Η ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΑΙΣΧΡΟΛΟΓΙΑΣ ΣΤΟΥΣ ΑΧΑΡΝΗΣ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΕΙΡΗΝΗ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΦΑΝΗ

ΒΑΣΙΛΗΣ ΤΑΣΣΗΣ Η ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΑΙΣΧΡΟΛΟΓΙΑΣ ΣΤΟΥΣ ΑΧΑΡΝΗΣ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΕΙΡΗΝΗ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΦΑΝΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Για την απόκτηση ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟΥ ΔΙΠΛΩΜΑΤΟΣ ΕΙΔΙΚΕΥΣΗΣ ΣΤΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΤΟΥ ΤΜΗΜΑΤΟΣ ΘΕΑΤΡΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΤΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΠΑΤΡΩΝ ΜΕ ΘΕΜΑ ΤΟ «ΑΡΧΑΙΟ ΘΕΑΤΡΟ» υπό την επίβλεψη του ΣΤΑΥΡΟΥ ΤΣΙΤΣΙΡΙΔΗ Αναπληρωτή Καθηγητή της Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας & των μελών της εξεταστικής επιτροπής ΘΕΟΔΩΡΟΥ ΣΤΕΦΑΝΟΠΟΥΛΟΥ Καθηγητή της Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΒΑΛΑΚΑ Αναπληρωτή Καθηγητή της Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας ΠΑΤΡΑ 2008

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ-ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 2-5 ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ 6-8 1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 9-13 2 Ο ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ 14-35 2.1 Η Αθήνα του πολέμου 14-28 2.1.1 Η πολιτική (Αχαρνής) 14-22 2.1.2 Η κοινωνία (Ειρήνη) 22-28 2.2 Η αντιμετώπιση του πολέμου 29-35 2.2.1 Τα αίτια του πολέμου (Αχαρνής) 29-30 2.2.2 Οι στρατηγοί (Αχαρνής Ειρήνη) 30-35 3 Ο ΚΟΣΜΟΣ ΤΗΣ ΕΙΡΗΝΗΣ 36-61 3.1 Η αποκατάσταση της ειρήνης 36-52 3.1.1 Η υποδοχή της ειρήνης 36-41 3.1.2 Τα αγαθά της ειρήνης 41-50 3.1.3 Οι πανηγυρισμοί 50-52 3.2 Τα όρια της ειρήνης 53-61 3.2.1 Οι αποδιοπομπαίοι 53-54 3.2.2 Οι ενδεείς 54-61 4 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 62-64 [ 1 ]

ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ ΚΑΙ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αποστολίδης Adams AJPh Bain Borneman Bowie Compton-Engle CQ CR Coulon Dover (1978) Dover, Clouds Dover, Frogs DTC Εύιος Ληναίου Edwards Emerson Finnegan Αποστολίδης, Π. Δ. (2000), Τα Ιατρικά του Αριστοφάνη, Αθήνα. ADAMS, JAMES N. (1982), Latin Sexual Vocabulary Βαλτιμόρη. American Journal of Philology BAIN, DAVID (1991), «Six Verbs of Sexual Congress (βινῶ, κινῶ, πυγίζω, οἴφω, λαικάζω)», CQ 41, 51-77. BORNEMAN, ERNEST (1988), Η Πατριαρχία. Η Προέλευση και το Μέλλον του Κοινωνικού μας Συστήματος, μτφρ. Δημ. Κούρτοβικ, Αθήνα. BOWIE, AGNUS M. (1999), Αριστοφάνης. Μύθος, τελετουργία και κωμωδία, μτφ. Πόλυ Μοσχοπούλου, Αθήνα. COMPTON-ENGLE, GWENDOLYN LEIGH (1997), Sudden Glory: Acharnians and the First Comic Hero (διδ. διατρ.). The Classical Quarterly The Classical Review COULON, VICTOR (1967-1977), Aristophane, vol. 1-5, γαλλ. μτφρ. Hilaire van Daele, Les Belles Lettres, Παρίσι. DOVER, KENNETH J. (1978), Η κωμωδία του Αριστοφάνη, μτφρ. Φάνης Ι. Κακριδής, Αθήνα. DOVER, KENNETH J. (1968) Aristophanes Clouds, Οξφόρδη. DOVER KENNETH J. (1993), Aristophanes Frogs, Οξφόρδη. PICKARD CAMBRIDGE, ARTHUR W. (1927), Dithyramb tragedy and Comedy, Οξφόρδη. ΕΥΙΟΣ ΛΗΝΑΙΟΥ [ΧΑΡΙΤΩΝΙΔΗΣ Χ. Χ] (1935), Απόρρητα, Θεσσαλονίκη. EDWARDS, ANTHONY T. (1991), «Τρύξ, Scatology, Σκῶμμα», TAPhA 121, 163-8. EMERSON, ALFRED (1889) «On the Conception of Low Comedy in Aristophanes» AJPh 10, 265-279. FINNEGAN, RACHEL (1995), Women in Aristophanes, [ 2 ]

G&R Halliwell Henderson, Lysistrata Henderson, MM JHS Κ-Α Kann. Κακριδής LSJ MacDowell (1983) MacDowell (1995) Marston Murphy McLeish Newiger Olson (1991) Amsterdam. Greece & Rome HALLIWELL STEPHEN (1991), «The Uses of Laughter in Greek Culture», CQ 41, 279-96. HENDERSON, JEFFREY (1987), Aristophanes Lysistrata. Edited with Introduction and Commentary, Οξφόρδη. HENDERSOΝ, JEFFREY (²1991) The Maculate Muse, Obscene Language in Attic Comedy, Νέα Υόρκη. Journal of Hellenic Studies KASSEL RUDOLF AUSTIN COLIN (eds. 1983-), Poetae Comici Graeci, Βερολίνο & Νέα Υόρκη. KANNICHT, RICHARD (ed. 2004), Tragicorum Graecorum Fragmenta, vol. V, 1-2: Euripides, Göttingen. ΚΑΚΡΙΔΗΣ, ΦΑΝΗΣ (1981), «Αριστοφανικές τσόντες. Το νούμερο της γυμνής χορεύτριας», Θέατρο ΙΑ, 67/68, 39-46. LIDDEL, HENRY GEORGE SCOTT, ROBERT ( 9 1990), A Greek- English Lexicon (rev. H. S. Jones & R. McKenzie, with Suppl.), Οξφόρδη. MACDOWELL, DOUGLAS M. (1983), «The Nature of Aristophanes Akharnians», G&R 30, 143-162. MACDOWELL, DOUGLAS M. (1995), Aristophanes and Athens. An Introduction to the Plays, Οξφόρδη. MARSTON, VINCENT (1973), Aristophanes Use of Obscenity (διδ. διατρ.) MURPHY, CHARLES T. (1972), «Popular Comedy in Aristophanes», AJPh 93, 169-89. MCLEISH, KENNETH (1980), The Theatre of Aristophanes, Λονδίνο. NEWIGER, HANS-JOACHIM (2007) «Πόλεμος και ειρήνη στην κωμωδία του Αριστοφάνη», μτφρ. Γ. Δ. Κάτσης, στο Γ. Δ. Κάτσης (επιμ), Θάλεια. Δεκαπέντε μελετήματα για τον Αριστοφάνη, Αθήνα, 372-97. OLSON, DOUGLAS S. (1991), «Dicaeopolis' Motivations in Aristophanes Acharnians», JHS 111, 200-203. [ 3 ]

Olson, Acharnians OLSON, S. DOUGLAS (2002), Αristophanes Acharnians. Edited with Introduction and Commentary, Οξφόρδη. Olson, Peace OLSON, S. DOUGLAS (1998), Αristophanes Peace. Edited with Introduction and Commentary, Οξφόρδη. PMG PAGE, DENIS L. (ed. 1962), Poetae Melici Graeci, Οξφόρδη. RE Real - Encyclopädie der classischen Altertum-wissenschaft. Neue Bearbeitung (1894-1980) Robson ROBSON, JAMES, (2006), Humour, Obscenity and Aristophanes, Tübingen. Σηφάκης (1985) ΣΗΦΑΚΗΣ, ΓΡΗΓΟΡΗΣ Μ. (1985), Προβλήματα μετάφρασης του Αριστοφάνη, Αθήνα. Σηφάκης (2003) ΣΗΦΑΚΗΣ, ΓΡΗΓΟΡΗΣ Μ. (2007), «Η αφηγηματική δομή των κωμωδιών του Αριστοφάνη», στο Κάτσης, Γεώργιος Δ. (επιμ), Θάλεια. Δεκαπέντε μελετήματα για τον Αριστοφάνη, Αθήνα, 238-81. Σπυρόπουλος (1988) ΣΠΥΡΟΠΟΥΛΟΣ, ΗΛΙΑΣ Σ. (1988), Αριστοφάνης: Σάτιρα, Θέατρο, Ποίηση, Θεσσαλονίκη. Σπυρόπουλος, Αχαρνείς ΣΠΥΡΟΠΟΥΛΟΣ, ΗΛΙΑΣ Σ. (1997), Αριστοφάνη Αχαρνείς. εισαγωγή, μετάφραση, σημειώσεις, αρχαίο κείμενο, Αθήνα. Σπυρόπουλος, Ιππείς ΣΠΥΡΟΠΟΥΛΟΣ, ΗΛΙΑΣ Σ. (1987) Αριστοφάνους Ιππείς, Εισαγωγή, Κείμενο, Μετάφραση, Ερμηνευτικά Σχόλια, Αθήνα. Sifakis (1971) SIFAKIS, G. M. (1971), Parabasis and Animal Choruses: A Contribution to the History of Attic Comedy, Λονδίνο. Slater SLATER, NIALL W. (1999), «Making the Aristophanic Audience», AJPh 120, 351-68. Sommerstein (1996) SOMMERSTEIN, ALAN H. (1996), «How to Avoid Being a Komodoumenos», CQ 46, 327-356. Sommerstein, Acharnian SOMMERSTEIN ALAN H. (1980), Acharnians, Aris & Phillips, Warminster. Sommerstein, Peace SOMMERSTEIN, ALAN H. (1990), Peace, Aris & Phillips, Warminster. Sommerstein, Wasps, SOMMERSTEIN ALAN H. (1983), Wasps, Aris & Phillips, Warminster. Spyropoulos SPYROPOULOS, ELIE S. (1974), L accumulation verbale chez [ 4 ]

