγικά και εμπορικά την οθωμανική Πύλη, για να την ελέγχει απόλυτα 29. Η τουρκοκρατία συσσώρευσε δεινά για τους Θράκες όσα και για τους υπόλοιπους υπόδουλους πληθυσμούς 30 : παιδομάζωμα, κεφαλικό φόρο, βίαιους εξισλαμισμούς, αναγκαστική μετακίνηση πληθυσμών προς τη Μ. Ασία, εγκατάσταση εποίκων στα εγκαταλειμμένα χωριά, όπως τον καιρό του Σουλεϊμάν Α από Γιουρούκους 31,με στόχο την εθνολογική αλλοίωση και κάθε μορφής 20 Γ. Σκιάδης, Η Βόρεια Θράκη, τ.7, 327 21 Μ. Νυσταζοπούλου Πελεκίδου, Οι Βαλκανικοί Λαοί (14 ος -20 ος αι.), Θεσσαλονίκη 1991,19 22 Ι. Ταρνανίδης, Ιστορία, 67 23 Ι. Αναστασίου, Ιστορία, 73 24 Βλ. Βλασ. Φειδάς, «Το Οικουμενικό Πατριρχείο και η διαχρονική εκκλησιαστική διακονία του», στον τόμο Το Οικουμενικό Πατριαρχείο, επιμέλεια Αθανάσιος Παλιούρας, Έκδοση Ορθόδοξο Κέντρο Οικουμενικού Πατριαρχείου Γενεύης, Ελβετία- Ε. Τζαφέρη Α.Ε., Αθήνα 1989, 34-35 25 Γ. Σκιάδης, Αρχαία και Βυζαντινή εποχή, τ.7, 38-39 26 Μ. Νυσταζοπούλου Πελεκίδου, Οι Βαλκανικοί λαοί (14 ος -20 ος αι.), 19 27 Ιφ. Βαμβακίδου, Θράκες, β αναθ. έκδ., Θεσσαλονίκη 2003, 61 28 Στ. Πατσαβούδης, Λατρευτικές παραδόσεις, 25 και Μ. Νυσταζοπούλου Πελεκίδου, Οι Βαλκανικοί λαοί (14 ος -20 ος αι)., 38-39. 29 Μ. Νυσταζοπούλου Πελεκίδου, ό.π., 204 30 Μ. Νυσταζοπούλου Πελεκίδου, ό.π., 45-47 31 Ιφ. Βαμβακίδου, Θράκες, 60 16

καταδυνάστευση του αλλόπιστου δυνάστη. Επίσης, η μακρόχρονη σκλαβιά απέκοψε την περιοχή από τις ευρωπαϊκές εξελίξεις, καθυστέρησε την πρόοδο για αιώνες 32 και οδήγησε στον οικονομικό μαρασμό των επαρχιών, που διοικούνταν από το Οικουμενικό Πατριαρχείο 33. Η καταπίεση του ελληνικού στοιχείου από τους Οθωμανούς οδήγησε στην αποδυνάμωση των αστικών κέντρων, χωρίς, ευτυχώς, τον πλήρη αφανισμό τους, ενώ, ταυτόχρονα, οι αυτόχθονες ελληνικοί πληθυσμοί συρρικνώθηκαν και συσπειρώθηκαν σε ορεινές περιοχές ή στα παράλια για περισσότερη ασφάλεια και αίσθηση ελευθερίας με σταδιακή ανάπτυξη των ελληνικών κοινοτήτων 34. Θα ήταν εξαιρετικά χρήσιμο για την πορεία της εργασίας, αν σε αυτό το σημείο διευκρινίζαμε πως η οθωμανική αυτοκρατορία είχε θεοκρατικό χαρακτήρα και γι αυτό οι υπόδουλοι πληθυσμοί αντιμετωπίζονταν όχι με κριτήριο το εθνικό τους φρόνημα αλλά την πίστη. Τους χώριζαν, με το σύστημα των Μιλέτ, σε μεγάλες ομάδες που είχαν αρχηγό τον αντίστοιχο ηγέτη της θρησκείας τους. Επειδή όμως δεν ήταν μουσουλμάνοι, δεν θεωρούνταν πολίτες ελεύθεροι αλλά ραγιάδες (reaya = ποίμνιο 35 ) και γκιαούρηδες (giaur = ο μη μουσουλμάνος, ο άπιστος, από το περσικό gäbr = πυρολάτρης 36 ). Άλλωστε, το ορθόδοξο μιλέτ είχε πάντα τη σκληρότερη και στενότερη επιτήρηση, γιατί φοβούνταν τις αντιδράσεις του 37.