Ινστιτούτο Διεθνών Οικονομικών Σχέσεων ΕΙΚΟΝΕΣ ΤΗΣ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗΣ ΗΓΕΣΙΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΕΛΙΤ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΓΙΑ ΤΟ ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ

Ινστιτούτο Διεθνών Οικονομικών Σχέσεων ΕΙΚΟΝΕΣ ΤΗΣ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗΣ ΗΓΕΣΙΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΕΛΙΤ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΓΙΑ ΤΟ ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ Έρευνα: Νικόλαος Πασαμήτρος, Boyka Boneva Προπτυχιακοί Φοιτητές/Βοηθοί Έρευνας: Άννα Ελευθερίου, Oxana Pavlova Αθήνα, 2013 1

Περίληψη Το σύγχρονο Μακεδονικό ζήτημα που δημιουργήθηκε με τη διάλυση της ενιαίας Γιουγκοσλαβίας και αφορά τη διακρατική διένεξη μεταξύ Ελλάδας και Πρώην Γιουγκοσλαβικής Δημοκρατίας της Μακεδονίας (ΠΓΔΜ), εξακολουθεί να παραμένει άλυτο. Ενώ στη γειτονική χώρα επιχειρείται η ενδυνάμωση της εθνικής ταυτότητας με τη διαδικασία της «αρχαιοποίησης», στην Ελλάδα η πολιτική ελίτ παραμένει δέσμια της δικής της εθνικής εικόνας. Η εικόνα αυτή κτίζεται και παγιώνεται μέσω της εθνικής ιστορικής αφήγησης και του habitus και φορτίζει θετικά την έννοια της οικείας ομάδας (in-group) σε βάρος των «άλλων» (out-group). Το κύριο σημείο διένεξης των δύο κρατών είναι το όνομα της ΠΓΔΜ που όμως εμπλουτίζεται και περιπλέκεται από τα συμπληρωματικά ζητήματα των εθνικών συμβόλων και ενός μικρού σλαβόφωνου πληθυσμού εντός της ελληνικής επικράτειας. Στο κύριο ζήτημα του ονόματος, η Ελλάδα ταλανίζεται από την άκαμπτη στάση της στο ζήτημα του ονόματος που θα πρέπει να υιοθετήσει η ΠΓΔΜ, κατά το πρόσφατο παρελθόν, που αφύπνισε τα εθνικά αντανακλαστικά του ελληνικού λαού, ενίσχυσε το λαϊκισμό εντός και εκτός των πολιτικών ελίτ και εν τέλει παγίδευσε την πολιτική ηγεσία μεταξύ αρνητικής στάσης και απραξίας. Στα δευτερεύοντα ζητήματα, αφενός η χρήση αρχαίων μακεδονικών συμβόλων από την πλευρά της ΠΓΔΜ θίγει περεταίρω το εθνικό αίσθημα της ελληνικής κοινής γνώμης και αφετέρου, οι αναφορές για ύπαρξη σλαβομακεδονικής μειονότητας με σκοπό την άσκηση πίεσης στην ελληνική πλευρά εξοργίζουν την ούτως ή άλλως επιφυλακτική σε τέτοια θέματα πολιτική ηγεσία. Στην περιοχή της Θεσσαλονίκης, που αποτελεί το πολιτικό, οικονομικό και πολιτισμικό κέντρο της Μακεδονίας και που επηρεάζεται πιο άμεσα από όλες τις πτυχές του «Mακεδονικού» (όνομα, σύμβολα, σλαβόφωνοι), διαμορφώνονται διάφορες τάσεις και αντιλήψεις σχετικά με το ζήτημα. 2

Η παρούσα μελέτη, ερευνά τις εικόνες και τις θέσεις της θρησκευτικής ηγεσίας και της οικονομικής ελίτ της Θεσσαλονίκης σχετικά με το Μακεδονικό. Η θρησκευτική ηγεσία, που αποτελεί πνευματικό πόλο εντός και εκτός Μακεδονίας, ακολουθεί μια παρεμβατική στάση που προσπαθεί με τοποθετήσεις να επηρεάσει και να συνδιαμορφώσει την επίσημη εξωτερική πολιτική. Η θρησκευτική ηγεσία της Θεσσαλονίκης, όπως παρουσιάζεται μέσα από τις τοποθετήσεις του Μητροπολίτη Άνθιμου, αποτελεί άκαμπτο υπερασπιστή της εθνοκεντρικής ιστορικής αφήγησης και κήρυκα της στερεοτυπικής εικόνας του εχθρικού «άλλου» απέναντι στις εθνικά και ιστορικά δίκαιες θέσεις του «δικού μας» πράου έθνους. Η θρησκευτική ηγεσία διεκδικεί το ρόλο του εθνικού διαφωτιστή σε μια Ελλάδα που, όπως αυτή την αντιλαμβάνεται, έχει παραδοθεί στην αλλοτρίωση. Οι επιδιώξεις αυτές προκύπτουν από την αυτό-εικόνα της θρησκευτικής ελίτ, δηλαδή από την αντίληψη ότι αφού η πολιτική ηγεσία είναι αδρανής και υποχωρητική, χρειάζεται την απαραίτητη ώθηση από τη θρησκευτική ηγεσία που ως ακέραιη, μαχητική και παραδοσιακά ελληνική, μπορεί να προασπίσει τα εθνικά συμφέροντα Βασικός στόχος της οικονομικής ελίτ, όπως φυσιολογικά προκύπτει από την ιδιότητά της, είναι η οικονομική και εμπορική άνθηση και δραστηριότητα. Η τακτική της μη ανάμειξης διακρίνεται και στην αντίθεση της στις παρεμβάσεις της θρησκευτικής ηγεσίας αλλά και στην περίπτωση του ελληνικού εμπάργκο όπου τα συμφέροντά της εθίγησαν άμεσα. Η οικονομική ελίτ, που αποτελεί έναν από τους κύριους οικονομικούς, εμπορικούς και επιχειρηματικούς εταίρους της Πρώην Γιουγκοσλαβικής Δημοκρατίας της Μακεδονίας, αποσκοπεί στη διατήρηση, σύσφιξη και αύξηση των οικονομικών σχέσεων με τη γείτονα και κρατά μη παρεμβατική στάση, ευθυγραμμιζόμενη με την επίσημη ελληνική θέση και ευχόμενη την επίλυση που θα ωφελήσει περεταίρω την οικονομική της δραστηριότητα. 3

Η υπάρχουσα και περεταίρω άνθηση των οικονομικών και των εμπορικών σχέσεων μεταξύ των δύο χωρών αποτελεί ένα θετικό προηγούμενο στη σύσφιξη των αντίστοιχων πολιτικών σχέσεων Ωστόσο, το προηγούμενο αυτό δεν αποτελεί παρά μονάχα θετικό momentum για την εντονότερη δραστηριοποίηση των πολιτικών παραγόντων. Μια διακρατική λύση δεν θα μπορούσε να στηριχθεί αποκλειστικά σε μια ανθηρή οικονομική σχέση αλληλεξάρτησης παρά μόνο βραχυπρόθεσμα, καθώς οι ρίζες αλλά και ο πυρήνας του προβλήματος θα παρέμεναν και η πιθανότητα οπισθοδρόμησης θα ήταν μεγάλη. 4