Taillardat TAPhA Willi Wit-Tak (1967) Wit-Tak (1968) Whitman Aristophane: recherches sur le style d Aristophane. TAILLARDAT, JΕΑΝ(1965), Les Images d Aristophane. Études de Langue et de Style, Παρίσι. Transactions of the American Philological Associatioin WILLI, ANDREAS (2002), The Language of Greek Comedy, Νέα Υόρκη. WIT-TAK, TALIENA MARIA DE (1967), Lysistrata: Vrede, Vrouw en Obsceniteit bij Aristophanes. WIT-TAK TALIENA MARIA DE (1968),«The function of obscenity in Aristophanes' Thesmophoriazusae and Ecclesiazusae» Mnemosyne XXI : 357-365. WHITMAN, CEDRIC H. (1964), Aristophanes and the Comic Hero, Cambridge - Massachusetts. [ 5 ]

ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ Η αντιμετώπιση της αριστοφανικής αισχρολογίας όχι απλώς ως ενός παραδοσιακού στοιχείου της Αρχαίας Κωμωδίας που συνδέεται με την καταγωγή της, αλλά ως δραματουργικού στοιχείου που σχετίζεται με την πλοκή και λειτουργεί αποκαλυπτικά για τον χαρακτήρα των δραματικών προσώπων, εδραιώθηκε κυρίως με το βιβλίο της T. M. De Wit-Τak «Lysistrata»:Vrede, Vrouw en Obsceniteit bij Aristophanes το 1967 1 και την επόμενη χρονιά με το άρθρο της «The function of obscenity in Aristophanes Thesmophoriazusae and Ecclesiazusae» 2. Ενδεικτικό της απήχησης των απόψεων αυτών είναι ότι το 1973 ο V. Marston, στην διατριβή του Aristophanes Use of Obscenity, τις εφαρμόζει και τις επιβεβαιώνει στους Αχ., τους Ιππ., τους Όρν., τους Βατρ. και τον Πλ. (98-101). Το 1975 εκδόθηκε η μελέτη του J. Henderson Maculate Muse 3, η οποία, έπειτα και από την επανέκδοσή της το 1991, παραμένει το βασικό εγχειρίδιο για την αισχρολογία στον Αρ. και την Αρχαία Κωμωδία γενικότερα. Ο Henderson ανιχνεύει την προέλευση της αισχρολογίας στον ιωνικό Ίαμβο και στις τελετές που ήταν αφιερωμένες στον Διόνυσο και την Δήμητρα (13-20). Διαχωρίζει την αισχρολογία από την πορνογραφία και πιστεύει πως η ευχαρίστηση για τους θεατές πήγαζε από την έκθεση στο όνειδος δραματικών ή εξωδραματικών προσώπων, συνεπώς εμπεριέχει ένα είδος επιθετικότητας, την οποία άλλωστε εκφράζει, αλλά δίχως φυσική βία (7-12). Είναι ο πρώτος που συντάσσει τυπολογία της αισχρολογίας (30-55). Υιοθετώντας τις αρχές της Wit-Τak 1 Bλ. αγγλική περίληψη του βιβλίου, III.3 2 Παλαιότερα οι μελετητές είχαν εστιάσει το ενδιαφέρον τους στην διερεύνηση της αισχρολογίας ως στοιχείου που θα αποκάλυπτε την σχέση της Αρχαίας Κωμωδίας με θρησκευτικές τελετουργίες και με την Δωρική Φάρσα ή την Μεγαρική Κωμωδία. Βλ. F. M. Cornford, The Origins of Attic Comedy [1914] ελλ. έκδοση, Η Αττική Κωμωδία, μτφρ. Λ. Ζενάκος, Αθήνα 1972, 40 κ. εξ. G. Murray, Aristophanes, Λονδίνο 1933, 7 DTC, 225 κ. εξ. 3 Βλ. βιβλιοκρισίες του H. Lloyd-Jones, CP 71 (1976) 356-9 και του J. Vaio, Gnomon 51 (1979) 692-4. [ 6 ]

διερευνά την δραματική της λειτουργία σε όλες τις σωζόμενες κωμωδίες του Αρ. (56-107). Το τελευταίο μέρος του βιβλίου (108-222) έχει την μορφή θεματικού λεξιλογίου της αισχρολογίας με τον τρόπο που εγκαινίασε το 1962 ο Taillardat με την πρώτη έκδοση του βιβλίου του Les Images d Aristophane. Études de Langue et de Style, αλλά και παλαιότερα (1935) ο Χ. Χαριτωνίδης με τα Απόρρητά του, σε ευρύτερο πεδίο 4. Το 2004 ο M. Lippman στην διατριβή του Women Obscene, not Heard: Women s Comic Ritual and Women in Aristophanic Comedy, επανέρχεται στις γυναικείες κωμωδίες του Αρ. που είχε μελετήσει η Wit-Τak (Λυσ., Θεσμ., Εκκλ.). Ερευνά την σχέση της αισχρολογίας με τις γυναικείες τελετουργίες (8-67) και διαπιστώνει ότι ο Αρ. αντιμετωπίζει ισότιμα τα δύο φύλα και πως η αισχρολογία χρησιμοποιείται για να διακωμωδήσει τις γυναίκες όχι όμως με τον επιθετικό τρόπο που χρησιμοποιείται εναντίον ανθρώπων σαν τον Κλεώνα, τον οποίο ο Αρ. θεωρεί επικίνδυνο (68-129). To 2006 ο J. Robson εκδίδει το βιβλίο του Humour, obscenity and Aristophanes στο οποίο εστιάζει στην σχέση της αισχρολογίας με το χιούμορ και διερευνά την διαδικασία μέσα από την οποία ο θεατής / αναγνώστης τής κωμωδίας προσλαμβάνει την αισχρολογία ως αστείο (4-38). Πιστεύει πως η αισχρολογία έχει συνεκτική και λυτρωτική επίδραση στο κοινό (70-94), σε αντίθεση με τον Henderson, ο οποίος τη θεωρεί κυρίως έκφραση φυσικής βίας. Οι αρχές αυτές, έτσι όπως διαμορφώθηκαν από την έρευνα όλα αυτά τα χρόνια αποτελούν την θεωρητική βάση πάνω στην οποία στηρίζεται και η παρούσα εργασία. Στόχος μου είναι να δείξω πως ο Αρ. δεν ήταν ανακόλουθος όταν κατέκρινε την κατάχρηση της αισχρολογίας εκ μέρους των άλλων κωμικών ποιητών, ενώ ο ίδιος κρατούσε για τον εαυτό του το προνόμιο να την χρησιμοποιεί στα έργα του με μοναδικό σκοπό να αποσπάσει το εύκολο γέλιο 4 Η παλαιά διατριβή του C. L. Iungius, De vocalibus antiquae comoediae atticae quae apud solos comicos aut omnino inveniuntur aut peculiari notione praedita occurrunt, 1897, έχει ως αντικείμενο μελέτης όχι αποκλειστικά την αισχρολογία, αλλά γενικά το λεξιλόγιο της Αρχαίας Κωμωδίας, το οποίο κατατάσσει αλφαβητικά. [ 7 ]

από τους θεατές του 5. Εκείνο που έχει σημασία είναι κατά πόσο ο ποιητής χειρίζεται αποτελεσματικά από δραματουργική άποψη μια τεχνική που είναι μέρος της τέχνης του, αλλά δεν είναι το μοναδικό. Με άλλα λόγια οι κωμωδίες του Αρ. είναι υψηλή ποίηση χάρη και στην καίρια χρήση της αισχρολογίας. Για τις κωμωδίες του Αριστοφάνη χρησιμοποίησα, εκτός αν δηλώνεται διαφορετικά, το κείμενο από την έκδοση του Coulon. Για τους Αχ. χρησιμοποίησα την μετάφραση του Η. Σπυρόπουλου, ενώ για την Ειρ. αυτή του Κ. Βάρναλη. Θυσίασα έτσι την ομοιομορφία που θα εξασφάλιζα με την χρήση των μεταφράσεων του Θρ. Σταύρου και για τις δύο κωμωδίες, γιατί, παρά το γεγονός ότι παραμένουν πολύτιμες, αμβλύνουν σε πολλές περιπτώσεις την οξύτητα των αισχρολογιών. Για τα αποσπάσματα όμως των άλλων κωμωδιών χρησιμοποίησα τις μεταφράσεις του Σταύρου. 5 Οι πιο χαρακτηριστικές περιπτώσεις στις οποίες ο Αρ. ασκεί τέτοια κριτική είναι: Νεφ. 538-43, Σφ. 57-66 και Βατρ. 1-20. Βλ. A. Emerson, «On the Conception of Low Comedy in Aristophanes», AJPh. 10 (1889) 265-279. [ 8 ]

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Οι Αχ. και η Ειρ. ανήκουν στην πρώτη επταετία της ποιητικής παραγωγής του Αρ. και, με βάση την αφηγηματική τους δομή, είναι δύο σχεδόν πανομοιότυπες κωμωδίες κατά τις οποίες ένας αγρότης (ΔΙΚΑΙΟΠΟΛΗΣ ΤΡΥΓΑΙΟΣ) συλλαμβάνει σχέδιο να επαναφέρει την ειρήνη είτε για τον εαυτό του είτε για όλους τους Έλληνες. Το καταφέρνει χρησιμοποιώντας έναν υπερφυσικό βοηθό (ΑΜΦΙΘΕΟΣ ΚΑΝΘΑΡΟΣ) και ξεπερνώντας τις δυσκολίες (αντιδράσεις Αχαρνέων εχθρική στάση των θεών). Στο τέλος θριαμβεύει απολαμβάνοντας τα αγαθά μιας μάλλον μη ρεαλιστικής ειρήνης 6. Ωστόσο δεν παύουν να είναι δυο διαφορετικές κωμωδίες των οποίων οι διαφορές καθορίζονται με εξωτερικά και με εσωτερικά στοιχεία. Πρώτα πρώτα οι Αχ. διδάχτηκαν στα Λήναια 7 του 425 π.χ., όταν δεν φαινόταν στον ορίζοντα καμμία προοπτική ειρήνευσης και οι Αθηναίοι δεν ήταν έτοιμοι να δεχτούν την ιδέα της συνθηκολόγησης με τους μισητούς Λακεδαιμονίους συνεπώς, το τόλμημα του ΔΙΚΑΙΟΠΟΛΗ να συνάψει ιδιωτική ειρήνη ήταν πολύ δύσκολο να γίνει αποδεκτό. Αντίθετα στα Διονύσια του 421 π.χ. με την ειρήνη του Νικία προ των πυλών, το εγχείρημα του ΤΡΥΓΑΙΟΥ να επαναφέρει την ΕΙΡΗΝΗ από τον Όλυμπο εντασσόταν στο κλίμα της εποχής. Η ιστορική συγκυρία μπορεί να εξηγήσει, μέχρι ένα σημείο, τον διαφορετικό χαρακτήρα των δύο κωμωδιών: στους Αχ. κυριαρχούν οι συγκρούσεις και οι αντιθέσεις, ενώ στην Ειρ. ο τόνος είναι συμφιλιωτικός και εορταστικός. 6 Στην σχηματική παράθεση των υποθέσεων των δύο έργων ακολουθώ τον Γ. Μ. Σηφάκη ο οποίος, εφαρμόζοντας τον τρόπο με τον οποίο είχε αναλύσει ο Propp τα παραμύθια, διακρίνει στην αφηγηματική δομή της Αρχαίας Κωμωδίας κάποιες λειτουργίες, ενέργειες δηλαδή ή καταστάσεις που επανέρχονται σε κάθε κωμωδία ανεξάρτητα από την υπόθεση και τους φορείς δράσης. Βλ. Σηφάκης (2003) 240-1, 276-8. 7 Ο Αρ. στα Λήναια όταν οι θεατές ήσαν μόνο Αθηναίοι, χωρίς την παρουσία ξένων που συνέρρεαν στα Μεγάλα Διονύσια είχε μεγαλύτερα περιθώρια να είναι αιχμηρός απέναντι στους συμπολίτες του και μάλιστα αισχρολογώντας (βλ. Αχ. 504-5). [ 9 ]