Στο σύνολό τους οι λαοί των Βαλκανίων Έλληνες, Βούλγαροι, Σέρβοι, Ρουμάνοι είχαν χριστιανική ταυτότητα και την ταύτιζαν με την εθνική τους ταυτότητα 38. Οι μουσουλμάνοι θεωρούνταν συλλήβδην Τούρκοι, είτε μιλούσαν βουλγαρικά είτε ελληνικά. Από τη μια πλευρά μπορούσε να παρατηρηθεί συνοχή στους μουσουλμάνους και από την άλλη «ένας απεριόριστος και παράλογος διασκορπισμός των ραγιάδων» 39. Για λόγους σκοπιμότητας, αλλά και για τον καλύτερο έλεγχο του κατακτημένου, ο σουλτάνος αναγνώρισε τον Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως ως τον ύπατο αρχηγό των υποδούλων με δικαιοδοσία θρησκευτική και πολιτική 40. Συγκεντρώνοντας στον έναν την εξουσία ήταν αποδοτικότερος και ευχερέστερος ο έλεγχος και η απόδοση ευθυνών. Γι αυτό και δεν είναι άνευ τραγικής σημασίας και εθνικής απώλειας η θανάτωση τόσων επισκόπων και πατριαρχών από τους Τούρκους 41. Ταυτόχρονα, και για τους Έλληνες ήταν εξίσου σημαντικό το προνόμιο της ηγετικής θέσης του Οικουμενικού Πατριάρχη, γιατί με τους θεσμούς και τους 32 Μ. Νυσταζοπούλου Πελεκίδου, Οι Βαλκανικοί λαοί (14 ος -20 ος αι.), 31 33 Ιφ. Βαμβακίδου, Θράκες, 61 34 Στ. Πατσαβούδης, Λατρευτικές παραδόσεις, 25 και Βαμβακίδου, Θράκες, 60 35 Μ. Νυσταζοπούλου Πελεκίδου, Οι Βαλκανικοί λαοί (14 ος -20 ος αι.), 36 36 Εγκ. ΠLB τ.18, Αθήνα 1996, 31 37 P. F. Sugar, Η Νοτιοανατολική Ευρώπη κάτω από την Οθωμανική κυριαρχία (1354-1804), Αθήνα 1994, 259-260 38 Περισσότερα σχετικά με το θέμα πρβλ. Μ. Νυσταζοπούλου Πελεκίδου, Οι Βαλκανικοί λαοί (14 ος -20 ος αι.), 36 39 Michel Paillarès, Η Μακεδονική θύελλα (1903-1907), Εκδ. Τροχαλία, Αθήνα, Σεπτέμβριος 1994, 364 40 Το σερβικό Πατριαρχείο του Ιπεκίου καταργήθηκε με την κατάκτηση της Σερβίας και το 1463 ενώθηκε με την εκκλησία της Αχρίδας, που εκπροσωπούσε τους Βουλγάρους. Αποκαταστάθηκε το 1557 με σουλτανικό βεράτι, αλλά καταργήθηκε και πάλι, πιθανόν λόγω αντιστασιακής δράσης των Νοτιοσλάβων. Η Εκκλησία της Αχρίδας καταργήθηκε το 1767, πρβλ. και Μ. Νυσταζοπούλου Πελεκίδου, Οι Βαλκανικοί λαοί (14 ος -20 ος αι.), 37-38 41 Μ. Αθ. Καλινδέρης, Αι συντεχνίαι και η Εκκλησία επί Τουρκοκρατίας, εν Αθήναις 1973, 14 17

φορείς της Εκκλησίας ο ελληνισμός 42 επηρέασε την τέχνη, την παιδεία, το εμπόριο και την οικονομία των υπολοίπων χριστιανικών πληθυσμών. Βέβαια, δεν είναι δυνατό να αγνοηθεί και το γεγονός πως ανάλογα με τη σχέση της εκκλησίας με τον κατακτητή επηρεαζόταν και η ζωή των υπόδουλων 43. Πολλοί Θρακιώτες, επειδή δεν άντεχαν τα βασανιστήρια και, γενικότερα, τη βάρβαρη και αποτρόπαιη συμπεριφορά του Τούρκου κατακτητή, προσέρχονταν στο μουσουλμανισμό, για να γλιτώσουν από όλα αυτά 44. Οι εκκλησιές γκρεμίζονταν, ενώ, ταυτόχρονα, δρούσε και η ρωμαιοκαθολική προπαγάνδα 45. Αντιθέτως, σε πληθυσμούς που η μουσουλμανική θρησκεία ήταν η κυρίαρχη πίστη, όπως στους Αλβανούς, δεν παρατηρείται ιδιαίτερη κακομεταχείριση από τον κατακτητή 46. Εδώ θα πρέπει να επισημάνουμε πως η διατήρηση της πίστης στα όρια της οθωμανικής αυτοκρατορίας συνδέεται με την καταβολή του κεφαλικού φόρου