Περιεχόμενο Εισαγωγή 6 Θεωρητικό πλαίσιο 7 Δημιουργία και συντήρηση των εικόνων 8 Οικείες, διαφορετικές ομάδες και εθνική εικόνα 11 Εικόνες των ελίτ, εικόνες της μάζας 13 Τα στοιχεία του Μακεδονικού 16 Το ζήτημα του ονόματος 17 Τα εθνικά σύμβολα 21 Το ζήτημα των σλαβόφωνων κατοίκων της βορείου Ελλάδος 27 Η στάση και η αντιμετώπιση του Μακεδονικού από τη θρησκευτική ηγεσία της Θεσσαλονίκης 33 Οι αντιλήψεις του Μητροπολίτη Θεσσαλονίκης Άνθιμου Η Εθνοκεντρική θεώρηση της διεθνούς πραγματικότητας 37 33 Το ζήτημα του ονόματος και οι διαπραγματεύσεις 40 Θρησκευτική ελίτ και εθνικά σύμβολα 45 Ο σλαβομακεδονικός αλυτρωτισμός 48 Οικονομική ελίτ και Μακεδονικό 51 Οικονομική Δραστηριότητα Ελλάδα ΠΓΔΜ 51 Η εμπορική χρήση του ονόματος 55 Η οικονομική συνεργασία ως γόνιμο έδαφος για τις προοπτικές βελτίωσης των σχέσεων Ελλάδας - ΠΓΔΜ 57 Συμπεράσματα 63 Βιβλιογραφία 66 Παράρτημα 74 5

Εισαγωγή Το σύγχρονο Μακεδονικό ζήτημα ή αλλιώς το «σκοπιανό» όπως συχνότερα αναφέρεται στις ελληνικές πολιτικές, δημοσιογραφικές και καθημερινές συζητήσεις, είναι μια διακρατική διένεξη που αφορά κυρίως το ζήτημα της ονομασίας της Πρώην Γιουγκοσλαβικής Δημοκρατίας της Μακεδονίας. Εντούτοις, πέρα από το επίπεδο της υψηλής πολιτικής, το ζήτημα απασχολεί και προκαλεί τις παρεμβάσεις κοινωνικών ομάδων πέρα από τη σφαίρα της πολιτικής, όπως θρησκευτικών θεσμών, οικονομικών οργανισμών, τοπικών κοινωνιών και σε ορισμένες περιπτώσεις μεγάλων κομματιών του ελληνικού λαού. Όπως σε πολλές περιπτώσεις διενέξεων, έτσι και στην υπό μελέτη, δημιουργείται αμοιβαία δυσπιστία μεταξύ των δύο μερών. Οι εθνοκεντρικές αντιλήψεις ενισχύουν τη διένεξη και παγιώνουν στερεοτυπικές εικόνες που ταυτόχρονα εξυπηρετούν το σκοπό της εθνικής στερεότητας. Η περίπτωση του σύγχρονου μακεδονικού είναι μια σχετικά πρόσφατη διαμάχη μεταξύ της Ελλάδας και της Πρώην Γιουγκοσλαβικής Δημοκρατίας της Μακεδονίας και σημαντικό μέρος του προβλήματος αποτελεί η αμοιβαία δυσπιστία. Σε αντίθεση με άλλες περιπτώσεις διενέξεων, οι σχέσεις μεταξύ των δύο κρατών κάθε άλλο παρά «παγωμένες» μπορούν να χαρακτηριστούν καθώς οι οικονομικές σχέσεις παρουσιάζονται ανθηρές. Το παρελθόν της ευρύτερης γεωγραφικής περιοχής της Μακεδονίας, οι εθνικιστικές τοποθετήσεις από ορισμένες φωνές και από τις δύο πλευρές και η αναζήτηση εθνικής ταυτότητας από το νεαρό κράτος της Πρώην Γιουγκοσλαβικής Δημοκρατίας της Μακεδονίας περιπλέκουν το ζήτημα. Η συγκεκριμένη διένεξη παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον λόγο των ιδιαιτέρων συνθηκών της. Από τη μία, η Πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας καταβάλλει μια προσπάθεια για τη διαμόρφωση μιας εθνικής ταυτότητας βασισμένης σε αρχαία ελληνικά σύμβολα αγνοώντας την ανάγκη για ουσιαστική εθνική συμφιλίωση και από την άλλη, η ελληνική πλευρά, ως το ισχυρό μέρος της διένεξης, παραμένει σε μεγάλη έκταση δέσμια των εθνικιστικών αντιλήψεων με αποτέλεσμα να υπάρχει ικανός χώρος στις ακραίες φωνές. Οι λανθασμένοι χειρισμοί και οι άκαμπτη στάση της ελληνικής 6

πολιτικής ηγεσίας στο παρελθόν, αφύπνισαν τα εθνικά αντανακλαστικά της κοινής γνώμης και συνέβαλαν στην ανάδυση των ακραίων θέσεων και στην καθιέρωση λαϊκιστικών τοποθετήσεων από τα εγχώρια ΜΜΕ. Στην παρούσα μελέτη, επιχειρείται η διερεύνηση των εικόνων και αντιλήψεων της ελληνικής πλευράς και συγκεκριμένα της θρησκευτικής και οικονομικής ελίτ της Βορείου Ελλάδας πάνω στο Μακεδονικό ζήτημα. Θα επιχειρήσουμε να ερευνήσουμε τις πηγές των εικόνων και των αντιλήψεων και στη συνέχεια τη σημασία της επακόλουθης στάσης των παραγόντων αυτών στη διαδικασία επίλυσης του ζητήματος. Για το σκοπό αυτό, στο πρώτο μέρος παρατίθεται το θεωρητικό πλαίσιο της έρευνας που βασίζεται κατά κύριο λόγο στη θεωρία των εικόνων. Στη συνέχεια, στο δεύτερο μέρος, παρουσιάζονται τα στοιχεία του Μακεδονικού ζητήματος δηλαδή, πρώτον, το ζήτημα του ονόματος της Πρώην Γιουγκοσλαβικής Δημοκρατίας της Μακεδονίας, δεύτερον, τα εθνικά σύμβολα και ο ρόλος τους στις παγιωμένες αντιλήψεις και τρίτον, το ζήτημα των σλαβόφωνων κατοίκων της βορείου Ελλάδος που περιστασιακά αναδύεται σε περιόδους έντασης. Στο τρίτο μέρος ερευνάται η στάση και η αντιμετώπιση του μακεδονικού από τη θρησκευτική ελίτ της Θεσσαλονίκης όπως αυτή προκύπτει από τις τοποθετήσεις του Μητροπολίτη Θεσσαλονίκης Άνθιμου. Στο τέταρτο μέρος, παρουσιάζεται η οικονομική διάσταση του ζητήματος και η στάση των οικονομικών και εμπορικών παραγόντων της Βορείου Ελλάδος απέναντι στο ζήτημα. Τέλος, στο πέμπτο μέρος, θα παραθέσουμε τα συγκεντρωτικά συμπεράσματα του συνόλου της έρευνας. Θεωρητικό πλαίσιο Ακολουθώντας την παράδοση της έρευνας των διενέξεων, που βασίζεται κυρίως στην πλουραλιστική προσέγγιση των διεθνών σχέσεων, η διένεξη γίνεται αντιληπτή ως υποκειμενική κατάσταση. 1 Οι θεωρίες του υποκειμενισμού υποστηρίζουν ότι η συγκρουσιακή κατάσταση υπάρχει όσο οι αντιμαχόμενοι την αντιλαμβάνονται ως τέτοια [συγκρουσιακή]. 2 Συνεπώς, με 1 A. J. R. Groom, Paradigms in Conflict: The Strategist, the Conflict Researcher and the Peace Researcher, Review of International Studies, Vol.14, No.2 1988, p. 108, p. 112. 2 Alan C., Tidwell, Conflicts Resolved? A Critical Assessment of Conflict Resolution, London Pinter, 1998), p.35 7

