Ήχοι της φύσης µε ανακυκλωµένα υλικά

Ήχοι της φύσης µε ανακυκλωµένα υλικά Χριστίνα Βίτους Υποψήφια Μsc Παιδαγωγικού Παν. Αθηνών ασκάλα, 4 ο.σ. Αρτέµιδος email: cristina_vitus@yahoo.gr ΠΕΡΙΛΗΨΗ Σ αυτήν την εισήγηση θα παρουσιάσω τον τρόπο µε τον οποίο συνδέσαµε τα δυο προγράµµατα: «Ήχος και φύση» και «Ανακύκλωση». Στο σχολικό έτος 2005-2006, το σχολείο µας έγινε µέλος του πανελλαδικού δικτύου του Κ.Π.Ε. Ποροϊών Ήχος και φύση. Την ίδια σχολική χρονιά ο περιβαλλοντικός τοµέας του ιεθνή Αερολιµένα Αθηνών εισήγαγε το Πρόγραµµα Ανακύκλωσης στα σχολεία του ήµου Αρτέµιδος. Οι µαθητές δέχτηκαν ερεθίσµατα από τους ήχους της φύσης µε ιδιαιτερότητα της γεωγραφικής θέσης του τόπου µας, η Αρτέµιδα βρίσκεται σε παραθαλάσσια περιοχή της Ανατολικής Αττικής. Στη συνέχεια ζωγράφισαν εικόνες, προσπάθησαν να µιµηθούν τους ήχους, έγραψαν ιστορίες τις οποίες δραµατοποιήσαµε στο τέλος του προγράµµατος. Στο δεύτερο σκέλος του προγράµµατος οι µαθητές έκαναν συλλογή από διάφορα «άχρηστα» υλικά τα οποία τα ταξινοµήσαµε, τα διαµορφώσαµε κατάλληλα για να κατασκευάσουµε µουσικά όργανα. Στο τέλος του προγράµµατος παρουσιάστηκε η δραµατοποίηση µιας µικρής ιστορίας µε τη βοήθεια των κατασκευασµένων µουσικών οργάνων. Το πρόγραµµα υλοποιήθηκε µε µαθητές Α δηµοτικού και προσεγγίστηκε διαθεµατικά από τα µαθήµατα της Γλώσσας, Εµείς και ο κόσµος, Μουσική και Αισθητική Αγωγή. ΛΕΞΕΙΣ ΚΛΕΙ ΙΑ Θεµατικό δίκτυο «Ήχος και φύση», ανακύκλωση, δραµατοποίηση, κατασκευές, µουσικά όργανα, ο υγρότοπος της Βραυρώνας. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Θεωρώντας ότι το ενδιαφέρον για τα ζητήµατα που αφορούν το περιβάλλον είναι πλέον πολύ αυξηµένο και στη χώρα µας, στραφήκαµε στη διερεύνηση του υγρότοπου πλησίον του σχολείου µας. Η περιοχή της Αρτέµιδας, η πόλη µας, βρίσκεται στον Ευβοϊκό κόλπο µε ακτές που υπερβαίνουν τα 5 χλµ. Στο βόρειο µέρος της πόλης υπάρχει το υγρότοπο της Αρτέµιδας και στο νότιο µέρος ανάµεσα στην Αρτέµιδα και το Μαρκόπουλο, σε µια εύφορη πεδιάδα που διαρρέεται από το χείµαρρο Ερασίνο υπάρχει ο υγρότοπος της Βραυρώνας. Η σηµασία του υγρότοπου είναι πολύ µεγάλη επειδή αποτελεί ένα από τα πιο σηµαντικά καταφύγια άγριας ζωής της Αττικής και φυσικά µπορούµε να θαυµάσουµε το υπέροχο τοπίο µε πλούσια ιστορία που µπορεί να µας δώσει πληροφορίες για την Αττική φύση από την αρχαιότητα µέχρι σήµερα. Η µεγάλη ποικιλία διαφορετικών βιοτόπων σε συνδυασµό µε τις ήπιες µεθόδους εκµετάλλευσης από των άνθρωπο δηµιούργησαν ένα οικοσύστηµα µοναδικής αξίας. Στο σχολικό έτος 2005-2006, το σχολείο µας έγινε µέλος του πανελλαδικού δικτύου του Κ.