και του χαρατσιού (cizye και harac αντίστοιχα) 47. Ωστόσο, το Κοράνι ανεχόταν κατά κάποιο τρόπο τις μονοθεϊστικές θρησκείες, αρκεί να συνδυαζόταν με την πληρωμή φόρων 48. Ουσιαστικά, με το μανδύα της δήθεν ανοχής επικαλύπτεται η ύπουλη παρασκηνιακή δράση, οι διώξεις, οι πιέσεις και οι εξισλαμισμοί. Εξεγέρσεις εναντίον των Τούρκων εκδηλώνονταν συνεχώς, αλλά τις περισσότερες τις κατέπνιγαν στο αίμα και αυτό ακριβώς ήταν και μια από τις ουσιαστικότερες αιτίες που οι πληθυσμοί μετακινούνταν διαρκώς στη Βαλκανική. Μια από τις σημαντικότερες εξεγέρσεις ήταν του 1592-1606 στην περιοχή της Βουλγαρίας, ενώ, ταυτόχρονα, εξελισσόταν και ο αυστρο-τουρκικός πόλεμος. Σημαντικό ρόλο σε αυτή την εξέγερση έπαιξαν και οι Έλληνες κληρικοί, αλλά αποτελεί και δείγμα συνεργασίας εναντίον του κατακτητή, γιατί πήραν μέρος Βούλγαροι χαϊντούκοι και Ραγουζαίοι έμποροι. Αλλά και από τη Μολδαβία και τη Βλαχία επιτίθενταν στον Τούρκο. Τελικά, βέβαια, οι Τούρκοι κατέπνιξαν αιματηρά την αντίσταση με πολλά αντίποινα και διώξεις 49. 1.4. Η κρίση στην οθωμανική αυτοκρατορία και ο βουλγαρικός επεκτατισμός Μπορεί η οθωμανική αυτοκρατορία να ανήκει στις ισχυρές δυνάμεις κατά το 16 ο και 17 ο αιώνα, οι οποίοι και αποτελούν την περίοδο ακμής της, αλλά στα τέλη του 17 ου και το 18 ο αιώνα συντελείται η αρχή της παρακμής, που ραγδαία θα 42 Μ.Αθ. Καλινδέρης, Αι συντεχνίαι και η Εκκλησία επί Τουρκοκρατίας, 13 με αναφορά στα Στρατιωτικά Ενθυμήματα του Κοζανίτη Νικόλαου Κασομούλη: «η ελληνική γλώσσα, ο χαρακτήρ, και τα έθιμα του ελληνικού λαού μετά την πτώσιν του βασιλείου μας εδιατηρήθησαν υπό την επαγρύπνησιν του Κλήρου μας και δια της κοινής ευλαβείας προς την αγίαν ημών θρησκείαν» 43 Μ. Νυσταζοπούλου Πελεκίδου, Οι Βαλκανικοί λαοί (14 ος -20 ος αι.), 37 44 Ιφ. Βαμβακίδου, Θράκες, 61 και παραπέμπει στον Α. Βακαλόπουλο, Σύγχρονα Βαλκανικά Εθνολογικά Προβλήματα, η πορεία του Γένους από το Βυζάντιο στο Νέο Ελληνισμό, Θεσσαλονίκη 1992, 90 45 Ιφ. Βαμβακίδου, ό.π., 62 46 Μ. Νυσταζοπούλου Πελεκίδου, Οι Βαλκανικοί λαοί (14 ος -20 ος αι.), 38 47 Αγόρω-Ελ. Λαζάρου Αχ. Λαζάρου, Εθνικά και μειονοτικά θέματα, Αθήνα 1993, 91 48 Κατά τους Αγόρω-Ελ. Λαζάρου Αχ. Λαζάρου, ό.π.,93, ο φόρος δεν απέτρεπε πάντα τον απαγχονισμό και αποτελούσε ένα είδος ψευδαίσθησης για τους κατακτημένους πως διατηρούν το δικαίωμα στην πίστη τους, ενώ, αντίθετα, εξυπηρετούσε τον κατακτητή να μετριάζει τη δυσαρέσκεια των υπόδουλων. 49 Μ. Νυσταζοπούλου Πελεκίδου, Οι Βαλκανικοί λαοί (14 ος -20 ος αι.), 48 18