βάση αυτή την αντίληψη η επίλυση μιας διένεξης μπορεί να επιτευχθεί μέσα από την αμοιβαία κατανόηση. Τα μέρη πρέπει να αντιληφθούν ότι είναι πιο επωφελές να αναζητήσουν κοινά οφέλη παρά να παραμείνουν σε μια συγκρουσιακή κατάσταση που είναι επιζήμια για όλους. Οι διενέξεις προκύπτουν λόγω της ασυμβατότητας συμφερόντων. Μπορούμε να διακρίνουμε δύο ειδών ασυμβατότητες: τις πραγματικές και τις φαινομενικές. Και τα δύο είδη είναι περισσότερο συνάρτηση των αντιλήψεων των μερών παρά φυσικά δεδομένα. 3 Συνεπώς, μια προσέγγιση θα έκανε τα μέρη να συνειδητοποιήσουν ότι η αντιληπτή κατάσταση μηδενικού αθροίσματος βασίζεται σε λανθασμένες υποθέσεις και παρανοήσεις των προθέσεων και γενικά των χαρακτηριστικών του άλλου. Αυτή είναι και η εικόνα που διατηρεί ο ένας για τον άλλο. Δημιουργία και συντήρηση των εικόνων Στις ειρηνικές αλλά και στις συγκρουσιακές καταστάσεις οι πιθανοί ή πραγματικοί αντιμαχόμενοι δημιουργούν και διατηρούν εικόνες του άλλου και του εαυτού τους. Αυτές οι εικόνες υπάρχουν στο ατομικό αλλά και στο συλλογικό επίπεδο. Η εικόνα είναι αυτό που κάποιος αντιλαμβάνεται ως πραγματικό, η υποκειμενική του γνώση. Αν υπάρξει μια αλλαγή στις αντιληπτές πληροφορίες, μπορεί να ακολουθήσει μια αλλαγή της εικόνας. «Αυτή η εικόνα οικοδομείται σαν αποτέλεσμα όλων των παρελθόντων εμπειριών του κατόχου της εικόνας. Μέρος της εικόνας είναι η ιστορία της ίδιας της εικόνας.» 4 Είναι εξίσου εύκολο να δημιουργηθεί μια εικόνα του εχθρού, όπως, επίσης, και μια εικόνα του συμμάχου που βασίζονται στις απλοποιήσεις που επιτελούνται στο μυαλό των ανθρώπων. 5 Αυτές οι απλοποιήσεις είναι αναπόφευκτες καθώς, «η ανθρώπινη φαντασία μπορεί να δεχθεί ένα συγκεκριμένο βαθμό πολυπλοκότητας. Όταν η πολυπλοκότητα καθίσταται αφόρητη, υποχωρεί σε συμβολικές εικόνες. [ ] Η συμβολική εικόνα κάποιου 3 Kenneth E.Boulding,, National Images and International Systems, The Journal of Conflict Resolution, Vol. 3, No. 2., 1959,p.130. 4 Kenneth E.Boulding,, The Image: Knowledge in Life and Society, Ann Arbor: University of Michigan Press, 1973,p. 5,p. 6. 5 Michele G, Alexander,. - Marilynn B. Brewer - Richard K. Herrmann, Images and Affect: A Functional Analysis of Out-Group Stereotypes, Journal of Personality and Social Psychology, Vol. 77. No.1, 1999, p 79. 8

για το έθνος του είναι χρωματισμένη με τις ιδέες της ασφάλειας ή της ανασφάλειας εξαρτώμενη από την εικόνα των άλλων εθνών». 6 Ένα έθνος που αισθάνεται απειλούμενο από άλλα, στην προσπάθειά του να αυξήσει την ασφάλειά του, δημιουργεί ανασφάλεια στα άλλα έθνη που αντιλαμβάνονται την συμπεριφορά του ως επιθετική (Σχήμα 1). Αυτό το φαινόμενο δράσηςαντίδρασης μπορεί να παρατηρηθεί στις περιπτώσεις των ανταγωνισμών εξοπλισμών και είναι το αποτέλεσμα της πρακτικής ενός έθνους να αντιλαμβάνεται την ασφάλειά του με απόλυτους όρους. 7 Κράτος Α Ασφάλεια Ανασφάλεια Κράτος Β Ανασφάλεια Ασφάλεια (Σχήμα 1) Όταν βρίσκονται σε διένεξη, τα αντιτασσόμενα μέρη δημιουργούν και διατηρούν εικόνες του εχθρού για τον άλλο. Αυτές οι εικόνες παγιδεύουν τα άτομα αλλά και τις ομάδες σε συγκεκριμένες λειτουργίες. Οι εισροές που απειλούν την εικόνα απορρίπτονται, αγνοούνται ή στρεβλώνονται, ενώ αυτές που υπηρετούν τη διατήρησή της γίνονται αποδεκτές ως απολύτως συνεπείς με το επιθυμητό αποτέλεσμα και μόνο με αυτό. 8 Αυτό το φαινόμενο μπορεί να παρατηρηθεί στο επίπεδο της κοινής γνώμης αλλά και σ αυτό της λήψης αποφάσεων. Η κοινή γνώμη λόγω της πρόσβασης σε περιορισμένες ή διοχετευμένες πληροφορίες (σχολικά εγχειρίδια, εθνική ιστορία, μέσα μαζικής ενημέρωσης, λαϊκιστικές πολιτικές) μπορεί να παραπλανηθεί. Οι λαμβάνοντες τις αποφάσεις από την άλλη, παρόλο που έχουν μια πληρέστερη πρόσβαση σε πληροφορίες, συχνά τις παρανοούν. Για παράδειγμα, μια παραχώρηση 6 Kenneth E. Boulding, The Image: Knowledge in Life and Society, op.cit.,, p.. 111 7 Ibid, p. 112,p. 113. 8 Robert Jervis, Perception and Misperception in International Politics, Princeton: Princeton University Press, 1976, p. 154, p. 181. 9

