ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΘΕΜΑ:

ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΚΑΒΑΛΑΣ ΣΧΟΛΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΛΟΓΙΣΤΙΚΗΣ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΘΕΜΑ: Ο ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΣΤΗ ΡΟΔΟ ΚΑΙ ΟΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΒΕΛΤΙΩΣΗΣ ΤΟΥ: ΜΙΑ ΕΜΠΕΙΡΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΣΑΒΒΙΔΟΥ Επιβλέπων Καθηγητής: Χατζούδης Δημήτριος Καβάλα, Απρίλιος 2010

Ευχαριστίες Πρώτα απ όλα, θα ήθελα να ευχαριστήσω τον επιβλέποντα καθηγητή της πτυχιακής εργασίας μου, κύριο Χατζούδη Δημήτριο, για την εμπιστοσύνη που μου έδειξε αναθέτοντάς μου αυτή την εργασία, καθώς και την πολύτιμη βοήθεια και καθοδήγηση του κατά την διάρκεια της εργασίας μου. Επίσης θα ήθελα να ευχαριστήσω την οικογένεια μου και τον φίλο μου για την ηθική τους υποστήριξη, την κατανόησή τους αλλά και τη βοήθεια τους, ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια των τελευταίων μηνών της προσπάθειάς μου. Αφιερώνω αυτήν την πτυχιακή εργασία στην μητέρα μου και στον πατέρα μου, που με στήριξαν όλα αυτά τα χρόνια των σπουδών μου. I

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ... ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΩΝ... II VI ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 2 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ 1.1 Εισαγωγή... 3 1.2 Ορισμός του τουρισμού... 3 1.2.1 Είδη τουρισμού... 4 1.2.2 Η σύγχρονη μορφή του τουρισμού... 5 1.3 Ο τουρισμός σε παγκόσμιο επίπεδο... 6 1.4 Ο τουρισμός στην Ευρώπη... 7 1.5 Ο τουρισμός στην Ελλάδα... 8 1.5.1 Ο ρόλος του τουρισμού στην εθνική οικονομία... 9 1.6 Ο τουρισμός στη Ρόδο... 10 1.6.1 Το νησί της Ρόδου... 10 1.6.2 Ιστορική αναδρομή της Ρόδου... 11 1.6.2.1 Αρχαιότητα... 11 1.6.2.2 Βυζαντινοί χρόνοι... 12 1.6.2.3 Ιπποκρατεία... 12 1.6.2.4Τουρκοκρατία... 12 1.6.2.5 Ιταλοκρατία... 13 1.6.3 Τουριστικά θέρετρα... 13 1.6.3.1 Λίνδος... 13 1.6.3.2 Κάμειρος... 14 II

1.6.3.3 Ιαλυσός... 14 1.6.3.4 Παλιά πόλη... 14 1.6.3.5 Καλλιθέα... 14 1.6.3.6 Η κοιλάδα των πεταλούδων... 14 1.6.3.7 Επτά πηγές... 14 1.6.4 Η εξέλιξη του τουρισμού στη Ρόδο... 15 1.6 5 Παράγοντες που ευνόησαν την τουριστικήανάπτυξη... 15 1.7 Χαρακτηριστικά τουριστικού προϊόντος... 16 1.7.1 Τουριστική εποχικότητα... 16 1.7.1.1 Το πρόβλημα της τουριστικής εποχικότητας στη Ρόδο... 16 1.7.1.2 Επιπτώσεις από την εποχικότητα στον τουριστικό τομέα... 17 1.7.2 Σύστημα all inclusive... 18 1.7.3 Οι ιδιομορφίες του τουριστικού προϊόντος... 19 1.7.4 Παράγοντες που επηρεάζουν αρνητικά την ανταγωνιστικότητα... 19 1.7.5 Βελτίωση της ανταγωνιστικότητας... 20 1.8 Προοπτικές βελτίωσης του τουρισμού στη Ρόδο... 21 1.8.1 Γενικά... 21 1.8.2 Διαγραφόμενες προοπτικές του τουρισμού... 22 1.8.3 Ο χειμερινός τουρισμός στη Ρόδο... 22 1.8.4 Μαθητικός τουρισμός... 23 1.9 Πολιτικές και μέτρα... 23 1.10 Τουρισμός και οικονομική κρίση... 27 1.10.1 Τα διαρθρωτικά προβλήματα του ελληνικού τουρισμού... 27 1.10.2 Προυποθέσεις για την ανάπτυξη του τουρισμού... 28 1.10.3 Επίδραση της οικονομικής κρίσης στη Ρόδο... 29 1.10.4 Προβλέψεις για το μέλλον του τουρισμού... 30 III