Ο Αρ. στον Πρόλογο των Αχ. παρουσιάζει τον ΔΙΚΑΙΟΠΟΛΗ ως ένα εκ των θεατών που συμμετέχει στα κοινά, παρακολουθεί θέατρο και τελεί τα λατρευτικά του καθήκοντα. Στόχος του είναι να αποκατασταθεί μια σχέση οικειότητας μεταξύ του πρωταγωνιστή και των θεατών, ώστε να τύχουν ευνοϊκής υποδοχής οι πράξεις του 8. Ως χαρακτήρας ο ΔΙΚΑΙΟΠΟΛΗΣ είναι πολυδιάστατος, γιατί τον βλέπουμε στην αρχή ως έναν απλό αγρότη, αλλά στην πορεία μεταμορφώνεται σε ζητιάνο - ήρωα αρχαίας τραγωδίας και σε επαγγελματία της αγοράς 9. Αντίθετα, στην Ειρ. ο ΤΡΥΓΑΙΟΣ δεν έχει να αντιμετωπίσει τέτοιες αντιδράσεις, γιατί είναι ο ένας που φέρνει την ειρήνη για όλους, κάτι που τονίζεται επανειλημμένα στο έργο (Ειρ. 93, 105 κ. εξ., 292-8). Στην ουσία έχουμε παλιννόστηση της ειρήνης στα πλαίσια της αγροτικής ζωής, κάτι που μοιάζει πιο πραγματικό σε σχέση με την ιδιωτική ειρήνη του ΔΙΚΑΙΟΠΟΛΗ. Από τον ατομισμό του τελευταίου, που συγκρούεται με τους συντοπίτες του, περνάμε στην πανελλήνια συμφιλιωτική διάθεση του ΤΡΥΓΑΙΟΥ. Επειδή η Ειρ. είναι μια γιορτή για την ειρήνη και τα οφέλη της, που είναι πλέον ορατή πραγματικότητα, οι χαρακτήρες της είναι πιο απλοί και συμβολικοί και η ατμόσφαιρα σαφώς πιο χαρούμενη, απ ό,τι στους Αχ. Ο ΤΡΥΓΑΙΟΣ δεν είναι καθόλου βίαιος σε σχέση με τον ΔΙΚΑΙΟΠΟΛΗ ο ΧΟΡΟΣ αποτελείται από πιο τυπικούς αγρότες σε σχέση με τους φιλοπόλεμους Αχαρνείς ο ΠΟΛΕΜΟΣ είναι περισσότερο ένα σύμβολο παρά ένας αποτρόπαιος επαγγελματίας των πολεμικών τεχνών, όπως ο ΛΑΜΑΧΟΣ ο ΟΠΛΩΝ ΚΑΠΗΛΟΣ και οι ομότεχνοί του είναι ουσιαστικά κατεστραμμένοι επαγγελματίες των οποίων τα όπλα ο ΤΡΥΓΑΙΟΣ τα μετατρέπει σε αντικείμενα καθημερινής χρήσης (βλ. Henderson, MM 62 κ. εξ.). Επιπλέον, η Ειρ. είναι ένα μάλλον μονοδιάστατο έργο, γιατί έχει ένα βασικό θέμα και γύρω από αυτό περιστρέφεται ολόκληρη η πλοκή. Αντίθετα οι Αχ. είναι πολυδιάστατο έργο και θίγει πολλά θέματα σε βαθμό, ώστε το θέμα της ειρήνευσης να φαίνεται σε κάποια σημεία ότι λειτούργησε περισσότερο ως 8 Βλ. P. C. Heinrich, Satirical Theory and Dramatic Practice: Towards a New Model of Satire in Perfomance (διδ. διατρ.), 1992, 144 9 Για τις μεταμφιέσεις μεταμορφώσεις του ΔΙΚΑΙΟΠΟΛΗ βλ. Compton-Engle 64-92. [ 10 ]

πρόσχημα, ώστε να μπορέσει ο Αρ. να ασχοληθεί με άλλα θέματα 10. Αν η Ειρ. θεωρείται πιο αδύναμο έργο από τους Αχ., είναι ίσως επειδή ο ΤΡΥΓΑΙΟΣ αντιμετωπίζει λιγότερες και μικρότερες αντιδράσεις σε σχέση με τον ΔΙΚΑΙΟΠΟΛΗ. Ενώ λοιπόν ο Αρ. έχει να πραγματευτεί το ίδιο θέμα και περιορίζεται από την τυπική αφηγηματική δομή της Αρχαίας Κωμωδίας, κατορθώνει, παρ όλ αυτά, να παρουσιάσει δυο έργα των οποίων η ατμόσφαιρα διαφέρει κατά πολύ μεταξύ τους. Αυτό γίνεται πραγματικότητα τόσο μέσα από την διαφορετική δραματουργική δομή, όσο και μέσα από τις διαφορές μεταξύ των δύο κεντρικών δραματικών προσώπων, του ΔΙΚΑΙΟΠΟΛΗ και του ΤΡΥΓΑΙΟΥ. Τα ίδια τα ονόματά των κεντρικών ηρώων μάς δείχνουν τις διαφορές: ο ΤΡΥΓΑΙΟΣ έχει ένα καθαρά αγροτικό όνομα, το οποίο φανερώνει, πέρα από συμβολισμούς, την ενασχόληση με την αμπελουργία, πράγμα για το οποίο επαίρεται, όταν συστήνεται στον ΕΡΜΗ (Ειρ. 190). Αντίθετα το όνομα του ΔΙΚΑΙΟΠΟΛΗ δεν προδίδει την αγροτική του ιδιότητα, για την οποία όμως μας πληροφορεί ο ίδιος αρκετά νωρίς (Αχ. 33 κ. εξ.) 11. Από κει και πέρα όμως είναι σταθερά προσανατολισμένος προς το άστυ, το οποίο θεωρεί υπεύθυνο για τα δεινά που υφίσταται. Εκείνο που μένει να αποδειχτεί είναι ότι και στο θέμα της αισχρολογίας τα δύο έργα διαφέρουν μεταξύ τους, γιατί, αν και το αφηγηματικό πλαίσιο μέσα στο οποίο κινούνται είναι το ίδιο, διαφέρει η δραματουργική τους δομή και το ήθος των πρωταγωνιστών τους. Επειδή δε η αισχρολογία δεν είναι διακοσμητικό, αλλά δραματουργικό στοιχείο, είναι λογικό να χρησιμοποιείται διαφορετικά στα δύο έργα. Η παρούσα εργασία είναι διαρθρωμένη με βάση την αντίθεση πολέμου - ειρήνης. Η παράλληλη μελέτη των ανάλογων σκηνών που υπάρχουν και στα δύο έργα θα αναδείξει και τις ομοιότητες, που οφείλονται στο κοινό θέμα και στην κοινή ιδιότητα των πρωταγωνιστών, και τις διαφορές, που οφείλονται στην διαφορά έντασης και στο διαφορετικό ήθος των ηρώων. 10 Βλ. Bowie 35-43 11 Βλ. E. L. Bowie, «Who is Dicaeopolis?», JHS 108 (1988) 183-185. [ 11 ]

Θα εξετάζω τις αισχρολογίες κάθε κωμωδίας προτάσσοντας την λεξιλογική ερμηνεία, η οποία λειτουργεί βοηθητικά στην ευκολότερη κατανόησή τους. Έπειτα, για να είναι δυνατό να εξαχθούν κάποια γενικά συμπεράσματα και για τα δύο έργα, οι αισχρολογίες κατατάσσονται στις ακόλουθες κατηγορίες με βάση το είδος, τον τύπο και τον σκοπό: 1. Με βάση το είδος σε: (α) σεξουαλικές και (β) σκατολογικές εκφράσεις. 2. Με βάση τον τύπο σε: (α) κυριολεξίες (β) double-entendres (γ) χειρονομίες. Η τελευταία κατηγορία των χειρονομιών δεν είναι λεκτική κατηγορία και ούτε μπορεί να επιβεβαιωθεί με ασφάλεια. Χρησιμοποιείται όμως είτε για να τονίσει μια κυριολεξία είτε για να διευκρινίσει μια αμφισημία ή μια μεταφορική χρήση λέξεως. Ο McLeish (94-5) προβαίνει σε λεπτομερέστερη κατηγοριοποίηση ανάλογα με την συμμετοχή των δραματικών προσώπων και την πρόσληψη της αισχρολογίας από τον θεατή. Έτσι, εκτός των παραπάνω, διακρίνει (δ) τις αισχρολογίες που έρχονται έπειτα από προετοιμασία του θεατή, (ε) αυτές με τις οποίες το ένα δραματικό πρόσωπο γελοιοποιεί το άλλο και (στ) αυτές τις οποίες χρησιμοποιούν δύο δραματικά πρόσωπα αγωνιστικά. 3. Με βάση τον σκοπό σε: (α) επιθετική / περιφρονητική (β) αστεία (γ) εορταστική / τελετουργική. Είναι αναμενόμενο αυτές οι κατηγορίες να συγχέονται καθώς συχνά ο ένας σκοπός χρησιμοποιείται ως μέσο για την επίτευξη του άλλου (π.χ. συχνά ο Αρ. χρησιμοποιεί το αστείο για να επιτεθεί). Ο διαχωρισμός του Robson (70-94) σε αισχρολογίες που δημιουργούν κλίμα οικειότητας μεταξύ αυτών που τις εκστομίζουν και σε αισχρολογίες που λειτουργούν επιθετικά και σκοπό έχουν να αποκλείσουν κάποιον από μια ομάδα, διευκρινίζει καλύτερα τα πράγματα σε αυτή την κατηγορία. Η αισχρολογία των δύο κωμωδιών παρουσιάζει ποικιλία και ως προς το είδος και ως προς τον τύπο και ως προς τον σκοπό. Σε γενικές γραμμές όμως το [ 12 ]