από την άλλη πλευρά προς μια ειρηνική κατεύθυνση μπορεί να ερμηνευτεί ως αδυναμία που δίνει την ευκαιρία για τη λήψη μιας πιο πλεονεκτικής θέσης 9 ή ως ένα παραπλανητικό, συνωμοτικό τρικ. 10 Εν συνεχεία, το μέρος που αντιλήφθηκε την παραχώρηση ως αδυναμία μπορεί να εφαρμόσει πολιτικές που θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε κλιμάκωση της εχθρότητας. Το παράδειγμα αυτό αποκαλύπτει τον κρίσιμο ρόλο που παίζει η εικόνα στο σχηματισμό της συμπεριφοράς. Όπως σημειώνει ο Kenneth Boulding, «είναι πάντοτε η εικόνα και όχι η πραγματικότητα που διαμορφώνει άμεσα τη συμπεριφορά. Δρούμε ανάλογα με τον τρόπο που ο κόσμος φαίνεται σε εμάς, όχι απαραίτητα σύμφωνα με τον τρόπο που είναι». 11 Συνεπώς, οι ενέργειες των διαμορφωτών αποφάσεων ιθυνόντων (decisionmakers) δεν ανταποκρίνονται σε κάποια αντικειμενικά δεδομένα που αντανακλούν την πραγματικότητα, αλλά μάλλον απορρέουν από την εικόνα που οι ιθύνοντες έχουν για την κατάσταση, όπως αυτή διαμορφώνεται. Αν αυτή η εικόνα δεν διατηρεί τις προσδοκίες μπορεί να αναθεωρηθεί. Ενώ, αν είναι κοντά σε αυτό που θεωρείται ότι είναι «η αλήθεια» ή «η πραγματικότητα», τότε η εικόνα παραμένει αμετάβλητη. 12 Ως ένα σημείο, η εικόνες είναι αυτόεπιβεβαιούμενες. Κάποιος που είναι καχύποπτος και πιστεύει ότι οι πάντες είναι εχθροί, αργά ή γρήγορα θα επιβεβαιώσει τις καχυποψίες του. Αντιστρόφως, κάποιος που πιστεύει ότι όλοι είναι φιλικοί και δρουν αντίστοιχα, είναι πιθανό να αποδεχθεί ότι είναι εξίσου σωστός. Από την άλλη, κάτω από ορισμένες συνθήκες οι εικόνες μπορεί να είναι αυτοαναιρούμενες. Σύμφωνα με τον Kenneth Boulding, ο τρόπος που οι εικόνες αντιστρέφονται και μετατρέπονται από αυτό-δικαιολογούμενες σε αυτοαναιρούμενες παραμένει αδιευκρίνιστος. 13 Με την εφαρμογή των κατάλληλων μεθόδων η μεταστροφή των εικόνων είναι πιθανή. Η επαφή μεταξύ των μερών στο κοινωνικό και πολιτικό επίπεδο μπορεί να οδηγήσει προς αυτή την κατεύθυνση. Βεβαίως, το έργο αυτό είναι εξαιρετικά δύσκολο καθώς, όπως αναφέραμε παραπάνω, τα άτομα και οι ομάδες τείνουν να φιλτράρουν τις εισροές με τέτοιο τρόπο ώστε η 9 Ibid, 120 10 Michele G, Alexander - Marilynn B. Brewer - Richard K. Herrmann, Images and Affect: A Functional Analysis of Out-Group Stereotypes, op.cit., p. 79. 11 Kenneth E.Boulding, National Images and International Systems, op.cit., p.. p.120. 12 Ibid.,p.. 120. 13 Kenneth E. Boulding, The Image: Knowledge in Life and Society, op.cit.,, p... 124,p.125. 10

τρέχουσα εικόνα να παραμείνει ακλόνητη. Επιπλέον, οι συλλογικές εικόνες είναι αυτοεπιβεβαιούμενες γιατί υπηρετούν συγκεκριμένες ανάγκες και σκοπούς. Οι οικείες ομάδες (ιn-groups) χρειάζονται τις εικόνες του εχθρού ώστε να καταστήσουν τους εαυτούς τους αλληλέγγυους. Επίσης, οι εικόνες του εχθρού εξυπηρετούν τους σκοπούς της εθνικής ολοκλήρωσης και ακεραιότητας και χρησιμοποιούνται εντέχνως από τους κρατούντες για εσωτερική κατανάλωση. Οικείες, διαφορετικές ομάδες και εθνική εικόνα Τα άτομα ορίζουν τους εαυτούς τους ως μέλη ομάδων. Ένα άτομο μπορεί να θεωρεί τον εαυτό του μέρος διαφόρων ομάδων ταυτόχρονα. Όπως για όλα τα κοινωνικά όντα, η ομάδα είναι για τον άνθρωπο σχηματισμός επιβίωσης. Οι ομάδες προσφέρουν φυσική αλλά και ψυχολογική προστασία από εχθρικά περιβάλλοντα και εξωτερικούς εχθρούς. 14 Ακόμα και στον περίπλοκο και παγκοσμιοποιημένο κόσμο της εποχής μας η κυρίαρχη ομάδα, όπου κάποιος αντιλαμβάνεται πρωτίστως τον εαυτό του ως μέλος της, είναι η εθνική. 15 Άρα, αν ένα άτομο ορίζει τον εαυτό του ως μέρος μιας εθνικής ομάδας, ο «άλλος» γίνεται αντιληπτός ως μέρος μιας διαφορετικής ομάδας που ανήκει σε μια ξένη εθνική ολότητα. Επιπλέον, σε μια συγκρουσιακή κατάσταση, αυτή η διαφοροποίηση (μπορεί να είναι πρωτίστως εθνική, φυλετική ή θρησκευτική) είναι καθοριστική καθώς θέτει το όριο μεταξύ της οικείας ομάδας-«εμείς» (in-group) και της διαφορετικής ομάδας «οι άλλοι» (out-group). 16 Αυτή η διαφοροποίηση είναι φύσει στερεοτυπική. Η λειτουργία των στερεοτύπων είναι η δημιουργία εικόνων της οικείας και της διαφορετικής ομάδας που εξηγούν, εκλογικεύουν και δικαιολογούν τις σχέσεις και συμπεριφορές μεταξύ ομάδων. 17 14 Jerome D.Frank, - Andrei Y. Melville, Chapter 2, The Image of the Enemy στο The Image of the Enemy and the Process of Change http://www-ee.stanford.edu/~hellman/breakthrough/book/chapters/frank.html 15 The most basic image identifiable in international relations is the image that a people have of themselves expressed through their concept of nationality and the ideas of nationalism. Graham Evans, - Jeffrey Newnham, Dictionary of International Relations, London: Penguin Books, 1998, p. 240. 16 Heidi Burgess,, Chapter 1, In Groups and Out Groups στο Enemy Images, The Beyond Intractability Knowledge Base Project, http://www.beyondintractability.org/essay/enemy_image/ 17 Michele G, Alexander - Marilynn B. Brewer - Richard K. Herrmann, Images and Affect: A Functional Analysis of Out-Group Stereotypes, op.cit.,, p. 78. 11