1.10.5 Μέτρα στήριξης του τουρισμού... 32 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ 2.1 Εισαγωγή... 2.2 Σχεδιασμός της έρευνας... 2.3 Σχεδιασμός των ερωτηματολογίων... 2.3.1 Ερωτηματολόγια για τις επιχειρήσεις... 2.3.2 Ερωτηματολόγια για τους τουρίστες... 2.4 Επιλογή του δείγματος... 2.5 Συλλογή δεδομένων... 2.6 Μέθοδοι ανάλυσης δεδομένων... 38 38 40 40 41 42 42 43 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ 3.1 Εισαγωγή... 3.2 Τουρίστες... 3.2.1 Δημογραφικά χαρακτηριστικά του δείγματος των τουριστών... 3.2.2 Στοιχεία παραμονής στο νησί... 3.2.3 Αξιολόγηση της παραμονής... 3.3 Επιχειρήσεις... 3.3.1 Δημογραφικά χαρακτηριστικά του δείγματος των καταστηματαρχών 3.3.2 Κατάσταση της επιχείρησης... 3.3.3 Αξιολόγηση των επιπτώσεων της οικονομικής κρίσης... 3.3.4 Το μέλλον του τουρισμού... 44 44 44 45 48 51 51 51 55 55 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4: ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 4.1 Εισαγωγή... 4.2 Ο τουρισμός στη Ρόδο... 4.3 Σύστημα all inclusive και tour operator... 4.3.1 Τουρίστες... 58 58 59 59 IV

4.3.2 Επιχειρήσεις... 4.4 Τουριστική περίοδος... 4.5 Αξιολόγηση του νησιού... 4.6 Επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης... 4.6.1 Επιχειρήσεις... 4.6.2 Τουρίστες... ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ... Παράρτημα 1: Ερωτηματολόγιο 1... Παράρτημα 2: Ερωτηματολόγιο 2... Παράρτημα 3: Ερωτηματολόγιο 3... Παράρτημα 4: Στοιχεία περιγραφικής στατιστικής Παράρτημα 5: Πίνακες συχνοτήτων... 59 60 60 61 61 62 63 67 68 75 81 87 91 V

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΩΝ Σχεδιάγραμμα 1: Ηλικιακές ομάδες δείγματος... 44 Σχεδιάγραμμα 2: Εθνικότητα... 45 Σχεδιάγραμμα 3:Βαθμός επίδρασης της επίσκεψης στη Ρόδο, σύμφωνα με το γεγονός ότι πρόκειται για ένα δημοφιλή τουριστικό προορισμό... 46 Σχεδιάγραμμα 4: Ο λόγος επιλογής του νησιού της Ρόδου ώς τουριστικό προορισμό... 46 Σχεδιάγραμμα 5: Μέσα που χρησιμοποιήθηκαν για να ενημερωθούν για το νησί.. 47 Σχεδιάγραμμα 6: Εντοπισμός και κλείσιμο καταλύματος μέσω διαδικτύου... 47 Σχεδιάγραμμα 7: Βαθμός ικανοποίησης από τις υπηρεσίες και τις υποδομές του νησιού... 48 Σχεδιάγραμμα 8: Αξιολόγηση των τιμών και της ποιότητας της Ρόδου... 49 Σχεδιάγραμμα 9: Αξιολόγηση των μουσείων της Ρόδου... 49 Σχεδιάγραμμα 10:. Κάλυψη προσδοκιών από την επίσκεψη το νησί... 50 Σχεδιάγραμμα 11: Επίσκεψη στο νησί ξανά τα επόμενα 5 έτη... 50 Σχεδιάγραμμα 12: Επίπεδο σπουδών... 51 Σχεδιάγραμμα 13: Έτη λειτουργίας της επιχείρησης... 52 Σχεδιάγραμμα 14: Επίδραση της οικονοιμικής κρίσης στην επιχείρηση... 52 Σχεδιάγραμμα 15: Μείωση της κερδοφορίας της επιχείρησης από την οικονομική κρίση... 53 Σχεδιάγραμμα 16:. Ανάγκη μείωσης προσωπικού λόγω οικονομικής κρίσης... 53 Σχεδιάγραμμα 17: Η αρνητική επίδραση του συστήματος all inclusive στα έσοδα της επιχείρησης... 54 Σχεδιάγραμμα 18: Η αρνητική επίδραση της λειτουργίας των tour operator στα έσοδα της επιχείρησης... 54 VI