μέρος των έργων στο οποίο κυριαρχεί ο πόλεμος βρίθει από αισχρολογίες σκατολογικού τύπου, ενώ οι σεξουαλικού περιεχομένου λέξεις συνήθως αναφέρονται στην παθητική ομοφυλοφυλική σεξουαλική επαφή. Αντίθετα, η σύνδεση της ειρήνης με την γονιμότητα, το γλέντι, το φαγητό και το σεξ διευκολύνουν τις σεξουαλικού τύπου αισχρολογίες. Η επιθετικότητα και η ένταση που χαρακτηρίζει κυρίως τους Αχ. εξυπηρετείται περισσότερο από κυριολεξίες, ενώ η στατικότητα που χαρακτηρίζει το β μέρος της Ειρ. επιτρέπει την εκλέπτυνση της μεταφοράς ή της αμφισημίας. Ο διαχωρισμός αυτός δεν είναι βέβαια απόλυτος. Η επιμέρους ανάλυση θα αναδείξει και επιμέρους αναλογίες και διαφορές. [ 13 ]

2. Ο ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ 2.1 Η ΑΘΗΝΑ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ 2.1.1 Η πολιτική (Αχαρνής) Στον Πρόλογο των Αχ. ο ΔΙΚΑΙΟΠΟΛΗΣ, περιμένοντας τους αργοπορημένους συμπολίτες του για να αρχίσει η Εκκλησία του Δήμου, αναφωνεί μέσα στην μοναξιά του: ΔΙ. στένω, κέχηνα, σκορδινῶμαι, πέρδομαι, ἀπορῶ, γράφω, παρατίλλομαι, λογίζομαι (Αχ. 30-1). [ΔΙ. αναστενάζω, τανιέμαι, κλάνω, χασμουριέμαι, ξύνω τα νύχια μου, στη γη γραμμές χαράζω, μαδώ τις τρίχες της κεφαλής μου, κάνω λογαριασμούς.] Αυτή η συσσώρευση ρηματικών τύπων 12 είναι μια πρώτης τάξεως ευκαιρία για τον θεατή να βγάλει τα συμπεράσματά του τόσο για την διάθεση, όσο και για τον χαρακτήρα του κεντρικού ήρωα. Η χρήση του πέρδεσθαι ανάμεσα σε ρήματα που φανερώνουν αδημονία, εκφράζει την απογοήτευση 13 του ΔΙΚΑΙΟΠΟΛΗ για τους θεσμούς που δεν λειτουργούν προς όφελος των πολιτών, αλλά και για τους ίδιους τους συμπολίτες του που δεν δείχνουν κανένα ενδιαφέρον για την ορθή λειτουργία τους. Τα αισθήματα αυτά θα μπορούσαν βεβαίως να εκφραστούν με διαφορετικό τρόπο και όχι με το ανάρμοστο πέρδεσθαι, αλλά αυτό οφείλεται στον αγροίκο χαρακτήρα τού ΔΙΚΑΙΟΠΟΛΗ. Πέρα από την γελοιοποίηση της 12 Για τα είδη των συσσωρεύσεων λέξεων στον Αρ. βλ. Spyropoulos 5-6 και Σπυρόπουλος (1988) 124-5. Σε γενικές γραμμές συσσώρευση πρώτου τύπου είναι η παράθεση όμοιων γραμματικών και συντακτικών όρων που ο ένας ακολουθεί τον άλλο δευτέρου τύπου είναι η παράθεση συχνά ανόμοιων όρων ανάμεσα στους οποίους παρεμβάλλονται άλλες λέξεις τέλος τρίτου τύπου έχουμε όταν οι όροι της βρίσκονται διάσπαρτοι στο κείμενο, ενώ κανονικά δεν χαρακτηρίζονται από γραμματική και συντακτική ομοιογένεια. Στην προκειμένη περίπτωση η συσσώρευση είναι πρώτου τύπου (Spyropoulos 132, 181 409). 13 Για την χρήση του πέρδεσθαι με τέτοιες σημασίες βλ. Henderson, MM 195-9, ιδίως 423, 427 και Εύιος Ληναίου 204-17. [ 14 ]

κατάστασης, ο ΔΙΚΑΙΟΠΟΛΗΣ με το να πέρδεται σε δημόσιο χώρο, αισθάνεται απελευθερωμένος από όσα νιώθει ότι τον καταπιέζουν. Ας μην ξεχνάμε ότι ο ΔΙΚΑΙΟΠΟΛΗΣ είναι ένας από τους αγρότες της Αττικής ο οποίος εξ αιτίας του πολέμου, αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τον δήμο του και να ζήσει στα ασφυκτικά γι αυτόν όρια του άστεως 14. Ανήκει σε εκείνη την ομάδα των πολιτών οι οποίοι λόγω της αγροτικής ζωής δεν συμμετείχαν συνήθως στις πολιτικές διαδικασίες. Η αναγκαστική όμως διαβίωση εντός των τειχών τούς έφερε πιο κοντά στην πολιτική επικαιρότητα και καθώς δεν γνώριζαν από πολιτική υπόκειντο εύκολα σε επιρροές 15. Επιθυμούν την ειρήνη, αλλά δεν μπορούν να απαλλαγούν από τα αισθήματα μίσους 16 που τρέφουν για τους εχθρούς οι οποίοι είναι υπεύθυνοι για τις συμφορές τους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν οι γέροντες του ΧΟΡΟΥ. Η συνέχεια του Προλόγου δικαιώνει τον ΔΙΚΑΙΟΠΟΛΗ, γιατί, έπειτα από την αποπομπή του ΑΜΦΙΘΕΟΥ, παρελαύνουν ενώπιον της Εκκλησίας του Δήμου μια σειρά από απίθανοι τύποι οι οποίοι αναδεικνύουν με τον πιο παραστατικό τρόπο την τραγελαφική κατάσταση που επικρατούσε στην Αθήνα του 425 π.χ. Η στάση του ΔΙΚΑΙΟΠΟΛΗ απέναντί τους είναι βεβαίως επικριτική και καταγγελτική και σ αυτό αρωγός είναι πάλι η χρήση της αισχρολογίας, η οποία είναι σε μεγάλο βαθμό υβριστική και επιθετική ή τουλάχιστον περιφρονητική. Την αρχή κάνει η εμφάνιση των απεσταλμένων προς τον βασιλέα των Περσών. Ο ΠΡΕΣΒΥΣ περιγράφει την χλιδή μέσα στην οποία πραγματοποιήθηκε η συγκεκριμένη χρονοβόρα αποστολή, γεγονός που εξοργίζει τον ΔΙΚΑΙΟΠΟΛΗ. Όταν επιτέλους μετά από τέσσερα έτη κατάφεραν οι πρέσβεις να φτάσουν στο παλάτι του Μεγάλου Βασιλέως, δεν τον βρήκαν εκεί διότι: ΠΡ. εἰς ἀπόπατον ᾤχετο στρατιὰν λαβών, 14 Ο Θουκυδίδης (II16) περιγράφει ακριβώς την κατάσταση που επικρατούσε εκείνο τον καιρό στην Αθήνα και τα αισθήματα των αγροτών που είχαν συρρεύσει σε αυτήν. Ο ίδιος ο ΔΙΚΑΙΟΠΟΛΗΣ (Αχ. 33-6) φαίνεται να θεωρεί πως το σημαντικότερο πρόβλημα γι αυτόν και τους άλλους χωρικούς που βρέθηκαν ξαφνικά και αναγκαστικά εντός των τειχών είναι οικονομικής φύσεως. Βλ. Olson(1991) 200 και Macdowell (1995) 47. 15 Βλ. Αχ. 370-3 και Newiger 373-4. 16 Ο ίδιος ο ΔΙΚΑΙΟΠΟΛΗΣ εξάλλου το ομολογεί: Ἐγὼ δὲ μισῶ μὲν Λακεδαιμονίους σφόδρα, (Αχ. 509). [ 15 ]

κἄχεζεν ὀκτὼ μῆνας ἐπὶ χρυσῶν ὀρῶν (Αχ. 81-2) [ΠΡ. αλλά η Αυτού Μεγαλειότης επικεφαλής των ενόπλων δυνάμεων είχε φύγει βιαστικά για ν αποπατήσει κι οχτώ μήνες έχεζε πάνω στα Χρυσά όρη.] Είναι γνωστή η αντίληψη ότι ο Πέρσης βασιλεύς κατείχε όρη από χρυσό 17 και φαίνεται πως ο Αρ. εδώ αφήνει να εννοηθεί ότι αυτά τα όρη δεν είναι τίποτε άλλο παρά συσσωρευμένα κόπρανα, λόγω της χρωματικής τους συνάφειας με τον χρυσό 18. Το γεγονός ότι ο μέγας βασιλεύς αφοδεύει επί οχτώ 19 μήνες συνάδει με την υπερβολή που έχει η περιγραφή της αντιπροσωπείας, αλλά επίσης είναι μειωτικό για την πρεσβεία των Αθηναίων. Η αντίδραση του ΔΙΚΑΙΟΠΟΛΗ είναι δικαιολογημένη: ΔΙ. Πόσου δὲ τὸν πρωκτὸν χρόνου ξυνήγαγεν; (Αχ. 83) [ΔΙ. Και πόσες μέρες έκαναν για να κλείσουν τα θυρόφυλλα του κώλου του;] Ο Edwards (165-8) υποστηρίζει ότι εδώ έχουμε την θετική πλευρά των κοπράνων και συνδέει την αναφορά αυτή με την αγροτική ζωή και την γονιμότητα της γης, η οποία ενισχύεται από την χρήση λιπασμάτων που προέρχονται από κοπριές. Κάτι τέτοιο βέβαια δεν μπορεί να λειτουργήσει σε αστικό περιβάλλον, από το οποίο γινόταν η αποκομιδή των κοπράνων, παρά μόνο σε αγροτικό, όπου η κοπριά μετατρέπεται σε πηγή πλούτου. Η αντιδιαστολή με τους πενόμενους Αθηναίους είναι εμφανής: αυτοί εξ αιτίας του πολέμου έχουν αναγκαστεί να ζουν εντός των τειχών και έχουν αποκοπεί από τον πλούτο που τους προσφέρει η κατεστραμμένη αγροτική οικονομία. Έτσι, η εικόνα του αφοδεύοντος Μεγάλου Βασιλέως δεν αποτελεί απλώς καρικατούρα ή γελοιοποίησή του, αλλά συνδέεται με το γενικότερο θέμα του έργου, που είναι η 17 O στίχος του Πλαύτου (Stichus 24-5) Persarum / montis, qui esse aurei perhibentur [του βουνού των Περσών που λένε πως είναι από χρυσό μτφρ. δική μου] είναι ενδεικτικός για την επιβίωση αυτής της αντίληψης. 18 Ο Olson (Acharnians ad loc.) θεωρεί πως η σύνδεση του χρώματος των κοπράνων με το χρώμα του χρυσού σχετίζεται με τις διατροφικές συνήθειες των Αθηναίων, οι οποίοι κατανάλωναν λιγοστό κρέας και κατά συνέπεια τα κόπρανά τους είχαν το χρώμα που συχνά αναφέρεται ως πυρρόν. Για το χρυσό ή πυρρόν χρώμα των κοπράνων πρβλ. Ιππ. 900, Ειρ. 1176-7, Βάτρ. 153, 483 και Εκκλ. 328-30. 19 Ο αριθμός οχτώ είναι ενδεικτικός της υπερβολής (πρβλ. Ιππ. 70: ὀκταπλάσιον χέζομεν). [ 16 ]