Σύμφωνα με τους Michele Alexander, Marilynn Brewer και Richard Herrmann, «οι εικόνες του εχθρού έχουν χρησιμοποιηθεί στην πολιτική επιστήμη με όρους ανάλογους με αυτούς που οι ψυχολόγοι κατανοούν ένα στερεότυπο. Ο εχθρός γίνεται αντιληπτός ως παρακινούμενος από πολύ λίγα αυτοεξυπηρετούμενα συμφέροντα που κρίνονται ως σατανικά και ανήθικα». 18 Πέραν τούτου, ο εχθρός γίνεται αντιληπτός ως συνωμοτικός και οδηγούμενος από μονολιθικές ηγεσίες. Ο αντίπαλος μπορεί να δρα με σκοπό να εκφοβίσει τους άλλους με τη χρήση συνεχών απειλών αλλά στην πραγματικότητα είναι υπερόπτης, κενός και αδύναμος. Στην ουσία, ο εχθρός είναι έξυπνος και δειλός ταυτόχρονα. Εκμεταλλεύεται τις συγκυρίες και δρα όταν ο άλλος δείχνει αδύναμος και υποχωρεί όταν διαισθάνεται τον άλλο ως δυνατότερο και αποφασισμένο να προβεί σε αντίποινα. 19 Κάθε μέρος της διένεξης πιστεύει ότι ο εχθρός είναι επεκτατικός, επιθετικός και ικανός για μεγάλη βαναυσότητα. Επίσης, είναι ανειλικρινής και αναξιόπιστος. 20 Είναι συνηθισμένο η μία μεριά να προβάλλει τα αρνητικά του γνωρίσματα ως βασικά γνωρίσματα του άλλου. 21 Οι αντιλήψεις του εχθρού, πολύ συχνά, τείνουν να κατοπτρίζουν η μία την άλλη δηλαδή, η κάθε πλευρά αποδίδει τις ίδιες αρετές στον εαυτό της και τα ίδια ελαττώματα στον εχθρό». Αυτό το φαινόμενο είναι γνωστό ως «κατοπτρικό φαινόμενο» (mirror images). 22 Σε αυτή την περίπτωση είναι δύσκολο να εκτονωθούν οι σχέσεις των μερών. 23 «Η ακραία μορφή αυτής της τάσης είναι ο «υπανθρωπισμός» (dehumanization) κατά την οποία τα μέλη της αντίπαλης ομάδας θεωρούνται κατώτερα από άνθρωποι» 24 και συνεπώς δεν αξίζουν σεβασμό. Αυτή η αντίληψη του εχθρού καθίσταται ηθικό καθήκον του κάθε πολίτη και αυτοί που την αμφισβητούν, αποκηρύσσονται. Η κατανόηση του εχθρού μπορεί να γίνει αντιληπτή μέσα από τον αμυντικό μηχανισμό της προβολής. «Προβολή είναι η απόδοση κινήτρων, αισθημάτων και άλλων χαρακτηριστικών στους άλλους 18 Ibid, p. 78,p. 79. 19 Ibid. 20 Arthur Gladstone, The Conception of the Enemy, The Journal of Conflict Resolution, Vol. 3, No. 2., 1959, p.. 132. 21 Heidi Burgess, Chapter 1, In Groups and Out Groups στο Enemy Images, op.cit. 22 Jerome D.Frank, - Andrei Y. Melville, Chapter 2, The Image of the Enemy στο The Image of the Enemy and the Process of Change, op.cit. 23 Michele G, Alexander - Marilynn B. Brewer - Richard K. Herrmann, Images and Affect: A Functional Analysis of Out-Group Stereotypes, op.cit., p.79 24 Heidi Burgess,, Chapter 1, In Groups and Out Groups στο Enemy Images, op.cit. 12

που υπάρχουν σ ένα άτομο και που δεν μπορεί να τα παραδεχθεί στον εαυτό του». Το επόμενο βήμα είναι η μετάθεση ευθυνών στους άλλους (λογική του εξιλαστήριου θύματος) δηλαδή η επίρριψη ευθυνών στην άλλη πλευρά γι όλα τα οικεία προβλήματα. 25 Εικόνες των ελίτ, εικόνες της μάζας Προκειμένου να κατανοήσουμε ικανοποιητικά τις λειτουργίες των εικόνων θα επικεντρωθούμε σε δύο διαφορετικά επίπεδα: α) στην εικόνα της μικρής ομάδας των ιθυνόντων και β) στην εικόνα της μάζας. Οι εικόνες των ελίτ είναι σημαντικές αφού καθορίζουν τις σημαντικές αποφάσεις που αφορούν την διακυβέρνηση και διοίκηση ενός κράτους. Η εικόνες της μάζας φαίνονται λιγότερο σημαντικές καθώς οι συνηθισμένοι άνθρωποι δεν έχουν άμεση πρόσβαση στη διαδικασία λήψης των αποφάσεων. Η αλήθεια είναι ότι οι ελίτ χρειάζονται τη στήριξη των μαζών προκειμένου να νομιμοποιήσουν την εξουσία τους. Ιδίως στα δημοκρατικά καθεστώτα, οι ελίτ δεν μπορούν να παρεκκλίνουν σημαντικά από την εικόνα της μάζας γιατί μια τέτοια στάση θα ήταν επιζήμια σε επίπεδο στήριξης και ισχύος. 26 Παρόλο που οι κρατούντες είναι υποχρεωμένοι να αντιπροσωπεύουν τη μάζα, έχουν επίσης την δυνατότητα να παραποιούν τις εικόνες. Μπορούν να επιβάλουν στη μάζα τις εικόνες που επιθυμούν. Ωστόσο, αυτές οι εικόνες είναι εύθραυστες. Στα παλαιά κράτη οι ελίτ μοιράζονται τις εικόνες με τη μάζα παρά την επιβάλουν 27 και αυτό γιατί οι στερεοτυπικές και εθνικές εικόνες είναι επίσης μακρόβιες. Γενικά, το habitus, δηλαδή «οι παράγοντες κοινωνικοποίησης η οικογένεια, το σχολείο, η κοινωνική ομάδα και τα μέσα προσφέρουν τη βασική γνώση και τους γνωστικούς χάρτες που μας επιτρέπουν να εντοπίσουμε, να αντιληφθούμε, να αναγνωρίσουμε και να χαρακτηρίσουμε 25 Arthur Gladstone, The Conception of the Enemy, op.cit.,p. 132,p. 133. 26 Kenneth E.Boulding, National Images and International Systems, op.cit., pp.. 121-122. 27 Ibid, p.. 122. 13

έναν κατά τα φαινόμενα απεριόριστο αριθμό από συμπαγή συμβάντα». 28 Όπως αναφέρει ο Ηρακλής Μήλλας: «Ορισμένοι αναλυτές έχουν αναπτύξει τον όρο habitus για να χαρακτηρίσουν την εθνική προσέγγιση η οποία δεν γίνεται αντιληπτή από το υποκείμενο. Με τη λέξη habitus εννοούν το οικείο περιβάλλον μέσα στο οποίο κινούμαστε, διαπαιδαγωγούμαστε και αποκτούμε τις πεποιθήσεις μας, τις οποίες τελικά εκλαμβάνουμε ως «φυσικές» και δεν τις αμφισβητούμε. Κοινωνίες με κοινές πεποιθήσεις, όπως είναι τα έθνη, εκλαμβάνουν τις δικές τους απόψεις ως αυτονόητες, ενώ αυτές των «άλλων» ως περίεργες, λανθασμένες κ.α.» 29 Ανεπίσημα, οι εικόνες μεταβιβάζονται μέσω της οικογένειας και έχουν τη μορφή των παραδόσεων και της προφορικής ιστορικής κληρονομιάς. Η οικογενειακή ομάδα διαμορφώνει τις εθνικές εικόνες 30 που παρουσιάζονται ως η «πραγματικότητα» καθώς περνούν από γενιά σε γενιά 31 ως η αντικειμενική αλήθεια. Αυτές οι ανεπίσημες εικόνες είναι συνήθως τραυματικές συλλογικές εμπειρίες των εχθρικών «άλλων» (out-group) και ύμνοι στην αρετή της δικής μας ομάδας (in-group). Επίσημα, οι εικόνες χτίζονται μέσω της «σχολικής διδασκαλίας και του γραπτού λόγου». 32 Η ιστορία και η εκμάθησή της στην επίσημη εκπαίδευση είναι μεγάλης σημασίας, σχηματίζοντας την εικόνα του ατόμου αλλά και της ομάδας. «Η εθνική εικόνα είναι στην ουσία μια ιστορική εικόνα δηλαδή μια εικόνα που εκτείνεται μέσα στο χρόνο, προς τα πίσω ως ένα δήθεν καταγεγραμμένο ή ίσως μυθολογικό παρελθόν και προς τα μπροστά ως ένα 28 Rieber W. Robert - Robert J. Kelly, Substance and Shadow, Images of the Enemy στο Rieber W. Robert (ed.), The Psychology of War and Peace, The Image of the Enemy, New York, Plenum Press, 1991,p. 18. 29 Ηρακλής Μήλλας,, Εικόνες Ελληνων και Τούρκων Σχολικά Βιβλία, Ιστοριογραφία Λογοτεχνία και Εθνικά Στερεότυπα, Αθήνα: Αλεξάνδρεια, 2001,σελ.. 315. 30 Kenneth E.Boulding,, National Images and International Systems, op.cit., p.. 122. 31 Peter Hesse, - John E. Mack, The World is a Dangerous Place, Images of the Enemy on Children s Television στο Rieber W. Robert (ed.), The Psychology of War and Peace, The Image of the Enemy, New York: Plenum Press, 1991, p.. 132 32 Kenneth E.Boulding,, National Images and International Systems, op.cit., p.. 122. 14