Π.Ε. Ποροϊών Ήχος και φύση. Την ίδια σχολική χρονιά ο περιβαλλοντικός τοµέας του ιεθνή Αερολιµένα Αθηνών εισήγαγε το Πρόγραµµα Ανακύκλωσης στα σχολεία του ήµου Αρτέµιδος. Σ αυτήν την εισήγηση θα παρουσιάζω τον τρόπο µε τον οποίο συνδέσαµε τα δυο ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ & Ι ΡΥΜΑ ΕΥΓΕΝΙ ΟΥ 157

προγράµµατα: «Ήχος και φύση» και «Ανακύκλωση». Οι µαθητές δέχτηκαν ερεθίσµατα από τους ήχους της φύσης µε ιδιαιτερότητα της γεωγραφικής θέσης του τόπου µας και στη συνέχεια ζωγράφισαν εικόνες, προσπάθησαν να µιµηθούν τους ήχους, έγραψαν ιστορίες τις οποίες δραµατοποιήσαµε στο τέλος του προγράµµατος. Στο δεύτερο σκέλος του προγράµµατος οι µαθητές έκαναν συλλογή από διάφορα «άχρηστα» υλικά τα οποία τα ταξινοµήσαµε, τα διαµορφώσαµε κατάλληλα για να κατασκευάσουµε µουσικά όργανα. Στο τέλος του προγράµµατος παρουσιάστηκε η δραµατοποίηση µιας µικρής ιστορίας µε τη βοήθεια των κατασκευασµένων µουσικών οργάνων. Το πρόγραµµα υλοποιήθηκε µε µαθητές Α δηµοτικού και προσεγγίστηκε διαθεµατικά από τα µαθήµατα της Γλώσσας, Εµείς και ο κόσµος, Μουσική και Αισθητική Αγωγή. Σχήµα 1 : Ο υγρότοπος της Βραυρώνας πλούσιο σε παραθαλάσσια χλωρίδα και πανίδα. ΚΡΙΤΗΡΙΑ ΕΠΙΛΟΓΗΣ ΤΟΥ ΘΕΜΑΤΟΣ Η περιοχή της Βραυρώνας βρίσκεται σε µικρή απόσταση από το σχολείο µας και είναι γνωστή στους µαθητές άρα το πρόβληµα είναι τοπικό και επηρεάζει άµεσα τους κατοίκους της περιοχής µας, εποµένως και τα παιδιά. Αυτό ήταν το πρώτο κριτήριο επιλογής του συγκεκριµένου θέµατος, γιατί πώς αλλιώς θα µπορούσε να γίνει η διερεύνηση του προβλήµατος εάν οι µαθητές δεν θα είχαν άµεση επαφή µαζί του, δεν είχαν την εµπειρία των προβληµάτων που αντιµετωπίζει. Άλλο κριτήριο επιλογής του προγράµµατος ήταν η ιστορική σηµασία του υγρότοπου που ο άνθρωπος από την αρχαιότητα αντιλήφτηκε την ιδιαιτερότητα της περιοχής και γι αυτό το λόγο έχτισε ναό προς την τιµή της Βραυρώνιας Αρτέµιδος και διοργάνωνε µεγάλες τελετές τα Βραυρώνια- που περιελάµβαναν µουσικούς αγώνες, απαγγελίες ποιηµάτων και θαλάσσια αγωνίσµατα. Παράλληλα, οι παραδοσιακές χρήσεις της γης ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ & Ι ΡΥΜΑ ΕΥΓΕΝΙ ΟΥ 158