Σχεδιάγραμμα 19: Αξιολόγηση των επιπτώσεων του τουρισμού στο νησί της Ρόδου όσον αφορά την ανάπτυξη... 55 Σχεδιάγραμμα 20: Οι αρνητικές επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης είναι παροδικές... 56 Σχεδιάγραμμα 21: Απόδοση των μέτρων της πολιτείας για τη μείωση των επιπτώσεων της οικονομικής κρίσης... 56 Σχεδιάγραμμα 22: Η διάρκεια της τουριστικής περιόδου της Ρόδου είναι επαρκής... 57 Σχεδιάγραμμα 23: Η επίδραση της προβολής και της διαφήμισης του νησιού στην τουριστική κίνηση... 57 VII

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο τουρισμός αποτελεί άλλον ένα κλάδο οικονομικής δραστηριότητας η σημασία του οποίου σε ορισμένες χώρες υποδοχής και φιλοξενίας τουριστών δεν μπορεί να υποβαθμιστεί και πολύ λιγότερο να αγνοηθεί. Η ανάπτυξη του τουρισμού από το τέλος των εχθροπραξιών του Β Παγκοσμίου Πολέμου και μετά υπήρξε κυριολεκτικά θεαματική, με αποτέλεσμα να συγκροτεί σήμερα τη μεγαλύτερη βιομηχανία στο κόσμο, την τουριστική βιομηχανία, η συμβολή της οποίας στην ανάπτυξη ή μεγέθυνση των οικονομιών πολλών χωρών, δεν επιδέχτηκε αμφισβητήσεις. Παρ όλα αυτά όμως θα πρέπει να γίνει σαφές ότι η ανάπτυξη του τουρισμού σε μια χώρα, σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να αποτελέσει πανάκια για την επίλυση οικονομικών προβλημάτων της και όχι μόνο. Εκτός όμως από οικονομικές επιδράσεις, η ανάπτυξη του τουρισμού σε ορισμένο τόπο και χρόνο ασκεί και άλλες επιδράσεις, οι σημαντικότερες από τις οποίες είναι κοινωνικές, πολιτιστικές και περιβαλλοντολογικές. Σκοπός της εργασίας είναι να γίνει κατανοητό το εννοιολογικό περιεχόμενο του τουρισμού και να συνειδητοποιηθούν οι οικονομικές, κοινωνικές, πολιτιστικές και περιβαλλοντικές επιδράσεις που ασκεί η ανάπτυξη του τουρισμού. Επίσης επισημαίνεται το πόσο επηρεάζει ο τουρισμός την οικονομία της χώρας και ειδικότερα του νησιού της Ρόδου, και κατά πόσο επηρεάζει η οικονομική κρίση τον τουρισμό του νησιού μέσα απο μια ερευνητική ανασκόπηση. Στόχος λοιπόν της έρευνας είναι η συλλογή πληροφοριών για τις επιπτώσεις του τουρισμού στο νησί της Ρόδου, όσον αφορά την οικονομία, την ανάπτυξη και την απασχόληση γενικότερα, αλλά και κατά την περίοδο της οικονομικής κρίσης. Στην εργασία θα εξετάσουμε την δυναμική του τουρισμού στη Ρόδο τις επιδράσεις του, τους παράγοντες που συνέβαλαν στην ανάπτυξη του, καθώς επίσης και τις προοπτικές βελτίωσης του. Επίσης θα μιλήσουμε για το επίπεδο που βρίσκεται τα τελευταία χρόνια και γενικότερα τις μορφές τουρισμών που υπάρχουν. Για να πραγματοποιηθεί η έρευνα αυτή δημιουργήσαμε ερωτηματολόγια που απευθύνονται σε Έλληνες και αλλοδαπούς τουρίστες αλλά και σε επιχειρηματίες του νησιού. Τα ερωτηματολόγια που απευθύνονται σε αλλοδαπούς τουρίστες, μεταφράστηκαν στην αγγλική γλώσσα, ώστε να είναι κατανοητά από όλους τους τουρίστες ανεξαρτήτως 1