εναγώνια αναζήτηση της ειρήνης και η αποκατάσταση της πρότερης ευτυχισμένης ζωής. Εκείνο όμως που εξωθεί στα άκρα τον ΔΙΚΑΙΟΠΟΛΗ είναι ο εμπαιγμός και ο κυνισμός του βασιλέως ὀφθαλμοῦ, του ΨΕΥΔΑΡΤΑΒΑ (Αχ. 100 κ. εξ), ο οποίος, με τα σπαστά αλλά εύγλωττα ελληνικά του, όχι μόνο αρνείται την πιθανότητα να στείλει ο Πέρσης βασιλιάς χρηματική βοήθεια, αλλά λοιδορεί και τους Αθηναίους που την προσδοκούν: ΨΕ. Οὐ ληψι χρυσο, χαυνόπρωκτ Ἰαοναυ (Αχ. 104) [ΨΕ. Ντεν πάρει χρυσό, κωλοτρυπημένο Ιωνογκρής.] Ο μόνος που αντιλαμβάνεται τα λόγια του ΨΕΥΔΑΡΤΑΒΑ είναι ο αγράμματος ΔΙΚΑΙΟΠΟΛΗΣ, ο οποίος τα επαναλαμβάνει σε καθαρά ελληνικά για να γίνουν κατανοητά τόσο από τον ΠΡΕΣΒΥ όσο και από τους παρόντες συμπολίτες του: ΔΙ. Ὅ τι; χαυνοπρώκτους 20 τοὺς Ἰάονας λέγει, εἰ προσδοκῶσι χρυσίον ἐκ τῶν βαρβάρων (Αχ. 106-7) [ΔΙ. Να, λέει τους Ίωνες, εμάς, κωλοτρυπημένους, αν περιμένουμε χρυσές λίρες απ τον βάρβαρο.] Ο χαρακτηρισμός χαῦνοι αποτελούσε συνήθη μομφή του Αρ. προς τους Αθηναίους 21. Στην Παράβαση θα καυχηθεί ότι, ως ποιητής, βοήθησε τους συμπολίτες του ώστε μήτ εἶναι χαυνοπολίτας (Αχ. 635). Η εναλλακτική χρήση ως δεύτερου συνθετικού των λέξεων πρωκτός και πολίτης επισημαίνει τόσο τις πολιτικές αδυναμίες των Αθηναίων, όσο και τις ιδιαιτερότητές τους στον ερωτικό τομέα. Οι αποκαλύψεις όμως συνεχίζονται: κάτω από την περσική αμφίεση των δύο ευνούχων που συνοδεύουν τον ΨΕΥΔΑΡΤΑΒΑ ο ΔΙΚΑΙΟΠΟΛΗΣ αναγνωρίζει το γνωστό για τις ομοφυλοφιλικές του τάσεις δίδυμο Κλεισθένης Στράτων : 20 Αξιοσημείωτη είναι η ετυμολογική συνάφεια των χαυνόπρωκτ, χαυνοπρώκτους με το ἀχάνας (Αχ. 108), έτσι ώστε να επιταθεί η ειρωνεία της έλλειψης βοήθειας εκ μέρους των Περσών. 21 Στους Ιππ. 1263 ο Αρ. αποκαλεί την Αθήνα πόλη Κεχηναίων. Πρβλ. Ιππ. 261, 755, 1119, Όρν. 165, Βάτρ. 990. [ 17 ]

ΔΙ. Καὶ τοῖν μὲν εὐνούχοιν τὸν ἕτερον τουτονὶ ἐγᾦδ ὅς ἐστι, Κλεισθένης ὁ Σιβυρτίου. Ὦ θερμόβουλον πρωκτὸν ἐξυρημένε. Τοιόνδε δ, ὦ πίθηκε, τὸν πώγων' ἔχων εὐνοῦχος ἡμῖν ἦλθες ἐσκευασμένος; Ὁδὶ δὲ τίς ποτ ἐστίν; οὐ δήπου Στράτων; (Αχ. 117-22) [ΔΙ. Τον ένα από τους δυο ευνούχους, να, ετούτον τον ξέρω είναι ο Κλεισθένης, ο φανατικός άντρας. Βρε συ, με αποτριχωμένο τον πρωκτό τον καυλοξαναμμένο, μαϊμού με γένια δύο πήχες, μας εμφανίστηκες και μαϊμού-ευνούχος; Κι ετούτος πάλι ποιος να είναι; Στράτων! Στρατωνούλα! εσύ δεν είσαι;] Ο τρόπος με τον οποίο ο Αρ. διακωμωδεί τον Κλεισθένη είναι αμείλικτος, αλλά και αριστοτεχνικός (με τον Στράτωνα ασχολείται πολύ λιγότερο). Αρχικά παραθέτει, εν είδει πατρωνύμου, την φράση ὁ Σιβυρτίου (Αχ. 118). Είναι πιθανό να ονομαζόταν έτσι ο πατέρας του Κλεισθένη, αλλά πιθανότερο είναι να τίθεται εδώ αυτό το όνομα για να επιτευχθεί η έντονη αντίθεση μεταξύ του θηλυπρεπούς και αγένειου Κλεισθένη και του ρωμαλέου παλαιστή Σιβύρτιου 22 με τον οποίο υπονοείται πως ο Κλεισθένης είχε ερωτικές σχέσεις. Στην συνέχεια (Αχ. 119) παρωδεί τον ευριπίδειο στίχο ὦ θερμόβουλον σπλάγχνον (Ευρ. απόσπ. 857 Kann.) αντικαθιστώντας το σπλάγχνον με το πρωκτὸν. Τέλος (Αχ. 120) παρωδεί τον στίχο του Αρχίλοχου τοιήνδε δ' ὦ πίθηκε τὴν πυγὴν ἔχων (Αρχίλοχος απόσπ. 187 West) ανακαλώντας στον νου των θεατών την λέξη πυγήν (κώλος) δίχως να την αναφέρει, αξιοποιώντας την ομοηχία των συμφώνων των δύο λέξεων. Η επιτυχία του αστείου έγκειται στο ότι εκεί που δεν υπήρχε αισχρολογία την εφευρίσκει, ενώ εκεί που υπήρχε την εξαλείφει. Το αποτέλεσμα είναι και οι δύο στίχοι να λειτουργούν με βάση την αισχρολογία είτε φανερή είτε υπονοούμενη. 22 Ο Πλούταρχος (Αλκιβιάδης, 3) διασώζει την ονομασία Σιβυρτίου παλαίστρα. Ανάλογες περιπτώσεις χρήσης πλαστού πατρώνυμου με σκοπό την σάτιρα έχουμε στους Αχ. 1131, 1150 και Σφ. 325, 459, 1267. [ 18 ]

Το αν πράγματι πρόκειται για τους δύο Αθηναίους με τους οποίους ο Αρ. θα ασχοληθεί αρκετές φορές στα έργα του 23 ή για πραγματικούς Πέρσες ευνούχους, με τους οποίους παρομοιάζει τον Κλεισθένη και τον Στράτωνα, δεν έχει και τόση σημασία 24. Το σημαντικό είναι πως ο ΔΙΚΑΙΟΠΟΛΗΣ αναγνωρίζει στην συμπεριφορά των ανατολιτών ευνούχων δύο συμπολίτες του εκ των οποίων για τον Κλεισθένη γνωρίζουμε πως ήταν πολιτικά ενεργός 25. Αν μάλιστα φανταστούμε ως λογική την απουσία φαλλού από την αμφίεσή τους, τότε γίνεται ακόμα πιο εμφανής η αντίθεση με τους βαρβάρους που θα ακολουθήσουν. Η σκηνή τελειώνει με τον ΨΕΥΔΑΡΤΑΒΑ να γίνεται δεκτός στο Πρυτανείον από τους εθελοτυφλούντες Αθηναίους, παρά την αποκάλυψη ότι ο Μέγας Βασιλεύς δεν πρόκειται να στείλει χρηματική βοήθεια (Αχ. 124-5). Αυτό είναι η αφορμή για τον ΔΙΚΑΙΟΠΟΛΗ να θέσει σε εφαρμογή το σχέδιό του για σύναψη ιδιωτικής ειρήνης με την συνδρομή του ΑΜΦΙΘΕΟΥ 26, αφού πια δεν έχει καμμία ελπίδα πως θα γίνει συζήτηση για συνθηκολόγηση (Αχ. 128-32). Κατόπιν υποδέχεται την επόμενη αντιπροσωπεία με αρνητική διάθεση (Αχ. 135). Ο ΘΕΩΡΟΣ εμφανίζει ενώπιον της Εκκλησίας του Δήμου τους απεσταλμένους του βασιλιά Σιτάλκη 27, βαρβάρους, «με μεγάλο φαλλό που καταλήγει σε αιματόχρωμη βάλανο» (Σπυρόπουλος, Αχαρνείς ad loc.) ως δείγμα της ακόλαστης και βίαιης διάθεσής τους, γι αυτό και συνοδεύονται από τον 23 Με τις σεξουαλικές προτιμήσεις του Κλεισθένη και του Στράτωνα ο Αρ. θα ασχοληθεί και στους Ιππ. 1374. Ο Κλεισθένης ειδικά αναδεικνύεται σε αγαπημένο του Αρ. στις Νεφ. 355, στους Όρν. 831, στην Λυσ. 621, 1092, στις Θεσμ. 235, 571 κ. εξ. (η μοναδική φορά κατά την οποία είναι δραματικό πρόσωπο, αν εξαιρέσουμε την αμφίβολη επί σκηνής παρουσία του στους Αχ.) και στους Βάτρ. 48, 122 κ. εξ. Με τον Στράτωνα ο Αρ. ασχολείται στο απόσπ. 422 Κ-Α. Βλ. Sommerstein (1996) 353. 24 Βλ. Charles C. Chiasson, «Pseudartabas and His Eunuchs: Acharnians 91-122» CP 79 (1984) 131-136. 25 Ενδείξεις για την πολιτική δραστηριότητα του Κλεισθένη έχουμε στις ακόλουθες περιπτώσεις: Σφ. 1187, Λυσ. 620-4, Βάτρ. 48. Για περισσότερες μαρτυρίες έξω από τον Αρ. βλ. Olson, Acharnians ad loc. Για την σύνδεση ομοφυλοφιλίας και ανάδειξης σε πολιτικά αξιώματα βλ. παρακάτω. 26 Η ταχύτητα με την οποία ο ΑΜΦΙΘΕΟΣ θα διανύσει την απόσταση Αθήνα Σπάρτη Αθήνα, εκτός από το ότι αποτελεί θεατρική σύμβαση, αναδεικνύει και την αντίθεση με τις χρονοβόρες, δαπανηρές και άκαρπες επίσημες πρεσβείες (βλ. MacDowell (1995) 52). 27 Ο Αρ. αναφέρεται εδώ σε πραγματικό γεγονός (βλ. Θουκυδίδης II 29). [ 19 ]