(κτηνοτροφία και γεωργία) που διατηρήθηκαν ως τις µέρες µας προστάτεψαν την περιοχή από την κακώς εννοούµενη ανάπτυξη. Αυτή η αρµονική συνύπαρξη του ανθρώπινου µε το φυσικό στοιχείο έχει διαταραχτεί σοβαρά τα τελευταία χρόνια. Οι καλλιέργειες µετατρέπονται σε οικόπεδα, ο υγρότοπος χρησιµοποιείται ως χωµατερή ενώ οι ανθρώπινες δραστηριότητες έχουν αλλοιώσει µεγάλες εκτάσεις κυρίως στη παράλια ζώνη. Γι αυτό το λόγο είναι επιτακτική η προστασία και ανάδειξη της περιοχής προκειµένου να διαφυλαχθεί η ιδιαιτερότητα του τοπίου. Ξεκινήσαµε µε δύο περιβαλλοντικά προγράµµατα. Το πρώτο ήταν το πρόγραµµα «Ανακύκλωση» επειδή έγινε η τοποθέτηση κάδων ανακύκλωσης στο χώρο του σχολείου µας. Επίσης συµµετείχαµε στο πρόγραµµα ΑΦΗΣ, ανακύκλωση µπαταριών. Το δεύτερο πρόγραµµα ήταν «Ήχος και φύση» µε συνεργασία του δικτύου Κ.Π.Ε. Ποροΐων. Συνδυάσαµε τα δύο προγράµµατα και κατασκευάσαµε µουσικά όργανα µε υλικά που θεωρούνται απορρίµµατα. ΣΤΟΧΟΙ ΚΑΙ ΣΚΟΠΟΙ Συνδυάσαµε τους στόχους και τους σκοπούς µε τη µεθοδολογία υλοποίησης του προγράµµατος σε µια σύνθεση των γνωστικών, συναισθηµατικών, κοινωνικών και ψυχοκινητικών στόχων. Οι γνωστικοί στόχοι ήταν να µάθουν να συλλέγουν πληροφορίες, να αναλύσουν ένα περιβαλλοντικό πρόβληµα παρατηρώντας, ταξινοµώντας και αναλύοντας τις πληροφορίες. Έµαθαν πως επηρεάζει ο άνθρωπος µε τις δραστηριότητές του, θετικές ή αρνητικές, την αλλαγή της ζωής στον βιότοπο. Επίσης έµαθαν για τη χλωρίδα και πανίδα της περιοχής µας που επηρεάζεται από το γεωγραφικό χώρο και τη διαµόρφωση της περιοχής. Στο συναισθηµατικό τοµέα πρωταρχικός στόχος ήταν να διαµορφώσουν οι µαθητές µια θετική στάση και συµπεριφορά για την προστασία του περιβάλλοντος και να αποκτήσουν περιβαλλοντική και οικολογική συνείδηση. Επίσης έµαθαν να αισθανθούν τη χαρά της επαφής µε το φυσικό περιβάλλον και να συµµετέχουν σ ένα περιβαλλοντικό πρόγραµµα. Καλλιέργησαν την ικανότητα της συνεργασίας σε οµάδες, συστηµατικής παρατήρησης και έρευνας και αναπτύξανε τον γραπτό και τον προφορικό λόγο. Κατανοήσουν επίσης ότι η αδιαφορία δεν είναι κατάλληλη στάση για τα προβλήµατα του φυσικού περιβάλλοντος και έµαθαν να διαµορφώνουν την συµπεριφορά τους απέναντι στα απορρίµµατα και ανακύκλωση. Καλλιέργησαν τις αξίες όπως : αυτοπεποίθηση, αυτενέργεια, δηµιουργικότητα και δράση. Ανάπτυξαν κλίµα συνεργασίας, φιλίας και εποικοδοµητικής συζήτησης µεταξύ τους και µε τους εκπαιδευτικούς. Οι ψυχοκινητικοί στόχοι ήταν να ασκηθούν οι µαθητές σε τρόπους ανεξάρτητης µάθησης, δηλαδή να ερευνούν, να ταξινοµούν και να καταγράφουν δεδοµένα. Να µάθουν να διακρίνουν οµοιότητες και διαφορές των πληροφοριών και να διατυπώνουν συµπεράσµατα µε εκφραστική πληρότητα. Έµαθαν να συµµετέχουν σε έρευνα πεδίου, να καταρτίζουν σχέδιο δράσης για την επίλυση του προβλήµατος και να διερευνούν ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ & Ι ΡΥΜΑ ΕΥΓΕΝΙ ΟΥ 159