επιδεινωνόταν. Οι ευρωπαϊκές δυνάμεις αντιλαμβάνονταν πως οι Οθωμανοί δεν ήταν αήττητοι και άρχιζαν να αντεπιτίθενται, για να τους εκδιώξουν από την Ευρώπη 50. Ωστόσο, υπήρχαν και εσωτερικά αίτια 51 για την παρακμή, όπως 1) η διαφθορά του κρατικού μηχανισμού, 2) η συνεχώς διογκούμενη αδυναμία της κεντρικής διοίκησης να ελέγξει την ασυδοσία των τοπικών πασάδων, 3) η συγκέντρωση μεγάλων γαιών στα χέρια όλο και λιγότερων σε βάρος των πιο αδύναμων οικονομικά χωρικών, με αποτέλεσμα τη μετατροπή των χριστιανών σε δούλους χωρίς την προστασία των αρχών, 4) η απληστία και φιλοδοξία των μεγάλων γαιοκτημόνων να αποκτήσουν ανεξαρτησία από το σουλτάνο, 5) η σταδιακή μετατροπή των γενιτσάρων σε σώμα με τεράστια εξουσία που απειλούσε την εξουσία της Υψηλής Πύλης, ενώ ταυτόχρονα, ο κεντρικός στρατός παρήκμαζε και επιδιδόταν, όλο και περισσότερο, σε λεηλασίες των περιοχών. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να δοθεί σιωπηρή άδεια στους πληθυσμούς να οπλιστούν για να μπορούν να επιβιώσουν, με την ανοχή του τουρκικού κράτους, 6) η ανικανότητα της οθωμανικής αυτοκρατορίας να προσαρμοστεί στα καινούργια δεδομένα αλλά και η παρείσφρυση των ευρωπαϊκών κρατών με τη μορφή των προνομιακών εμπορικών συμφωνιών, των περίφημων διομολογήσεων. Παράλληλα και μέσα από μακροχρόνια και πολύπλοκη διαδικασία, αναπτύσσονταν οι υπόδουλοι πληθυσμοί, υλικά και πνευματικά. Η Γαλλία, η Αγγλία, η Ολλανδία εισέδυσαν στη Μεσόγειο και αυτό βοήθησε σταδιακά την ανάπτυξη εμπορικής και ναυτικής δραστηριότητας από τους Έλληνες. Το 17 ο αιώνα οι Έλληνες ανέπτυξαν οικονομική δραστηριότητα σημαντική, όχι μόνο στον ελλαδικό χώρο, αλλά και στις παροικίες όλης της βαλκανικής χερσονήσου, που σταδιακά δημιούργησαν. Έγιναν οι ηγέτες στην πνευματική αναγέννηση των υπόδουλων και οι διαμεσολαβητές ανάμεσα στις ευρωπαϊκές ιδέες του Διαφωτισμού και σε αυτούς 52. Στην περιοχή της Θράκης το αποτέλεσμα των ανακατατάξεων και της σταδιακής παρακμής του κεντρικού μηχανισμού της αυτοκρατορίας ήταν η αναδίπλωση των Ελλήνων στα παράλια και, αργότερα, στην ενδοχώρα. Η οικονομική ευημερία θρακικών πόλεων, όπως του Πύργου, της Σηλυβρίας, της Βάρνας, της Φιλιππούπολης, της Μεσημβρίας και άλλων ευνόησε, όπως είναι φυσικό, την πνευματική και εθνική αφύπνιση των υπόδουλων Θρακών. Μπορεί να υφίσταντο τις λεηλασίες από το στρατό, την αυθαιρεσία των τουρκικών μαζών, μια και δεν εφαρμοζόταν πλέον κεντρικός έλεγχος, αλλά οι οικονομικές και πνευματικές συνθήκες βελτιώνονταν, παρά τα πολλά εμπόδια 44. Αποτέλεσμα της διοικητικής κρίσης της οθωμανικής αυτοκρατορίας, αλλά και της γενικότερης αλλαγής των συνθηκών ήταν να ευνοηθεί η τοπική αυτοδιοίκηση, που ως τότε είχε και την ευθύνη της συλλογής των φόρων και της συνδιαλλαγής με τον κατακτητή. Η κοινοτική οργάνωση του ελληνισμού ευνοήθηκε, είχε οικονομικούς και διοικητικούς κανονισμούς και, αργότερα, αποτέλεσε τον πυρήνα της αντίστασης των υπόδουλων 53. Παράλληλα, η εκκλησία με τους πνευματικούς αρχηγούς της αποτέλεσε το σημείο αναφοράς και συσπείρωσης του έθνους, το καταφύγιο. Αν και οι Τούρκοι το Πατριαρχείο το ήθελαν για να ελέγχουν τους κατακτημένους 54, ουσιαστικά η εκκλησία ανέλαβε την εύρεση πόρων για την ίδρυση και λειτουργία ελληνικών σχολείων με στόχο τη διατήρηση της γλωσσικής 50 Μ. Νυσταζοπούλου Πελεκίδου Οι Βαλκανικοί λαοί (14 ος -20 ος αι.), 52 51 Μ. Νυσταζοπούλου Πελεκίδου, ό.π., 55-59 52 Μ. Νυσταζοπούλου Πελεκίδου, ό.π., 60-62 53 Ιφ. Βαμβακίδου, Θράκες, 67-69 54 Μ. Νυσταζοπούλου Πελεκίδου, Οι Βαλκανικοί λαοί (14 ος -20 ος αι.), 36 19