έπαινο του ΘΕΩΡΟΥ ότι με λίγα χρήματα καταπελτάσονται τὴν Βοιωτίαν ὅλην, φράση με σεξουαλικής φύσης υπονοούμενο (Αχ. 160) 28 : ΔΙ. Τίς τῶν Ὀδομάντων τὸ πέος ἀποτεθρίακεν; ΘΕ. Τούτοις ἐάν τις δύο δραχμὰς μισθὸν διδῷ, καταπελτάσονται τὴν Βοιωτίαν ὅλην. ΔΙ. Τοισδὶ δύο δραχμὰς τοῖς ἀπεψωλημένοις; (Αχ. 158-61) [ΔΙ. Ποιος ξεφλούδισε των Οδομάντων την ψωλή; ΘΕ. Ετούτοι που βλέπεις, αν τους δώσεις δύο δεκαχίλιαρα τη μέρα, θα βάλουν άγριο χέρι σε Λειβαδειά και Θήβα. ΔΙ. Δύο ολόκληρα δεκαχίλιαρα για τούτους, με πέος ειδικών αναγκών;] Οι δύο απορίες του ΔΙΚΑΙΟΠΟΛΗ σχετικά με το πέος των ΟΔΟΜΑΝΤΩΝ (Αχ. 158, 161) καθιστούν σαφές ότι η σκηνική παρουσία τους είναι ακριβώς αυτή που επικρίνει ο Αρ. στις Νεφ. 538-9, όταν σεμνύνεται πως οι δικές του κωμωδίες δεν παρουσιάζουν φαλλούς μόνο και μόνο για να προκαλέσουν γέλιο: ΧΟ. οὐδὲν ἦλθε ῥαψαμένη σκύτινον καθειμένον ἐρυθρὸν ἐξ ἄκρου, παχύ, τοῖς παιδίοις ἵν ᾖ γέλως (Νεφ. 538-9) [ΧΟ. δε σας ήρθε εδώ μ ένα πέτσινο πράμα, χοντρό και στην άκρη κόκκινο, κρεμασμένο μπροστά, να γελούν βλέποντάς το τα παιδιά.] Είναι εύκολο το συμπέρασμα πως ο Αρ. στα πρώτα έργα του χρησιμοποιεί κάποια κωμικά ευρήματα που συνηθίζονταν στις κωμωδίες και αποτελούσαν ένα είδος παρακαταθήκης από όπου αντλούσαν όλοι οι κωμικοί ποιητές. Συνεπώς θα ήταν θεμιτό σε μεταγενέστερα έργα του να αποκηρύσσει ό,τι πίστευε πως υποβαθμίζει την τέχνη του, ακόμα κι αν το είχε χρησιμοποιήσει παλαιότερα ο ίδιος. Με αυτό το σκεπτικό μπορεί να δικαιολογηθεί η αντίφαση ανάμεσα στην χρήση του φαλλού στους Αχ. και στην άρνησή του στις Νεφ. Τα πράγματα θα ήταν σίγουρα έτσι, αν στους Αχ. η χρήση του περιτετμημένου φαλλού αποτελούσε ένα κωμικό πυροτέχνημα 29 άσχετο με τα προηγηθέντα, που θα ήταν 28 Το πεδίον (πεδιάδα) της Βοιωτίας ως λέξη δηλωτική του γυναικείου εφηβαίου θα χρησιμοποιηθεί και στην Λυσ. 87-9 (βλ. Henderson, MM 136 136). 29 Για την χρήση του φαλλού στην Αρχαία Κωμωδία βλ. Henderson, MM xv, σημ. 7 και addenda 240, όπου και η περαιτέρω βιβλιογραφία (με την προσθήκη του άρθρου του T. B. L. Webster, «The Costume of the Actors in Aristophanic Comedy», CQ 5 (1955) 94-95). Ειδικά [ 20 ]

ικανό βεβαίως να προκαλέσει το γέλιο, θα ήταν όμως ταυτόχρονα ένδειξη ποιητικής ένδειας εκ μέρους του Αρ. Ευτυχώς όμως η πραγματικότητα είναι διαφορετική. Αρκεί να προσέξει κανείς την ισχυρή σκηνική αντίθεση μεταξύ των ἀπεψωλημένων βαρβάρων και των δύο ευνούχων που συνοδεύουν τον ΨΕΥΔΑΡΤΑΒΑ (βλ. παραπάνω). Κατά συνέπεια το κωμικό εύρημα του φαλλού κυριαρχεί στον Πρόλογο ως ουσιαστικό δραματουργικό στοιχείο, λεκτικό και σκηνικό, υπογραμμίζοντας τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνεται την πραγματικότητα ο ΔΙΚΑΙΟΠΟΛΗΣ. Εκείνο που επιτυγχάνεται με την απουσία / παρουσία του φαλλού σ αυτή την σκηνή είναι να αναδειχθεί η συμπεριφορά των Αθηναίων στην περίοδο του πολέμου. Ο συνδυασμός της πολιτικής τους ανικανότητας με την παθητική ομοφυλοφιλική συμπεριφορά που υπονοείται εδώ είναι επιτυχής και παραστατικός 30 Οι Αθηναίοι είναι χαυνόπρωκτοι αν περιμένουν χρηματική βοήθεια από τους Πέρσες (Αχ. 104-7). Εξάλλου αποτελούν αντικείμενο ερωτικού πόθου ενός βάρβαρου βασιλιά (ο Σιτάλκης στον στ. 144 ἐν τοῖσι τοίχοις ἔγραφ «Ἀθηναῖοι καλοί 31») ο οποίος μάλιστα στέλνει, επί πληρωμή, τους σεξουαλικά απειλητικούς ΟΔΟΜΑΝΤΕΣ. Άλλωστε, ο ΔΙΚΑΙΟΠΟΛΗΣ νωρίτερα μας έχει προϊδεάσει για το ποιους θωρούν ικανούς άνδρες οι Αθηναίοι: ΔΙ. Ἡμεῖς δὲ λαικαστάς 32 τε καὶ καταπύγονας 33 (Αχ. 79) για τον περιτεμημένο φαλλό, ως κωμικό στοιχείο για τους Έλληνες, όπως φαίνεται να υπονοείται στις Νεφ. (538-9), βλ. Dover, Clouds ad loc. και γενικότερα Henderson, MM 111 και σημ. 17. Χαρακτηριστική είναι η άποψη του Ηροδότου (II 37) ο οποίος αποδοκιμάζει την περιτομή στους Αιγυπτίους ως αντιαισθητική, παρόλο που παραδέχεται την χρησιμότητά της στην υγιεινή. 30 Βλ. Henderson, MM 59, 211 464. 31 Για την μετάφραση του στίχου βλ Dover (1978) 318-9 και Σηφάκης (1985) 50-1. Ο Σπυρόπουλος μεταφράζει ευρηματικά, αν και κάπως φλύαρα: [μέχρι που χάραζε στους τοίχους / καρδούλες μ ένα βέλος να τις σκίζει / και τις λέξεις: «Σιτάλκης LOVE Αθηναίους»]. Για την ερωτική σημασία του καλός πρβλ. Σφ. 97-8 (βλ. Sommerstein, Wasps ad loc.). 32 Λέξη ιδιαίτερα υποτιμητική, με την σημασία του πόρνου / παθητικού ομοφυλόφυλου ή ειδικότερα του πεολείκτη. Παρακάτω συναντάμε το θηλυκό λαικαστριῶν (Αχ. 529). Η χρησιμοποιούμενη λέξη αποδίδεται κυρίως σε πόρνες, γιατί η πεολειξία ήταν δραστηριότητα συνυφασμένη στην αρχαία Αθήνα με το συγκεκριμένο επάγγελμα. Ωστόσο ο Henderson (MM 153, 213) επιμένει στην γενικότερη σημασία του πόρνος / πόρνη και δεν θεωρεί πως συνδέεται απαραίτητα με την πεολειξία Για την συζήτηση της σημασίας του ρήματος λαικάζω και των παραγώγων του βλ Bain (1991) 74-7 και Olson, Acharnians ad loc. 33 Στον συγκεκριμένο στίχο η λέξη αναφέρεται στους παθητικούς ομοφυλόφιλους, γρήγορα όμως απέκτησε ευρύτερα υβριστική σημασία (βλ. Henderson, MM 210 462). [ 21 ]