φανταστικό μέλλον». 33 «Ένας από τους κύριους σκοπούς της εθνικής παιδείας είναι να διαστρεβλώσει την εικόνα του χρόνου και του χώρου προς όφελος του έθνους». 34 «Ένα έθνος είναι το δημιούργημα των ιστορικών του, επίσημων και ανεπίσημων. Ο γραπτός λόγος και η κοινή παιδεία συμβάλουν υπερβολικά στην σταθερότητα και στην εξακολούθηση των εθνικών εικόνων». 35 Η λειτουργία των ιστορικών αυτού του είδους είναι να διδάξουν ιστορία από μια συγκεκριμένη, στρεβλή οπτική που ευνοεί την εικόνα του αποδέκτη. Ο στόχος αυτής της οπτικής είναι να αναθρέψει πιστούς πατριώτες και το κόστος είναι η απόκρυψη της αλήθειας (ή του κοντινότερου στην πραγματικότητα). Αυτή η οπτική είναι στενή και εθνικιστική. Η γεωγραφία όπως και η ιστορία του έθνους διδάσκεται εν εκτάσει, ενώ η αντίστοιχη γεωγραφία και ιστορία του υπόλοιπου κόσμου παρουσιάζεται εν συντομία και επισκιάζεται από το μεγαλείο του «δικού μας» ηρωικού έθνους. 36 Στην περίπτωση του μακεδονικού, σε αντίθεση με αυτή των ελληνοτουρκικών ζητημάτων, οι αρνητικές αναφορές στον «άλλο» απουσιάζουν από τα ελληνικά σχολικά εγχειρίδια. Όπως αναφέρει ο Αλέξης Ηρακλείδης, η αντίληψη του «εξ ανατολών» κινδύνου απέκρυψε επιλεκτικά την παρελθούσα αντίληψη του «από βορρά» κινδύνου (Σλάβοι, Ρώσοι, Βούλγαροι, Σοβιετικοί, Αλβανοί). 37 Σε αντίθεση με την εικόνα του «προαιώνιου Τούρκου εχθρού», η εικόνα του σφετεριστή της ελληνικής Μακεδονίας είναι σχετικά πρόσφατη. Έτσι, ενώ η επίσημη ιστορία συμβάλει στην εξύμνηση του έθνους μας υποβιβάζοντας με γενικό τρόπο τους άλλους, οι κύριοι πομποί αρνητικών εικόνων για την Πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας είναι οι ελίτ και τα μέσα ενημέρωσης. Αξίζει να σημειωθεί ότι σε ορισμένες περιπτώσεις οι κύριες πηγές των εθνικών εικόνων στην περίπτωση του μακεδονικού παραλληλίζουν την σημερινή κατάσταση με τον Μακεδονικό Αγώνα και τους Βαλκανικούς Πολέμους οικοδομώντας (ακούσια ή εκούσια) την εικόνα μιας διαρκούς προσπάθειας σφετερισμού της Μακεδονίας. 34 Kenneth E. Boulding, The Image: Knowledge in Life and Society, op.cit., p. 68. 35 Kenneth E.Boulding,, National Images and International Systems, op.cit., p. 122. 36 Ibid. 37 Αλέξης Ηρακλείδης, Η Ελλάδα και ο «εξ Ανατολών Κίνδυνος», Αθήνα, Πόλις, 2001, σελ. 39. 15

Τα στοιχεία του Μακεδονικού Το Μακεδονικό ζήτημα απασχόλησε τα κράτη που περιλαμβάνουν πλέον στα εδάφη τους κομμάτια της ευρύτερης περιοχής της Μακεδονίας από τις αρχές του 20 ου αιώνα και κορυφώθηκε την εποχή της εθνικής εξάπλωσης των Βαλκανικών Πολέμων. Όσον αφορά την Ελλάδα, το Μακεδονικό από το 1904 αφορούσε τις ένοπλες αντιπαραθέσεις κυρίως μεταξύ Ελλήνων και Βουλγάρων για τον προσεταιρισμό των πληθυσμών και των εδαφών της παρακμάζουσας Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Το ζήτημα επανεμφανίστηκε στα τέλη του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου με την δημιουργία της «Λαϊκής Δημοκρατίας της Μακεδονίας» που εμφανίστηκε ως εκφραστής των αλυτρωτικών βλέψεων για μια ενωμένη Μακεδονία και ενίσχυσε τους φόβους για προσβολή της ελληνικής εδαφικής ακεραιότητας από την κομμουνιστική απειλή. Η σύγχρονη εκδοχή του Μακεδονικού, όσον αφορά τη διένεξη Ελλάδας και ΠΓΔΜ επικεντρώνεται σε τρία διαφορετικά σημεία τριβής: Στο κύριο πρόβλημα, που είναι το ζήτημα του ονόματος και στις δευτερεύουσες διαμάχες σχετικά με τα σύμβολα (Εθνική Ιστορία, Ήλιος της Βεργίνας, Μέγας Αλέξανδρος) και τα δικαιώματα των σλαβόφωνων εντός της ελληνικής επικράτειας. Οι επιμέρους διαμάχες των συμβόλων αποτελούν παράγωγα της διένεξης για το όνομα ενώ αυτή των σλαβόφωνων άπτεται άλλου πεδίου. Τα θέματα του αλυτρωτισμού και των συμβόλων, μετά την υπογραφή της Ενδιάμεσης Συμφωνίας του 1995, υποχώρησαν και άφησαν στο προσκήνιο το ουσιαστικό ζήτημα του ονόματος. Στο επίπεδο της υψηλής πολιτικής, τα δύο δευτερεύοντα θέματα αποτέλεσαν στρατηγικά εφόδια από τη μεριά των κυβερνήσεων της ΠΓΔΜ για την άσκηση πίεσης στην ελληνική πλευρά και τελικά για την επίτευξη πολιτικών στόχων. Στο κοινωνικό επίπεδο τα σύμβολα χρησιμοποιήθηκαν από την ΠΓΔΜ για τη διαμόρφωση της εθνικής συνείδησης και του εθνικού μύθου. Η χρήση αυτή ήρθε σε ευθεία αντιπαράθεση με την ελληνική εθνική αυτό-εικόνα, όπως απορρέει από την δική της εθνική ιστορική αφήγηση. Από την άλλη, ο αλυτρωτισμός επέτεινε τους φόβους της ελληνικής πλευράς που ούτως ή άλλως διαχρονικά αντιμετωπίζει τα μειονοτικά ζητήματα με 16