και θρησκευτικής διαφορετικότητας σε σχέση με τους μουσουλμάνους κατακτητές. Και μέσα από αυτή την καλλιέργεια και διατήρηση της εθνικής συνείδησης επεδίωκε και την προετοιμασία για την επανάσταση του Γένους και την κατάκτηση της ελευθερίας 55. Ο 19 ος αιώνας είναι ο καιρός της εκδήλωσης του βουλγαρικού επεκτατισμού και της εμφανούς πλέον επιδίωξης των Βουλγάρων για τη δημιουργία μεγάλου βουλγαρικού κράτους 56. Είναι βέβαιο πως οι ανακατατάξεις του αιώνα και η σταδιακή διάλυση της οθωμανικής αυτοκρατορίας αναζωπύρωσε τις ελπίδες των κατακτημένων για ελευθερία, αλλά και των μεγάλων Δυνάμεων για πιθανά οφέλη. Σε αυτά τα πλαίσια οι Βούλγαροι ονειρεύονταν και σχεδίαζαν το βουλγαρικό κράτος, συμπεριλαμβανομένης και της Θράκης 57. Φαινομενικά, οι Βούλγαροι παρέμεναν πιστοί στο σουλτάνο, αλλά προετοίμαζαν και οργάνωναν το σχίσμα από το Οικουμενικό Πατριαρχείο. Εξασφαλίζοντας την εκκλησιαστική τους αυτονομία, θα πλησίαζαν στο στόχο τους. Αντίθετα, η Υψηλή Πύλη αποδέχθηκε το σχίσμα, γιατί με αυτό τον τρόπο κρατούσε διηρημένους τους χριστιανούς. Ταυτόχρονα, οι Βούλγαροι προωθούσαν και ενίσχυαν το φανατισμό στη Βόρεια Θράκη 58. Το 1867, κατόπιν πιέσεων και συγκυριών, αναγκάστηκε το Οικουμενικό Πατριαρχείο με τον Πατριάρχη Γρηγόριο ΣΤ να αναγνωρίσει την αυτονομία της βουλγαρικής εκκλησίας με το όνομα «Βουλγαρική Εξαρχία» 59. Ουσιαστικά, το σχίσμα ήδη ήταν πραγματικότητα. Τελικά, το 1870 ο σουλτάνος με φιρμάνι αναγνώρισε το αυτοκέφαλο της βουλγαρικής εκκλησίας με έδρα το Τύρνοβο και βουλγαρική μόνιμη Σύνοδο. Επίσης, τρεις επαρχίες θα είχαν ταυτόχρονα δύο μητροπολίτες, έναν του Πατριαρχείου και έναν της Εξαρχίας. 55 Ιφ. Βαμβακίδου, Θράκες, 73 56 Αυτό το όραμα είναι εμφανές και στο ιδιότυπο καθεστώς που επιβλήθηκε την περίοδο της βουλγαρικής κατοχής (1941-1944) στην Ανατολική Μακεδονία και Δυτική Θράκη στη διάρκεια του Β Παγκοσμίου Πολέμου. Εφάρμοσαν παρόμοια ανθελληνικά μέτρα με την περίοδο 1878-1906 κ.εξ. Οργάνωσαν τη διοίκηση με τέτοιο τρόπο που θεωρούσε δεδομένη την προσάρτηση των ελληνικών εδαφών στη Βουλγαρία με το τέλος του πολέμου. Θεωρούσαν ότι θα αποτελέσει κατάσταση «de iure». Γι αυτό και άσκησαν συστηματικές διώξεις προς τους πνευματικούς και πολιτικούς ταγούς αυτών των περιοχών (ανάμεσά τους ήταν και ο δήμαρχος Ξάνθης, Παρασκευαΐδης.., πατέρας του μακαριστού αρχιεπισκόπου Αθηνών κυρού Χριστοδούλου, ο οποίος εκδιώχθηκε από το αξίωμά του και πιεζόμενος αναγκάστηκε να καταφύγει οικογενειακώς στην Αθήνα), καθώς και όσους είχαν στα χέρια τους το εμπόριο και την οικονομία. Κατέστρεψαν αρχεία, μετέφεραν αρχαιολογικούς θησαυρούς και πολύτιμα αντικείμενα στην κυρίως Βουλγαρία, λεηλάτησαν μοναστήρια, π.