[ΔΙ. Κι εμείς, τους ξεκωλιάρηδες, τους πούστηδες εν γένει.] Η αντίληψη ότι, για να ανέλθει κάποιος νέος στα πολιτικά αξιώματα, έπρεπε να ενδώσει στις σεξουαλικές επιθυμίες των ισχυρών ανδρών της εποχής γίνεται φανερή εδώ 34. Με το ίδιο σκεπτικό ο ΔΙΚΑΙΟΠΟΛΗΣ εξευτελίζει τον Κλεισθένη (Αχ. 117-21) και ο ΧΟΡΟΣ επιτίθεται στον Κλέωνα (Αχ. 664) με τον χαρακτηρισμό λακαταπύγων 35 (πουσταράς), αλλά και στον Αλκιβιάδη (Αχ. 716) αποκαλώντας τον εὐρύπρωκτο 36 (αυτός που έχει ευρύ πρωκτό εξ αιτίας της συνεχούς σοδομίας). Το ότι η ειρήνη είναι ο μόνος τρόπος για να εξαλειφθεί αυτή η κατάσταση το διαπιστώνουμε όταν ο ΧΟΡΟΣ μακαρίζει τον ΔΙΚΑΙΟΠΟΛΗ για τα καλά που θα απολαύσει χάρη στην ιδιωτική του ειρήνη. Απαριθμεί λοιπόν όλους εκείνους από τους οποίους θα απαλλαγεί με την καινούργια πραγματικότητα (Αχ. 836-59). Ανάμεσά τους καταλέγει και τον ΠΡΕΠΗ που χαρακτηρίζεται από εὐρυπρωκτίαν (Αχ. 843). Ο χαρακτηρισμός δεν οφείλεται τόσο (ή μόνο) στις σεξουαλικές προτιμήσεις του συγκεκριμένου ανθρώπου, αλλά κυρίως στο ότι αυτός δραστηριοποιήθηκε στα κοινά έχοντας ως εφόδιο αυτό που συνηθιζόταν εκείνη την εποχή: ερωτικές σχέσεις με σημαίνοντες Αθηναίους. Με αυτόν τον τρόπο κλείνει ο κύκλος στους Αχ. Όλη η ζοφερή εικόνα της αρχής, με τους Αθηναίους να ανέχονται στην Εκκλησία του Δήμου κάθε λογής απατεώνα, παύει να υφίσταται, αλλά μόνο για τον ΔΙΚΑΙΟΠΟΛΗ, ο οποίος άλλωστε ήταν και ο μόνος που φαινόταν να ενοχλείται από αυτήν την παρακμή. 34 Πρβλ. Ιππ. 423-8, Νεφ. 1093-4, Εκκλ. 112-3. 35 Η λέξη είχε την ίδια σημασιολογική εξέλιξη με το καταπύγων. Είναι γεγονός όμως πως η χρήση της εδώ, σε συνδυασμό με τους στ. Αχ. 79, 716, 843, αποδίδει την γενική αντίληψη που είχε ο ΔΙΑΚΑΙΟΠΟΛΗΣ για τους πολιτικούς. Βλ. Henderson, MM 210 462 και Εύιος Ληναίου 77 ο οποίος θεωρεί την λέξη συνώνυμη με το παγκαταπύγων (Λυσ. 137). 36 Η λέξη φαίνεται να διατήρησε την αρχική της σημασία που συνδεόταν με την πρωκτική επαφή και δεν εξελίχθηκε σε γενικότερο υβριστικό όρο (Henderson, MM 210 460). [ 22 ]

2.1.2 Η κοινωνία (Ειρήνη) Τέσσερα χρόνια αργότερα, οι θεατές των Μεγάλων Διονυσίων του 421 π.χ. με την ειρήνη του Νικία προ των πυλών, ήταν σαφώς προετοιμασμένοι να παρακολουθήσουν ένα έργο με θέμα την ειρήνη και ο Αρ. ανταποκρίθηκε σ αυτήν την προσδοκία παρουσιάζοντας κωμωδία με αυτόν ακριβώς τον τίτλο. Έπρεπε όμως να περιμένουν πενήντα στίχους για να πληροφορηθούν από τον ένα εκ των δύο ΟΙΚΕΤΩΝ την υπόθεση του έργου. Μέχρι εκείνο το σημείο παρακολουθούσαν δύο δούλους να τρέφουν ένα αόρατο σε αυτούς σκαθάρι, τον ΚΑΝΘΑΡΟ 37, με κάθε λογής ακαθαρσίες. Θα ανακαλύψουν σε λίγο οι θεατές πως αυτή η δύσοσμη εικόνα δεν είναι η δυστυχία που θα προκαλέσει την απόφαση του κεντρικού ήρωα να αλλάξει την κατάσταση, αλλά αντίθετα είναι το αποτέλεσμα της απόφασής του να αλλάξει την δυστυχία, που δεν είναι άλλη από την έλλειψη ειρήνης. Διαφορετικά απ ό,τι στα προηγούμενα έργα, όπου ο Αρ. ακολουθούσε μια κάπως πιο ευθύγραμμη δραματική δομή και παρουσίαζε εξαρχής την έλλειψη ή δυστυχία και έπειτα η απόφαση του ήρωα να δράσει, στην Ειρ. αντιστρέφει την σειρά με τον ΤΡΥΓΑΙΟ να έχει λάβει την απόφασή του και μάλιστα να την έχει ήδη θέσει σε εφαρμογή, αναθέτοντας στους δύο δούλους του να θρέψουν τον ΚΑΝΘΑΡΟ 38. Εκείνο που αμέσως αντιλαμβάνεται ο θεατής είναι πως κάτι κακό συμβαίνει. Η δυσοσμία δεν μπορεί να είναι ομαλή κατάσταση για την πόλη και, το σπουδαιότερο, εμποδίζει την επικοινωνία με τους θεούς οι οποίοι επιθυμούν αρώματα στους βωμούς τους και όχι οσμές από κοπριά 39. Η απεγνωσμένη 37 Το ότι στον πρώτο στίχο ακούγεται το όνομα ΚΑΝΘΑΡΟΣ χωρίς όμως να εμφανίζεται (όπως αντιλαμβανόμαστε από τους στ. Ειρ. 30-1) ο φορέας του ονόματος, ίσως δημιουργεί στους θεατές την υπόνοια πως ο Αρ. πρόκειται να διακωμωδήσει τον κωμικό ποιητή Κάνθαρο ως σκατοφάγο (Για την σκατοφαγία βλ. Henderson, MM 192-4). 38 Η δυστυχία ή έλλειψη κάποιου αγαθού που βιώνει ο κεντρικός ήρωας και η απόφασή του για ένα σχέδιο αντίδρασης είναι οι δύο πρώτες από τις λειτουργίες που έχει επισημάνει ο Σηφάκης στην αφηγηματική δομή της Αρχαίας Κωμωδίας. Βλ. Σηφάκης (2007) 248-9 και 276-81. 39 Η κόρη του ΤΡΥΓΑΙΟΥ δεν διανοείται πώς ένα τόσο βρομερό πλάσμα θα φτάσει μέχρι την θεϊκή κατοικία (Ειρ. 131-2). Ο Ξενοφών (Οικονομικός, 5.3) γράφει ότι οι προσφορές προς τους βωμούς και τα αγάλματα των θεών πρέπει να συνοδεύονται μετὰ ἡδίστων ὀσμῶν καὶ θεαμάτων. Για το ότι η βρομιά της εναρκτήριας σκηνής της Ειρ. συμβολίζει την μόλυνση των ιερών και πως κάποια συμφορά έχει ενσκήψει στην πόλη βλ. Bowie 142. Ανάλογες περιπτώσεις μόλυνσης των ιερών με ακαθαρσίες έχουμε στους Σφ. 393-4 και στους Βατρ. 366. [ 23 ]

έκκληση του δεύτερου ΟΙΚΕΤΗ είναι ενδεικτική και καθιστά πολύ παραστατική την περιγραφή της φοβερής κατάστασης: ΟΙ. Β Ἄνδρες κοπρολόγοι, προσλάβεσθε πρὸς θεῶν, εἰ μή με βούλεσθ' ἀποπνιγέντα περιιδεῖν. (Ειρ. 9-10) [ΟΙ. Β Για το θεό, βοηθάτε με, σύντροφοι κοπρολόγοι, αν μ αφήσετε, θα με πνίξει η μπόχα!] Κινδυνεύουν να πνιγούν από την κοπριά και έχουν ανάγκη από τους επαγγελματίες κοπρολόγους 40 για να τα βγάλουν πέρα. Αν ο πόλεμος παρομοιάζεται με την βρομιά της κοπριάς, τότε αυτή η έκκληση μπορεί να έχει την έννοια ότι οι Αθηναίοι, αφού επιθυμούν τον πόλεμο, έχουν σχέση με τα περιττώματα και συνεπώς είναι οι μόνοι που μπορούν να διεκπεραιώσουν την υπόθεση με την τροφή του ΚΑΝΘΑΡΟΥ καλύτερα απ ό,τι ο ΟΙΚΕΤΗΣ 41. Στους επόμενους δύο στίχους ο Αρ. κατορθώνει να κάνει ένα αστείο το οποίο είναι ταυτόχρονα και σκατολογικό και σεξουαλικό. ΟΙ. Α Ἑτέραν ἑτέραν δός, παιδὸς ἡταιρηκότος τετριμμένης γάρ φησιν ἐπιθυμεῖν (Ειρ. 11-2) [ΟΙ. Α Δος του κοπριά απ αγόρι ξεβγαλμένο τη θέλει νά ναι καλοδουλεμένη!] Ο ΟΙΚΕΤΗΣ με το λογοπαίγνιο ἑτέραν - ἡταιρηκότος κάνει νύξη στις παιδεραστικές συνήθειες των Αθηναίων. Η ουσία βρίσκεται στο ότι υπάρχει ευκολία να βρεθεί το ζητούμενο: κόπρος από τον πρωκτό νεαρού εκδιδομένου, η οποία θα είναι τετριμμένη. Οι τέτοιας λογής νεαροί είναι ίδιας ποιότητας με τους πολιτικούς στους οποίους επιτέθηκε ο Αρ. στους Αχ. (117-21, 664, 716, 843, βλ. παραπάνω). Εκεί η επίθεση ήταν κατά μέτωπο, ενώ εδώ πλάγια, αλλά όχι λιγότερο οξεία υπάρχει αφθονία τέτοιων νεαρών στην Αθήνα των οποίων η χρησιμότητα είναι μόνο μία: να θρέψουν με την κόπρο τους ένα σκαθάρι. Το ότι είναι άχρηστοι και 40 Για το επάγγελμα του κοπρολόγου βλ. E. J. Owens, «The Koprologoi at Athens in the Fifth and Fourth Centuries B.C.», CQ 33 (1983) 44-50. 41 Κάτι τέτοιο φαίνεται να είχε κατά νου ο Μ. Αυγέρης όταν μετέφραζε το ἄνδρες κοπρολόγοι ως «κοπροσυντρόφοι». [ 24 ]