επιφυλακτικότητα ή ακόμα και με ισχυρή δόση αρνητικότητας και διαπνέεται από απολογητισμό για την κυρίαρχη πολιτική θέση. 38 Το ζήτημα του ονόματος Το ζήτημα του ονόματος αποτελεί το κύριο σημείο διένεξης μεταξύ της Ελλάδας και της ΠΓΔΜ. Για την παρουσίαση και ανάλυση του ζητήματος θα ακολουθήσουμε την παράδοση του υποκειμενισμού και της θεωρίας των εικόνων, όπως παρουσιάστηκαν στο θεωρητικό πλαίσιο της μελέτης. Η ΠΓΔΜ ως ένα νέο κράτος που προέκυψε στις αρχές της δεκαετίας του 90 από τη διάσπαση της ενωμένης Γιουγκοσλαβίας αναζήτησε τη δημιουργία μιας νέας εθνικής ταυτότητας. Οι ιδιότυπες συνθήκες του νέου κρατικού σχηματισμού και η ανάγκη της εσωτερικής συνοχής οδήγησαν τη νεοσύστατη δημοκρατία στην υιοθέτηση του ονόματος Μακεδονία. Πρέπει να σημειωθεί ότι πριν την ανεξαρτησία και εντός των πλαισίων της ενωμένης Γιουγκοσλαβίας, η συγκεκριμένη Σοσιαλιστική Δημοκρατία ως μέρος της Γιουγκοσλαβικής Ομοσπονδίας χρησιμοποιούσε το όνομα «Λαϊκή Δημοκρατία της Μακεδονίας». Η διαμόρφωση ξεχωριστής «μακεδονικής» εθνικής ταυτότητας και γλώσσας από τον Τίτο στόχευε στην ομαλή ενσωμάτωση της «Λαϊκής Δημοκρατίας της Μακεδονίας» στη Γιουγκοσλαβία και στην αποκοπή των δεσμών του πληθυσμού με τη βουλγαρική εθνική συνείδηση. Ταυτόχρονα η γραμμή της Κομιντέρν, μέχρι τη ρήξη με τη Γιουγκοσλαβία το 1948, θεωρούσε τη «Λαϊκή Δημοκρατίας της Μακεδονίας» το εφαλτήριο για την απελευθέρωση και ένωση της κατακερματισμένης Μακεδονίας. 39 Η αντίδραση της ελληνικής πολιτικής ελίτ στην ανακήρυξη την ανεξαρτησίας της γείτονος χώρας με τη συνταγματική ονομασία «Δημοκρατία της Μακεδονίας» χαρακτηρίστηκε από την απόρριψη οποιασδήποτε ονομασίας που θα περιελάμβανε τον όρο «Μακεδονία». Η διαλλακτική στάση του πρωθυπουργού Κωνσταντίνου Μητσοτάκη επισκιάστηκε από την γραμμή -που από πολλούς χαρακτηρίστηκε αδιάλλακτη- του τότε Υπουργού 38 Κωνσταντίνος Τσιτσελίκης - Δημήτρης Χριστόπουλος (επιμ.), Το Μειονοτικό Φαινόμενο στην Ελλάδα: Μια Συμβολή των Κοινωνικών Επιστημών, Αθήνα: Κριτική, 1997, σελ. 9. 39 Ιωάννης Κολιόπουλος,, Η Μακεδονία Σύνορο Δύο Κόσμων (1945-1949), Θεσσαλονίκη:Ίδρυμα Μουσείου Μακεδονικού Αγώνα, http://www.imma.edu.gr/imma/history/15.html 17

Εξωτερικών Αντώνη Σαμαρά που κάνοντας επίκληση στο συναίσθημα και τα στερεότυπα του λαού κατέστησε τη σκληρή γραμμή της άρνησης της χρήσης του ονόματος «Μακεδονία» και των παραγώγων του, τη δεσπόζουσα θέση και της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής αλλά και του ελληνικού λαού. Η στάση της ελληνικής πολιτικής ελίτ είναι αποτέλεσμα των αντιλήψεων που οικοδομούνται μέσα από την ευρύτερη διαδικασία της επιμόρφωσης, όπως αυτή απορρέει από το σχολείο, την οικογένεια, την εθνική ομάδα και τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης (ΜΜΕ). Η επιμόρφωση προσφέρει τους γνωστικούς χάρτες όσον αφορά την αυτό-εικόνα αλλά και την εικόνα των άλλων. Ως ένα βαθμό λοιπόν, η αδιάλλακτη στάση από το μεγαλύτερο κομμάτι της πολιτικής ελίτ, που διέτρεχε και διατρέχει όλο το πολιτικό φάσμα, είναι απόρροια των εθνικών αυτών αντιλήψεων. Ο ρόλος των πολιτικών ελίτ είναι καθοριστικός καθώς αυτές ασκούν τη διακυβέρνηση του κράτους. Όπως αναφέραμε και παραπάνω, μέτοχος της ίδιας επιμόρφωσης είναι και ο λαός. Παρόλα αυτά οι ελίτ έχουν τη δυνατότητα να χειραγωγήσουν το λαό και να επιβάλουν τις εικόνες που όχι μόνο που επιθυμούν αλλά και που αποσκοπούν. Τα συλλαλητήριο, λόγου χάρη, της Θεσσαλονίκης του 1992 και γενικά οι λαϊκές αντιδράσεις στο ζήτημα του ονόματος ήταν συνδυασμός των παγιωμένων εθνικών εικόνων του λαού αλλά και της χειραγώγησής τους από την πολιτική ελίτ. Ιδιαίτερα διαφωτιστική είναι η προσέγγιση του Κωνσταντίνου Μαυροειδή που αναφέρει ότι μπορεί η ευθύνη των πολιτικών χειρισμών να πέφτει στην ελληνική κυβέρνηση αλλά η στάση αυτή σε συνδυασμό με την επιρροή των ΜΜΕ δεν χειραγώγησαν την κοινή γνώμη αλλά μάλλον χτύπησαν ευαίσθητες χορδές της ελληνικής κοινωνίας που σχετίζονται με την εθνική αυτό-εικόνα και την εθνική ιδέα. Συγκεκριμένα, ο Κωνσταντίνος Μαυροειδής αναφέρει: «Η αντιμετώπιση του προβλήματος της ΠΓΔΜ επιβεβαίωσε την αλληλεπίδραση κοινής γνώμης-πολιτικής ηγεσίας σε ό,τι αφορά τη χάραξη των διεθνών σχέσεων της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής. Η ελληνική κοινή γνώμη, όχι μόνο δεν έμεινε απαθής και αδιάφορη απέναντι στην ανακήρυξη της ανεξαρτησίας γειτονικής χώρας με το όνομα Μακεδονία, αλλά αποτέλεσε με την 18