χ. Ι.Μ. Παναγίας Εικοσιφοίνισσας στο Παγγαίο Όρος. Απαγόρευσαν τη χρήση της ελληνικής γλώσσας στις ιερές ακολουθίες και αντ αυτής επέβαλαν τη βουλγαρική με Βούλγαρους ιερείς, που έρχονταν από τη Βουλγαρία. Αντικατέστησαν ελληνικές πινακίδες σε ελληνικά καταστήματα με βουλγαρικές. Άλλαξαν τα ονόματα πόλεων και αντικατέστησαν τους οδοδείκτες με βουλγαρικά ονόματα. Εφάρμοσαν τακτική πλήρους αφελληνισμού και πλήρους εκβουλγαρισμού των περιοχών. Χαρακτηριστική περίπτωση είναι το Δοξάτο Δράμας, όπου προέβησαν σε μαζικές εκτελέσεις των Ελλήνων, γιατί κανείς δεν θέλησε να δηλώσει Βούλγαρος. Εξανάγκαζαν στην αποδοχή της βουλγαρικής υπηκοότητας με την επιβολή βαριάς φορολογίας, εκτοπισμών, πυρπολήσεων περιουσιών κ.ά. Για περισσότερα βλ. Γιάννης Δ. Μαγκριώτης, Θράκη, η έπαλξη του Βορρά, Αθήναι 1995 2, 215-220 και Τ. Χατζηαναστασίου, «Η Εθνική αντίσταση στην Ανατολική Μακεδονία και τη Δυτική Θράκη. Τα προβλήματα των ελληνικών πηγών και της ιστοριογραφίας», Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου: Μακεδονία και Θράκη, 1914-1944, ΙΜΧΑ, Θεσσαλονίκη 1998, 251-254 57 Γ. Σκιάδης, Η Βόρεια Θράκη,τ.7, 327-328 58 Γ. Σκιάδης, ό.π., 329 59 Μ. Νυσταζοπούλου Πελεκίδου, Οι Βαλκανικοί Λαοί(14 ος 20 ος αι.), 219 και 221, καθώς και Ανδρ. Νανάκης, Εκκλησία Εθναρχούσα και Εθνική (1870-1922), εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2002, 30-53 20

Αυτές ήταν της Βάρνας, της Φιλιππούπολης και της Αγχιάλου. Ο όρος που ενίσχυσε τη βουλγαρική προπαγάνδα και προκάλεσε συγκρούσεις μεταξύ Ελλήνων και Βουλγάρων, ήταν εκείνος που προέβλεπε πως, αν τα 2/3 του πληθυσμού μιας επαρχίας επιθυμούσαν να προσαρτηθούν στην εξαρχία, αυτό θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί. Το 1872 εκλέγεται από την εθνοσυνέλευση, που συγκάλεσαν οι Βούλγαροι στην Κωνσταντινούπολη, ο Έξαρχος της Εκκλησίας τους, που αναγνωρίστηκε από το Σουλτάνο. Το πατριαρχείο μπροστά σε ειλημμένες αποφάσεις καταδίκασε ως σχισματική την καινούργια εκκλησία. Το γεγονός όμως παρέμεινε: η εκκλησιαστική ανεξαρτησία ευνοούσε τον επεκτατισμό και, ουσιαστικά, οδηγούσε στη χειραφέτηση του βουλγαρικού λαού και στη διαμόρφωση και τόνωση της εθνικής και πολιτικής συνείδησης 60. Ήδη η Διάσκεψη της Κωνσταντινούπολης, που συγκάλεσαν οι Μεγάλες Δυνάμεις με τη λήξη του τουρκοσερβικού πολέμου το 1876, αποδέχτηκε την αυτονόμηση της Βουλγαρίας, με ταυτόχρονη αναγνώριση της Ανατολικής με πρωτεύουσα το Τύρνοβο και της Δυτικής με πρωτεύουσα τη Σόφια, αποδίδοντας μέρος της Θράκης και της Μακεδονίας, μη λαμβάνοντας υπόψη πως σε αυτές της περιοχές ζούσαν αιώνες τώρα ελληνικοί πληθυσμοί 