επικίνδυνοι έχει φανεί ήδη από τους Αχ., όταν αποδείχτηκαν ανίκανοι να διαπραγματευτούν την ειρήνη. Τότε βρέθηκε ένας χωριάτης που τους παρέκαμψε και έκλεισε μόνος του την ειρήνη. Τώρα ο ΤΡΥΓΑΙΟΣ δεν είναι διατεθειμένος να αποκλείσει κανέναν από τα σχέδιά του. Ο καθένας θα προσφέρει ό,τι μπορεί και οι νεαροί σπουδαρχίδαι (Αχ. 595) θα προσφέρουν τα κόπρανά τους, αφού το μοναδικό τους προσόν είναι η ευρυπρωκτία τους. Ο Πρόλογος συνεχίζεται με τους δύο δούλους να αγανακτούν με την τύχη τους και μέχρι τον στ. Ειρ. 38 περιγράφουν με κάθε λεπτομέρεια τον τρόπο με τον οποίο σιτίζουν το τεράστιο σκαθάρι. Αμέσως μετά αναρωτιούνται για την προέλευση του τέρατος και, αφού αποκλείουν να το έχει στείλει η Αφροδίτη ή οι Χάριτες, καταλήγουν πως υπεύθυνος είναι ο Ζευς: ΟΙ. Βʹ Οὐκ ἔσθ ὅπως τοῦτ' ἔστι τὸ τέρας οὐ Διὸς καταιβάτου (Ειρ. 41-2) [ΟΙ. Βʹ Δίχως άλλο, ο Δίας Καταβάτης ναι, δικό του δώρο. Θρ. Σταύρου] Η συνεκφώνηση του τελικού σίγμα της λέξης Διός με την πρόθεση κατά, που είναι πρώτο συνθετικό της λέξης που ακολουθεί, επιτυγχάνει το σκατολογικό αστείο 42 που εμπλέκει και τους θεούς στην ανυπόφορη κατάσταση της δυσοσμίας. Ο McLeish (95) αναφέρει τον στίχο αυτόν ως καλό παράδειγμα απλής και ρητής αισχρολογίας. Η λέξη με το αισχρό περιεχόμενο βρίσκεται σε μη αισχρολογικό περιβάλλον και το αστείο επιτυγχάνεται με την έκπληξη που νιώθει ο θεατής, επειδή δεν είναι προετοιμασμένος. Επιτέλους ο ΤΡΥΓΑΙΟΣ εμφανίζεται κάποτε πάνω στον ΚΑΝΘΑΡΟ, ως άλλος Βελλεροφόντης πάνω στον Πήγασό του, να κατευθύνεται προς τον Όλυμπο (Ειρ. 79). Ό,τι ακολουθεί αποτελεί έξοχο παράδειγμα για το πώς ο Αρ. κατορθώνει να συνδυάζει το ρεαλιστικό με το μη ρεαλιστικό στοιχείο. Στόχος είναι να 42 Βλ. Μ. Κοπιδάκης, «Παρασημειώσεις σε ελληνικά κείμενα β», Ελληνικά 30 (1977-78)147-9 (non vidi). Προτίμησα την γραφή των κωδίκων Διὸς καταιβάτου, την οποία υιοθετεί ο Olson και την μετάφραση του Σταύρου, επειδή μεταφράζει σύμφωνα με αυτή την γραφή. Ο Coulon προτιμά την γραφή Διὸς Σκαταιβάτου. Έτσι όμως, στην ανάγνωση, χάνεται η λεπτότητα του αστείου που παράγεται με την συνεκφώνηση του τελικού σίγμα και της πρόθεσης κατά. Στην πραγματικότητα της παράστασης βέβαια και οι δύο εκδοχές ακούγονται το ίδιο. [ 25 ]

διευκολυνθεί ο θεατής στην μετάβασή του από την πραγματικότητα στην φαντασία. Ο McLeish (96-7) παρατηρεί ότι τα χωρία της φαντασίας ακολουθούνται από σύντομα χωρία ρεαλιστικής και κυριολεκτικής αισχρολογίας. Πραγματικά, ενώ το εγχείρημα του ΤΡΥΓΑΙΟΥ είναι από κάθε πλευρά εξωπραγματικό και εξωφρενικό, αυτός έχει ήδη εξασφαλίσει τον ανεφοδιασμό του οχήματός του με τα δικά του κόπρανα (Ειρ. 138-9), ενώ διαρκώς μεριμνά για την ασφάλεια της πτήσης του. Αρχικά λοιπόν προνοεί και παραγγέλνει στους Αθηναίους να σφραγίσουν τους απόπατους και τους πρωκτούς, ώστε να μην παρασυρθεί ο κάνθαρος (Ειρ. 101: τοὺς πρωκτοὺς ἐπικλείειν). Παρόμοια είναι η παραγγελία του παρακάτω να μην πέρδονται και να μην αποπατούν για τρεις μέρες (Ειρ. 151: μὴ βδεῖτε μηδὲ χέζεθ' ἡμερῶν τριῶν). Οι φόβοι του όμως γίνονται πραγματικότητα, όταν αντικρίζει από ψηλά έναν άνθρωπο να αφοδεύει σε μια κακόφημη συνοικία του Πειραιά: ΤΡ. Ἄνθρωπε, τί δρᾷς, οὗτος ὁ χέζων ἐν Πειραιεῖ παρὰ ταῖς πόρναις; (Ειρ. 164-5) [ΤΡ. Άνθρωπε, τι χέζεις κάργα εκεί χάμου στον Περαία στων μπορντέλων το στενό;] Τέλος, για να αποφύγει κάθε κίνδυνο, απευθύνεται, διακόπτοντας την θεατρική ψευδαίσθηση 43, στον μηχανοποιό του θεάτρου ο οποίος χειριζόταν τον μηχανισμό με το σκαθάρι και τον προειδοποιεί πως, αν δεν κάνει καλά την δουλειά του, τότε θα τα κάνει πάνω του από τον φόβο του και θα ταΐσει τον ΚΑΝΘΑΡΟ. Ο ΚΑΝΘΑΡΟΣ όμως, με ό,τι αυτός αντιπροσωπεύει, θα κλείσει τον κύκλο του όταν ο ΤΡΥΓΑΙΟΣ θα απελευθερώσει την ΕΙΡΗΝΗ και θα είναι έτοιμος να 43 Είναι δύσκολο να αποφανθούμε αν σε ένα θέατρο συμβάσεων, όπως η Αττική Κωμωδία, υφίσταται θεατρική ψευδαίσθηση. Ο Σηφάκης (Sifakis (1971) 7-14) την θεωρεί χαρακτηριστικό του νεότερου, ρεαλιστικού θεάτρου και την αποκλείει από την Αρχαία Κωμωδία. Για διαφορετικές απόψεις βλ. D. Bain, Actors & Audience, Oxford 1977, G. A. H. Chapman, «Some Notes on Dramatic Illusion in Aristophanes», AJPh 104 (1983) 1-23, C. Dedussi, «Greek Drama and its Spectators Conventions and Relationships», in A. Griffiths (ed.), Stage Directions: Essays in Ancient Drama in Honour of E. W. Handley (Bics Supplement 66) Λονδίνο 1995, 123-32. [ 26 ]

επιστρέψει θριαμβευτικά στην γη απαλλαγμένος από την βρομιά του πολέμου, την οποία «οσμιστήκαμε» στο πρώτο μέρος της κωμωδίας. Η ΕΙΡΗΝΗ πρέπει να επαναπατριστεί με όλα τα χειροπιαστά οφέλη, και αυτά ενσαρκώνονται από την ΟΠΩΡΑ και την ΘΕΩΡΙΑ που ουδεμία σχέση έχουν με τον βρομερό και τερατώδη ΚΑΝΘΑΡΟ. Η τελευταία αναφορά σ αυτόν γίνεται με ένα αστείο σκατολογικό και ταυτόχρονα σεξουαλικό. Όταν ο ΤΡΥΓΑΙΟΣ πληροφορείται ότι ο ΚΑΝΘΑΡΟΣ θα παραμείνει στον Όλυμπο, ρωτά για την τροφή του. Ο ΕΡΜΗΣ του απαντά: ΕΡ. Τὴν τοῦ Γανυμήδους ἀμβροσίαν σιτήσεται (Ειρ. 724) [ΕΡ. Την αμβροσία που κάνει ο Γανυμήδης.] Στην περίπτωση αυτή έχομε εξαιρετικό χειρισμό από τον Αρ. δραματουργικών απαιτήσεων, ρεαλιστικών στοιχείων και μυθολογικών δεδομένων: για τις ανάγκες του έργου ο ΚΑΝΘΑΡΟΣ πρέπει να εξαφανιστεί ή τουλάχιστον να μην επιστρέψει στην γη μαζί με τον θριαμβεύοντα ΤΡΥΓΑΙΟ. Η λύση είναι να παραμείνει στον Όλυμπο, αντιστρέφοντας με αυτόν τον τρόπο την κατάσταση του πρώτου μέρους του έργου: οι θεοί μένουν με τον ρυπαρό ΚΑΝΘΑΡΟ και οι θνητοί απολαμβάνουν τα αγαθά της ΕΙΡΗΝΗΣ. Στο σημείο αυτό έρχεται η λογική απορία του ΤΡΥΓΑΙΟΥ: εφόσον οι θεοί τρέφονται με αμβροσία την οποία χωνεύουν δίχως να αφοδεύουν 44, πού θα βρει ο ΚΑΝΘΑΡΟΣ κόπρανα για να τραφεί; Ο ΕΡΜΗΣ έχει έτοιμη την απάντηση: από τὴν τοῦ Γανυμήδους ἀμβροσίαν, υπονοώντας τα περιττώματά του. Η αναλογία του ερωμένου του Διός (ο οποίος ως θνητός ήταν και ο μόνος που αφόδευε στον Όλυμπο) με τον παῖδα και την τετριμμένην κόπρο του (Ειρ. 11) είναι προφανής. Κλείνει λοιπόν το κεφάλαιο ΚΑΝΘΑΡΟΣ, έτσι ακριβώς όπως άρχισε, με την μόνη διαφορά ότι το πρόβλημα πλέον δεν το έχουν οι θνητοί, αλλά οι θεοί. Ο σχολιασμός της Αθήνας του πολέμου και στα δύο έργα είναι λογικό να έχει ομοιότητες. Στόχος του Αρ. είναι να παρουσιάσει ζοφερή την εικόνα της πόλης του, ώστε να τονιστεί η αντίθεση με την κατάσταση που θα επικρατήσει μετά την εγκαθίδρυση της ειρήνης. Η χρήση της αισχρολογίας λοιπόν δεν μπορεί 44 Όταν χρειάζεται, ο Αρ. βάζει τους θεούς και να ουρούν και να αφοδεύουν. Π.χ. ο ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ στις Νεφ. (373) πιστεύει ότι η βροχή ήταν η ούρηση του Δία μέσα από κόσκινο, ενώ ο ΔΙΟΝΥΣΟΣ στους Βατρ. (479) τα κάνει πάνω του από τον φόβο του. [ 27 ]