εθνικότητας. Αναλυτικότερα στο πρώτο κεφάλαιο παρουσιάζεται η βιβλιογραφική ανασκόπηση για τον τουρισμό παγκοσμίως, τον τουρισμό της Ελλάδος και κυρίως τον τουρισμό της Ρόδου. Επιπέον αναλύονται τα προβλήματα που αντιμετωπίζει ο τουριμός γενικότερα αλλά και ειδικότερα από την οικονομική κρίση. Ενώ στο δεύτερο κεφάλαιο προβάλλεται η ερευνητική μεθοδολογία βασισμένη σε ερωτηματολόγια που απαντήθηκαν από αλλοδαπούς και έλληνες τουρίστες αλλά και από τους καταστηματάρχες του νησιού. Στο τρίτο κεφάλαιο επιδεικνύονται τα αποτελέσματα και η στατιστική ανάλυση των δεδομένων που συλλέχθηκαν μέσω του ερωτηματολογίου που δημιουργήθηκε για τους σκοπούς της συγκεκριμένης έρευνας. Τέλος στο τέταρτο κεφάλαιο πραγματοποιείται μια σύνοψη των βασικότερων συμπερασμάτων που προέκυψαν από την συνολική ερευνητική προσπάθεια με το συγκεκριμένο αντικείμενο. Από τη μία μεριά, όσον αφορά τον επιχειρηματικό κόσμο της Ρόδου, συμπεραίνουμε πως παρόλο που η τουριστική κίνηση στο νησί δεν έχει μειωθεί λόγω της κρίσης, έχει μειώθεί σημαντικά η κερδοφορία των επιχειρήσεων. Επακόλουθο της μείωσης κερδών είναι η μείωση του προσωπικού των επιχειρήσεων. Ακόμη σημαντικό πρόβλημα για το νησί αποτελεί το γεγονός ότι έχει συρρικνωθεί η τουριστική περίοδος, λόγω της μη λήψης μέτρων από την τοπική αυτοδιοίκηση αλλά και την πολιτεία. Από την άλλη μεριά, όσον αφορά τον αριθμό των τουριστών που επισκέπτεται το νησί συμπεραίνουμε πως επιλέγει οικονομικούς τρόπους και πακέτα διακοπών όπως το σύστημα το all inclusive. Επιπλέον διαπιστώσαμε πως οι τουρίστες επηρεάζονται από το γεγονός ότι η Ρόδος αποτελεί δημοφιλή τουριστικό προορισμό στην Ευρώπη. 2

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1:ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ 1.1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Στο παρόν κεφάλαιο προβάλλεται μια βιβλιογραφική ανασκόπηση όσον αφορά τον τουρισμό. Παρουσιάζονται αναλυτικά, θεωρητικά στοιχεία που αφορούν γενικά τον τουρισμό παγκοσμίως και ειδικότερα στην Ελλάδα. Πιο αναλυτικά: Αρχικά, δίνεται ένας σύντομος ορισμός του τουρισμού, επιδεικνύονται τα είδη του τουρισμού και τονίζεται ο ρόλος του τουρισμού στην εθνική οικονομία. Έπειτα, προβάλλεται η οικονομική και κοινωνική επίδραση του τουρισμού παγκοσμίως, στην Ευρώπη, στην Ελλάδα και ειδικότερα στο νησί της Ρόδου. Στη συνέχεια, γίνεται μια ιστορική αναδρομή στην αρχαιότητα, στους βυζαντινούς χρόνους, στην ιπποκρατία, στην τουρκοκρατία και στην ιταλοκρατία. Ακολούθως, προβάλλονται τα τουριστικά θέρετρα του νησιού όπου παράλληλα διευκρινίζονται και οι παράγοντες που ευνόησαν την τουριστική ανάπτυξη του νησιού και την εξέλιξη στον τουρισμό. Ακόμη, αναφέρεται το πρόβλημα της τουριστικής εποχικότητας και οι επιπτώσεις της, ενώ παράλληλα προτείνονται μέτρα για την αντιμετώπιση της. Στο τελευταίο μέρος παρουσιάζονται τα προβλήματα που αντιμετωπίζει ο τουρισμός από την οικονομική κρίση, και ποιά είναι η επίδραση της κρίσης στο νησί της Ρόδου. Ωστόσο όμως προτείνονται μέτρα για την αντιμετώπιση της κρίσης και μέτρα για την στήριξη του τουρισμού. 1.2 ΟΡΙΣΜΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ Τουρισμός είναι η πρόσκαιρη διακίνηση ατόμων από το γεωγραφικό περιβάλλον της μόνιμης διανομής σε άλλο, με σκοπό την ψυχική ευχαρίστηση. Για να έχουμε τουρισμό, είναι απαραίτητο να υπάρχουν δυο τουλάχιστον τόποι, αυτός της μόνιμης διαβίωσης κι εκείνος ή εκείνοι του τουριστικού προορισμού. Ο προορισμός πρέπει να είναι γνωστός από υπάρχουσες πληροφορίες, διότι σε αντίθετη περίπτωση δεν έχουμε το φαινόμενο του τουρισμού αλλά της εξερεύνησης (Σιταράς και Τζένος, 2007). 3