61, που περίμεναν τη λύτρωση και όχι τη βουλγαροποίηση. Προκλήθηκαν διαμαρτυρίες από την ελληνική πλευρά και ετοιμάστηκαν κείμενα που υπεράσπιζαν τον ελληνικό χαρακτήρα της Μακεδονίας και Θράκης και έγινε αντιληπτό πως με την ήσυχη στάση της ελληνικής κυβέρνησης τίποτε δεν είχε επιτευχθεί σχετικά με την ίση μεταχείριση των εθνικών μειονοτήτων της οθωμανικής αυτοκρατορίας 62. Γι αυτό και την πρωτοβουλία ανέλαβαν εθνικές εταιρείες και σύλλογοι. Ο ρωσοτουρκικός πόλεμος του 1877-1878 δημιούργησε κατάλληλες προϋποθέσεις για τους Βουλγάρους, που διέδιδαν και χρησιμοποιούσαν τον πανσλαβισμό 63, για να τονώσουν την εθνική συνείδηση των συντοπιτών τους, να τους συσπειρώσουν κάτω από κοινή εθνική πεποίθηση και να πετύχουν τα επεκτατικά τους σχέδια. Ο Ρώσος πρεσβευτής στην Κωνσταντινούπολη, Νικόλαος Ιγνάτιεφ, αποτέλεσε τον κυριότερο υποστηρικτή των πανσλαβιστικών ιδεών, αλλά και του βουλγαρικού επεκτατισμού 64, μια και η Ρωσία είχε και η ίδια οφέλη από τη χρησιμοποίηση της Βουλγαρίας για τη δική της έξοδο στη Μεσόγειο και τον έλεγχο των Βαλκανίων. Ο ίδιος, αργότερα ως πρωθυπουργός της Ρωσίας, θα υποστηρίξει τις διαπραγματεύσεις για τους προκαταρκτικούς όρους της Συνθήκης του Αγίου Στεφάνου (19 Φεβρουαρίου/3 Μαρτίου 1878) να συμπεριληφθεί το μεγαλύτερο τμήμα της Θράκης και της Μακεδονίας, χωρίς τη Θεσσαλονίκη και τη Χαλκιδική, στο βουλγαρικό κράτος 65. Η συνθήκη αυτή που υπογράφεται ανάμεσα στη Ρωσία και την Οθωμανική Αυτοκρατορία τερμάτιζε το ρωσοτουρκικό πόλεμο με την Τουρκία ηττημένη και πιεσμένη, μια και οι Ρώσοι διαμέσου της Βουλγαρίας έφτασαν ως το προάστιο του Αγίου Στεφάνου στην Κωνσταντινούπολη. Οι διαμαρτυρίες ήταν έντονες. Μεταξύ αυτών και των Ελλήνων κατοίκων της Σωζόπολης, απόσπασμα των οποίων παραθέτουμε: «.διαμαρτυρώμεθα κατά 60 Μ. Νυσταζοπούλου Πελεκίδου, Οι Βαλκανικοί Λαοί (14 ος 20 ος αι.), 221-222 και Γ. Σκιάδης, Η Βόρεια Θράκη, τ.7, 329 και M. Palliarès, Η Μακεδονική θύελλα, 574 61 Κων. Α. Βακαλόπουλος, «Οι ευρωπαϊκές δυνάμεις ετοιμάζονται για το διαμελισμό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας», στο συλλογικό έργο Αλησμόνητες Πατρίδες (Ανατολική Θράκη Κωνσταντινούπολη Ανατολική Ρωμυλία), τ.7, Θεσσαλονίκη 1999, 330 62 Κων. Α. Βακαλόπουλος, ό.π., 331 63 Γ. Σκιάδης, Η Βόρεια Θράκη,τ.7, 329 64 Μ. Νυσταζοπούλου Πελεκίδου, Οι Βαλκανικοί Λαοί (14 ος 20 ος αι.), 219 65 Κων. Α. Βακαλόπουλος, Οι ευρωπαϊκές δυνάμεις ετοιμάζονται για το διαμελισμό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, τ.7, 333 και M. Palliarès, Η Μακεδονική θύελλα, 378 21