εκπεφρασμένη βούλησή της προσδιοριστικό παράγοντα των ασκούμενων χειρισμών υποδεικνύοντας στην πολιτική ηγεσία δεσμευτικά και ανυπέρβλητα όρια ακόμα και στην περίπτωση που η πολιτική ηγεσία θα ήθελε να πράξει διαφορετικά». 40 Η εθνική αφήγηση αναφορικά με τη Μακεδονία στην Ελλάδα αποτελεί μέρος της αντίληψης της συνέχειας του ελληνικού έθνους, όπως αυτή διατυπώθηκε από τον εθνικό ιστορικό Κωνσταντίνο Παπαρρηγόπουλο, και διαπερνά τις εθνικές αφηγήσεις εντός και εκτός εκπαιδευτικού συστήματος. Τόσο η διατύπωση όσο και η ουσία της εθνικής αφήγησης, που μιλά για απελευθέρωση της Μακεδονίας από την Οθωμανική Αυτοκρατορία, δημιουργεί την αντίληψη της εθνικής ολοκλήρωσης με την προσάρτηση περιοχών και πληθυσμών δικαιωματικά και ιστορικά «δικών μας» και αμιγώς και αποκλειστικά ελληνικών. Το σύνθημα των συλλαλητηρίων της Θεσσαλονίκης, «Η Μακεδονία ήταν, είναι και θα είναι ελληνική» επιβεβαιώνει αυτή την εικόνα αλλά και την αποσπασματική γνώση της έννοιας και της ιστορίας της ευρύτερης περιοχής της οθωμανικής Μακεδονίας, ιδιαίτερα από τον 18 ο αιώνα και μετά. Η ελληνική εθνικιστική θέση που κυριάρχησε στη δεκαετία του 90 και όπως διαμορφώνεται από τους παραπάνω παράγοντες, υποστηρίζει ότι «επειδή ο Μέγας Αλέξανδρος και οι Μακεδόνες ήταν Έλληνες και επειδή η αρχαία και η σύγχρονη Ελλάδα συνδέονται από μια αδιάσπαστη γραμμή φυλετικής και πολιτισμικής συνέχειας, μόνο οι Έλληνες έχουν το δικαίωμα να αυτοπροσδιορίζονται ως Μακεδόνες. Όχι οι Σλάβοι της νότιας Γιουγκοσλαβίας που εγκαταστάθηκαν στη Μακεδονία τον 6 ο αιώνα μ.χ.». 41 Επιπλέον, η χρήση του ονόματος «Μακεδονία» από τους Σλάβους αποτελεί αδίκημα και κλοπή ενάντια στους Έλληνες. Μια τέτοια κίνηση αποτελεί υπεξαίρεση της ελληνικής κληρονομιάς και παραχάραξη της ελληνικής ιστορίας. 42 Στα τέλη της δεκαετίας του 90 και στις αρχές του νέου αιώνα παρατηρείται η σταδιακή μετακίνηση της ελληνικής πολιτικής ελίτ από 40 Κωνσταντίνος Μαυροειδής,, «Κοινή Γνώμη και εξωτερική Πολιτική: Η περίπτωση του Μακεδονικού Ζητήματος στη δεκαετία του '90», Αγορά Χωρίς Σύνορα, Τόμος 5, Τεύχος 1,1999, σελ. 66. 41 Loring, M. Danforth, Claims to Macedonian Identity: The Macedonian Question and the Breakup of Yugoslavia, Anthropology Today, Vol. 9, No. 4,1993, p. 4. 42 Ibid. 19

άκαμπτες θέσεις προς την πιο ρεαλιστική, της σύνθετης ονομασίας. Η μετακίνηση αυτή ήταν μάλλον καθυστερημένη, δεδομένης της θετικής επίδρασης που είχε το πέρασμα του χρόνου στις πολιτικές προθέσεις της ΠΓΔΜ καθώς «τα διεθνή μέσα ενημέρωσης αποκαλούσαν συνεχώς τη νεόκοπη δημοκρατία ως «Μακεδονία», κερδίζοντας έτσι μια άτυπη αλλά σημαντική «αναγνώριση». Επιπρόσθετα, άρχισε η διαδικασία αναγνωρίσεων για τις διμερείς σχέσεις με τη συνταγματική ονομασία της ΠΓΔΜ (ως τις αρχές του 2012, 133 κράτη είχαν προβεί σε ανάλογες ενέργειες)». 43 Παρόλα αυτά, η αδιάλλακτη θέση εξακολουθεί να είναι δημοφιλής σε μέρος του ελληνικού λαού αλλά και της πολιτικής και της θρησκευτικής ελίτ. Μια πιο προσεκτική ματιά στις κινήσεις της πολιτικής ηγεσίας, φανερώνει την δράση τους με βάση τρείς άξονες: α). την αντίληψή τους για την πραγματικότητα, β), τον οπορτουνισμό και τον λαϊκισμό και γ) τον φόβο της προδοσίας. Όπως αναφέραμε και παραπάνω, οι πολιτικές ελίτ αποκρίνονται στην αντιληπτή εικόνα τους για την πραγματικότητα. Ως μέρος που έχει κοινονικοποιηθεί από το ίδιο εκπαιδευτικό σύστημα με το ελληνικό λαό, είναι φυσικό, ως ένα βαθμό, να έχουν τις ίδιες αντιλήψεις, τα ίδια στερεότυπα και την ίδια εικόνα για τον «άλλο». Συνεπώς η προσπάθειά τους να επιλύσουν τη διένεξη έχοντας ως αφετηρία τις ήδη παγιωμένες στερεοτυπικές αντιλήψεις οδηγεί σε αδιέξοδα ή ακόμα και σε επιδείνωση της υπάρχουσας κατάστασης. Είναι λοιπόν αδύνατο να λυθεί το θέμα του ονόματος, όταν οι ιθύνοντες ξεκινούν από τη βάση ότι η Μακεδονία είναι αμιγώς ελληνική εδαφικά και εννοιολογικά και ως εκ τούτου αποτελεί αποκλειστικό περιουσιακό στοιχείο της Ελλάδας σ όλες του τις εκφάνσεις. Συμπερασματικά, οι πολιτικές ελίτ είναι και αυτές δέσμιες της εθνικής (ή και εθνικιστικής) προκατάληψης, όπως αυτή διαμορφώνεται από την επίσημη και ανεπίσημη εκπαίδευση. Σε πολλές περιπτώσεις, η σκόπιμη αρνητική παρουσίαση του «άλλου» και η δημιουργία ενός κλίματος ανασφάλειας εξυπηρετεί τους σκοπούς των ελίτ που διαμορφώνουν το τοπίο με τον τρόπο που θέλουν προκειμένου να κερδίσουν τη στήριξη που θα τις βοηθήσει να εκπληρώσουν τους σκοπούς 43 ΑριστοτέληςΤζιαμπίρης,, Η Εποχή του Κίρο Γκλιγκόροφ και το ζήτημα της ονομασίας: Πώς οι μετριοπαθείς εθνικιστικές πολιτικές του δυναμιτίζουν το σήμερα, http://foreignaffairs.gr, 23.3.2012 και (http://foreignaffairs.gr/articles/68708/aristotelistziampiris/i-epoxi-toy-kiro-gkligkorof-kai-to-zitima-tis-onomasias), σελ. 3. 20