προτεινόµενες λύσεις για τα περιβαλλοντικά προβλήµατα. Οι εκπαιδευτικοί ενθαρρύναµε την δηµιουργική έκφραση και την καλλιτεχνική εργασία Όσο αφορά τους κοινωνικούς στόχους, πρώτιστο ενδιαφέρον µας ήταν να καταφέρουµε να συνειδητοποιήσουν οι µαθητές ότι ζούµε σε µια πολυπολιτισµική κοινωνία όπου ο καθένας είναι απαραίτητο να ενεργοποιηθεί για τη συνύπαρξη και τη συνεργασία, αντί για την αντιπαράθεση και τη σύγκρουση. Η εφαρµογή τέτοιων προγραµµάτων δίνουν ένα άνοιγµα του σχολείου στη ζωή για να αποκτήσουν οι µαθητές εµπειρίες από χώρους που παίρνονται αποφάσεις και να αναπτύξουν ικανότητα παρέµβασης. ΜΕΘΟ ΟΙ ΥΛΟΠΟΙΗΣΗΣ ΤΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ Χρησιµοποιήσαµε το µοντέλο του δοµιτισµού, οµαδοσυνεργατική µέθοδος, εργασίες πεδίου και διαθεµατικότητα. Η στρατηγική της επίλυσης του προβλήµατος τη χρησιµοποιήσαµε για να δώσουµε στους µαθητές µας την αίσθηση ότι το περιβαλλοντικό πρόβληµα δεν είναι στατικό, άλλα µπορεί να αλλάξει. Το µέγεθος των αλλαγών εξαρτάται αποκλειστικά από τη δική τους δράση. Οι εκπαιδευτικοί θελήσαµε να βγάλουµε τους µαθητές από την υποταγή της παραδοσιακής εκπαίδευσης και να τα ωθήσουµε στην αναζήτηση λύσεων και την υλοποίηση των οποίων όφειλαν να διεκδικούν. Το θέµα και τα υποθέµατα καθορίστηκαν µε τη µέθοδο της ιδεοθύελλας όπου συµµετείχαν µαθητές και εκπαιδευτικοί. Με τη µέθοδο της επισκόπησης αξιολογούσαµε την πορεία του προγράµµατος. Οι οµαδικές εργασίες µέσα στη τάξη γίνανε µε τη µέθοδο της οµαδοσυνεργατικής διδασκαλίας. Σε πολλές περιπτώσεις χρησιµοποιήσαµε τη διαθεµατικότητα και ενώσαµε τις πληροφορίες για ένα καλύτερο αποτέλεσµα. Κατά τη διάρκεια του προγράµµατος γίνανε δραµατοποιήσεις, παιχνίδια ρόλων για να εκφράζουν διαφορετικές απόψεις και να καταλήγουν σε συµπεράσµατα. Έγιναν συναντήσεις µε ειδικούς για ενηµέρωση των µαθητών σε εξειδικευµένα θέµατα καθώς και διαλείµµατα ενηµέρωσης για να ανακεφαλαιώσουµε τα προηγουµένα θέµατα και να αξιολογούµε την πορεία του προγράµµατος. ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΩΝ εκέµβριος: Συλλογή ενηµερωτικού ( οπτικοακουστικού) υλικού σχετικά µε τη χλωρίδα και τη πανίδα στους υγροτόπους και την ανακύκλωση. Ιανουάριος: Οι µαθητές µάζεψαν διάφορα υλικά τα οποία τα ταξινοµήσανε και τα τοποθετήσαµε σε διάφορους κάδους ανακύκλωσης και άλλα τα ξεχωρίσαµε για να τα χρησιµοποιήσουµε στη κατασκευή µουσικών οργάνων. Φεβρουάριος: ιαβάσαµε το παραµύθι «Μάνος, ο µαύρος κορµοράνος» του Α. Γκένιου, ΚΠΕ Ποροϊων, 2004. Στη συνέχεια χρησιµοποιήσαµε τα βιβλία : «Τα πουλιά που ζουν πλάι µας» και «Τα πουλιά που ζουν στα δάση» του Κ. Βασιλάκη, Εκδ. Λιβάνη, Αθήνα 2002, που συνοδεύονται µε CD. Ο στόχος ήταν η εξοικείωση των µαθητών µε ήχους από τη φύση. Μάρτιος- Απρίλιος: Παίξαµε παιχνίδια για να αναγνωρίσουν ήχους και να πουν σε ποιο ζώο αντιστοιχούν. Οι µαθητές προσπάθησαν να µιµηθούν τις κραυγές των ζώων. ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ & Ι ΡΥΜΑ ΕΥΓΕΝΙ ΟΥ 160

Χρησιµοποιήσαµε την «Ηχοθήκη» του θεµατικού δικτύου Ποροϊων και τα CD Saint Saens Le Carnaval des animaux, George Zamfir Gold (Skylark). Μάιος: Επίσκεψη στο Κέντρο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης του Λαυρίου όπου οι µαθητές παρακολούθησαν το πρόγραµµα : «Ανακύκλωση» όπου έµαθαν ότι µερικά απορρίµµατα µπορούν να ξαναχρησιµοποιηθούν µε διάφορούς τρόπους. Σχήµα 2: Επίσκεψη στο Κέντρο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Λαυρίου. Σχήµα 3: ραστηριότητες για να αναγνωρίσουν τα ανακυκλωµένα υλικά. Ιούνιος: Κατασκευή µουσικών οργάνων: - Μαράκες από πλαστικά µπουκάλια στις οποίες βάλαµε φακές, φασόλια και ρεβίθια για να παράγουµε διαφορετικούς ήχους. - Κουδουνίστρες µε καπάκια µπίρας τα οποία τα χτυπήσαµε µε το σφυρί, τα τρυπήσαµε µε µια πρόκα και τα στερεώσαµε πάνω σε ξυλάκια. - Κρουόµενο µεταλλόφωνο από τενεκέ λαδιού που το χτυπάµε µε ένα ξύλο. - Ξύλινο σήµαντρο από ένα πλάστη δεµένο που το µε ένα ξύλο. - 2 πλαστικές λεκάνες που είχαν µέσα φακές και φασόλια. - Φυσητά όργανα από διάφορα κενά µπουκάλια. ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ & Ι ΡΥΜΑ ΕΥΓΕΝΙ ΟΥ 161

Σχήµα 4 : Μαθητής µε το ξύλινο σήµαντρο και το κρουόµενο µεταλλόφωνο. Σχήµα 5 : Μαθητές µε τα φυσητά όργανα. Σχήµα6: Οι µαθητές κατασκευάζουν µαράκες. Σχήµα 7: Μαθήτριες µε κουδουνίστρες. Ιούνιος: Παρουσίαση του προγράµµατος σε άλλες τάξεις και στους γονείς. Έγινε σύνθεση εργασιών µε κολάζ, ζωγραφιές και τραγούδια σαν συνέχεια της επεξεργασίας εµπειριών, βιωµάτων και γνώσεων που αποκτήθηκαν. Παρουσίαση των µαθητικών εργασιών στο χώρο του σχολείου και δραµατοποίηση µιας ιστορίας µε τη βοήθεια των κατασκευασµένων µουσικών οργάνων. Οι µαθητές µιµούνται ήχους της φύσης και πάνω σε ένα ποίηµα το κάνουν δραµατοποίηση. ΠΟΙΗΜΑ Καληµέρα, καληµέρα! Η µεγάλη παράσταση αρχίζει ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ & Ι ΡΥΜΑ ΕΥΓΕΝΙ ΟΥ 162