της τοιαύτης παρανόμου και αδίκου υποδουλώσεως του ελληνισμού της Θράκης και Μακεδονίας υπό τον βουλγαρικόν ή Πανσλαβικόν ζυγόν.» (5/17 Μαΐου 1878) 66. Στόχος όλων των ενεργειών ήταν να ενημερωθούν οι διπλωματικοί αντιπρόσωποι των Μεγάλων Δυνάμεων στην Κωνσταντινούπολη, αλλά και η περιόδευση στις ευρωπαϊκές πρωτεύουσες και η επικοινωνία με τις κυβερνήσεις, για να αποφευχθεί έτσι η εφαρμογή των όρων της Συνθήκης του Αγίου Στεφάνου 67. Οι διεθνείς συνθήκες, αλλά και οι προσπάθειες των Ελλήνων απέδωσαν και η συνθήκη δεν εφαρμόστηκε 68. 2. ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΡΩΜΥΛΙΑ: ο όρος και τα όρια Η οριστική λύση δόθηκε με το Συνέδριο του Βερολίνου το 1878 (1/13 Ιουλίου) 69, χωρίς να είναι ιδιαίτερα ευνοϊκή για τον ελληνισμό. Οριζόταν με τα άρθρα 13 και 22 πως η περιοχή ανάμεσα στο όρος Αίμο και το όρος Ροδόπη με το όνομα «Ανατολική Ρωμυλία» θα ήταν διοικητικά αυτόνομη αλλά υπό την άμεση εξουσία του Σουλτάνου 70. Ταυτόχρονα, ιδρυόταν αυτόνομη βουλγαρική ηγεμονία, που θα εκτεινόταν ανάμεσα στο Δούναβη, τον Αίμο και τον Εύξεινο Πόντο, με χριστιανό ηγεμόνα αλλά υπό την επικυριαρχία του Σουλτάνου. Αυτό το καινούργιο κράτος θα οργανωνόταν ουσιαστικά από τη Ρωσία και θα βρισκόταν κάτω από την άμεση επιρροή της 71, εφόσον η παραμονή του στρατού της οριζόταν ως το καλοκαίρι του 1879 72. Το νότιο όριο θα το αποτελούσε η αυτόνομη επαρχία της οθωμανικής αυτοκρατορίας με το όνομα που της δόθηκε: «Ανατολική Ρωμυλία» 73. Η δημιουργία βουλγαρικού κράτους αποδείκνυε πως στόχος απώτερος των Μεγάλων Δυνάμεων ήταν να αποτρέψουν την κάθοδο της Ρωσίας στο Αιγαίο και την επέκταση της επιρροής της στη διαλυόμενη οθωμανική αυτοκρατορία. Φυσικά, και οι άλλες δυνάμεις έλαβαν αντίστοιχα ανταλλάγματα, για να δεχτούν τη δημιουργία βουλγαρικού πριγκιπάτου 74. Στις 14/26 Απριλίου 1879 υπογράφτηκε ο Οργανικός Νόμος της Ανατολικής Ρωμυλίας που όριζε: 1. ως πρωτεύουσα τη Φιλιππούπολη, 2. διαιρείται σε 6 νομούς και 26 επαρχίες, 3. εκτός από τη Φιλιππούπολη, ορίζονται πρωτεύουσες 66 Κων. Α. Βακαλόπουλος, Οι ευρωπαϊκές δυνάμεις ετοιμάζονται για το διαμελισμό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, 335 67 Κων. Α. Βακαλόπουλος, ό.π., τ.7, 334 68 M. Palliarès, Η Μακεδονική θύελλα, 373 69 Κων. Α. Βακαλόπουλος, Οι ευρωπαϊκές δυνάμεις ετοιμάζονται για το διαμελισμό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, τ.7, 336 και M. Palliarès, ό.π., 373-374 και 410 70 Γ. Επιτροπάκης, Η. Ζαφείρης, Μ. Τσιμπουξή, Χ. Σιώκος, Ο Μακεδονικός Αγών και τα εις Θράκην γεγονότα, εκδ. Διευθύνσεως Ιστορίας Στρατού, Αθήναι 1979, 40 71 Γ. Επιτροπάκης, Η. Ζαφείρης, Μ. Τσιμπουξή, Χ. Σιώκος, ό.π., 39 72 Κων. Α. Βακαλόπουλος, «Η Ανατολική Ρωμυλία από το Συνέδριο του Βερολίνου (1878) ως την προσάρτησή της από τη Βουλγαρία (1885)», στο συλλογικό έργο Αλησμόνητες Πατρίδες, τ.7, Θεσσαλονίκη 1999, 339 73 Κων. Α. Βακαλόπουλος, Οι ευρωπαϊκές δυνάμεις ετοιμάζονται, για το διαμελισμό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, τ.7, 336 74 Γ. Επιτροπάκης, Η. Ζαφείρης, Μ. Τσιμπουξή, Χ. Σιώκος, Ο Μακεδονικός Αγών και τα εις Θράκην γεγονότα, 40 22