Και τον κόσµο θα ξεστοµίσει. Γι αυτό κάντε ησυχία Να µας ακούσει όλη η κοινωνία. Επειδή όλο το χρόνο έκανα φασαρία Εγώ θα κανονίσω για να κάντε ησυχία. Η ζωή στη θάλασσα ( της Χρ. Βίτους) Μες στη θάλασσα τη βαθιά τόοοσο, τόοοσο µακριά από ένα µικρό αβγουλάκι άνοιξε τα µάτια του ένα ψαράκι. Κοίταζε τριγύρω του φοβισµένο κι είδε το µαύρο ψηλό βράχο ηλιοκαµένο. Με την άµµο στο προσκεφάλι Τι όµορφο που είναι το ακρογιάλι! Με το κύµα που χάιδευε την ακτή του άνοιξε η όρεξη για ζωή. Αλλά µια νύχτα ήρθε η βροχή σύννεφα, γκρίζοι ουρανοί χαλασµός ως την αυγή. Με αστραπές και βροντές το µάτι το έκλεισε δυο φορές, κι έτρεξε γρήγορα να σωθεί σε µια κρυψώνα τόσο δα µικρή. Να κι η πρώτη ηλιαχτίδα, πίσω απ το βουνό Καληµέρα ήλιε! βγαίνω να σε δω. Γαρίδες και καβουράκια, καλοί µου φίλοι µου κλεισε το µάτι το πιο θαυµαστό κοχύλι. Σαν κουδουνάκια άκουγε το κρυστάλλινο νερό που σαν χέλι γλίστραγε στο βράχο στο ψηλό. Ο! τι όµορφη που είναι η ζωή Για µας που είµαστε θαλασσινοί. ΜΕΘΟ ΟΙ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ Η αξιολόγηση έγινε στην αρχή, κατά τη διάρκεια και στο τέλος του προγράµµατος. Αξιολογήσαµε το ενδιαφέρον, η συµµετοχή και ο ενθουσιασµός των µαθητών προς την υλοποίηση του περιβαλλοντικού προγράµµατος και τις γνώσεις που απέκτησαν. Η µέθοδος της αξιολόγησης ήταν η συζήτηση και προφορικές ερωτήσεις επειδή οι µαθητές ήταν της Α δηµοτικού. Οι µαθητές συµµετείχαν σε καλλιτεχνικές δραστηριότητες όπως :ζωγραφική, κολάζ, να παίζουν µε µουσικά όργανα και δραµατοποίηση. ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ & Ι ΡΥΜΑ ΕΥΓΕΝΙ ΟΥ 163

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΤΥΠΟΣ ΣΤΗΝ ΤΟΠΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ Το αποτέλεσµα που είχε το περιβαλλοντικό πρόγραµµα στους µαθητές ήταν αναµφίβολα θετικό. Οι µαθητές έµαθαν µέσα από τα βιώµατά τους και τις γνώσεις τους πώς να σέβονται και να προστατέψουν το περιβάλλον. Επίσης απέκτησαν την τάση να παροτρύνουν τους άλλους να κάνουν το ίδιο, περισσότερο µέσα στο οικογενειακό και φιλικό τους περιβάλλον σ αυτήν την ηλικία. Γνώρισαν το καταστροφικό αποτέλεσµα που έχει η ανθρώπινη δραστηριότητα σ αυτό και έµαθαν ότι για την αντιµετώπισή τους πρέπει να είναι όλοι ενεργοί πολίτες. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αθανασάκης, Α. & Κουσουρής, Θ. (1999). Περιβάλλον και Οικολογία στην Εκπαίδευση. Εκδόσεις αρδάνος, Αθήνα. Αθανασάκης, Α. & Κουσουρής, Θ. (1987). Οικολογική Παιδεία και Περιβαλλοντική Αγωγή. Εκδόσεις Μπουκουµάνη, Αθήνα. Γεωργόπουλος,, Α & Τσαλίκη, Ε. (1993). Περιβαλλοντική Εκπαίδευση. Εκδόσεις Gutenberg, Αθήνα. Γεωργόπουλος, Α., (2002). Περιβαλλοντική ηθική. Εκδόσεις Gutenberg, Αθήνα. Κοσµίδης, Π. (2000). Περιβαλλοντική Εκπαίδευση. Ηλεκτρονικές Τέχνες, Αθήνα. Cornell, Joseph (1994). Ας µοιραστούµε τη φύση µε τα παιδιά. Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη. Cornell, Joseph(1987). Ας ακούσουµε τη Φύση. Εκδόσεις Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη. Εκπαιδευτικό πακέτο Εκπαιδευτικό Πακέτο «Ήχος και φύση». Κ.Π.Ε. Ποροϊων, 2005. Παπαδόπουλος. & Σκούλλος Μ., (2003). Τα απορρίµµατα στη ζωή µας, ΟΞΥ, Αθήνα. Κεφάλαιο σε βιβλίο Αθανασάκη, Α. & Κουσούρη, Θ. (1987). Οικολογική Παιδεία και Περιβαλλοντική αγωγή Εκδόσεις Μπουκουµάνη, Αθήνα. Γεωργόπουλος, Α. (επιµέλεια) (2005). Περιβαλλοντική Εκπαίδευση. Gutenberg, Αθήνα. Κεφάλαιο 2., Φλογαϊτη Ευ.-Λιαράκου Γ., Προσεγγίσεις της αξιολόγησης στην Περιβαλλοντική Εκπαίδευση. Κεφάλαιο 3., Χρυσαφίδης Κ., Περιβαλλοντική Εκπαίδευση Αντικείµενο δράσης και διδακτική προσέγγιση. Μουσιόπουλος, Ν., (επιµέλεια) (1999). Ανακύκλωση. Β έκδοση Ζήτη, Θεσσαλονίκη. Κεφάλαιο Λέκκας, Θ. Πολιτική αξιοποίηση στερεών απορριµµάτων - Η κατάσταση στην Ελλάδα (1995). Επιλεγµένα Θέµατα ιαχείρησης Περιβάλλοντος, Μουσείο Γουλανδρή Φυσικής Ιστορίας, Αθήνα. Ένα δένδρο µεγαλώνει µαζί µου, Υ.ΠΕ.ΧΩ. Ε, Αθήνα. Άρθρο σε περιοδικά Ράγκου, Π. (2004). Η συστηµική προσέγγιση και η µοντελοποίηση-προσοµοίωση-κριτική ανάλυση της διδακτικής τους αξίας στην Περιβαλλοντική Εκπαίδευση, Για την Περιβαλλοντική Εκπαίδευση. Έκδοση Π.Ε.ΕΚ.Π.Ε., Τεύχος 30. ήµου, Κ. (2003). Μεθοδολογία Προσέγγισης των Προγραµµάτων Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης, Για την Περιβαλλοντική Εκπαίδευση, Έκδοση Π.Ε.ΕΚ.Π.Ε., Τεύχος 28. Βενέτη, Α. (1998). Εκπαίδευση και Ευαισθητοποίηση των πολιτών για την αειφορία, Για την Περιβαλλοντική Εκπαίδευση, Έκδοση Π.Ε.ΕΚ.Π.Ε., Τεύχος 12. Ειδική Έκδοση Ανακύκλωση, Σάββατο 20/5/2006, Ελευθεροτυπία. Περιοδική Έκδοση της Υπηρεσίας Περιβάλλοντος του ιεθνή Αερολιµένα Αθηνών. Τεύχος 8-2006. ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ & Ι ΡΥΜΑ ΕΥΓΕΝΙ ΟΥ 164