1.2.1 ΕΙΔΗ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ Ενδεικτικά είδη τουρισμού αποτελουν (Σταθόπουλος, 2006): Ο γενικός τουρισμός διακοπών αναψυχής ο οποίος αποτελεί μια δραστηριότητα του ελεύθερου χρόνου του ανθρώπου που σχετίζεται στενά με την ανάγκη που έχει αυτό για ανάπαυση και αναψυχή. Ο μορφωτικός τουρισμός ο οποίος αποτελεί μια μορφή τουρισμού στην οποία τα άτομα έχουν σαν κύριο σκοπό την συμμετοχή σε πολιτιστικές, γενικά, εκδηλώσεις. Ο τουρισμός εκθέσεων πρόκειται ουσιαστικά για κάθε είδους εκθέσεις, που συνήθως οργανώνονται σε μεγάλα αστικά κέντρα, ώστε οι επισκέπτες τους να μπορούν να συνδυάσουν την επαγγελματική τους ενημέρωση με κάποια μορφή τουρισμού. Ο τουρισμός υγείας και τα άτομα που συμμετέχουν σ αυτό έχουν σαν κύριο κίνητρο την αποκατάσταση και διατήρηση της υγείας τους, τη θεραπεία και ανάρρωση τους από διάφορες ασθένειες. Ο τουρισμός άθλησης έχει σαν κύριο κίνητρο την άσκηση ενός αθλήματος, όπως είναι για παράδειγμα η ποδηλασία, το γκολφ, η ιππασία, το τένις κλπ. Ο τουρισμός πόλης έχει σαν κύριο χαρακτηριστικό ότι τα άτομα που μετέχουν σε αυτόν ταξιδεύουν σε πόλη και την περιηγούνται για μερικές μέρες. Στο συνεδριακό τουρισμό υπάγονται κάθε είδους οργανωμένες εκδηλώσεις, όπως για παράδειγμα συνέδρια, τα οποία είναι περιορισμένης χρονικής διάρκειας. Ο τουρισμός περιπέτειας πρόκειται για μια μορφή τουρισμού με έντονο στοιχείο του απροσδόκητου. Φωτογραφικά σαφάρι, περιπλανήσεις σε άγνωστες περιοχές κλπ. Ο ορεινός τουρισμός αναφέρεται στο σύνολο των δραστηριοτήτων υπαίθριας αναψυχής και τουρισμού, που εκδηλώνεται αποκλειστικά και μόνο στις ορεινές περιοχές των χωρών υποδοχής και φιλοξενίας τουριστών. 4

Ο αγροτικός τουρισμός αναφέρεται στις δραστηριότητες υπαίθριας αναψυχής και τουρισμού που αναπτύσσονται στον αγροτικό χώρο και εντάσσονται στο πλαίσιο του αγροτικού περιβάλλοντος και της αγροτικής ζωής. Ο θαλάσσιος τουρισμός αναφέρεται στο σύνολο των δραστηριοτήτων, που διεξάγονται σε θαλάσσιο χώρο μιας χώρας υποδοχής και φιλοξενίας τουριστών. Ο κοινωνικός τουρισμός ορίζεται ως το σύνολο των σχέσεων και φαινόμενων τουριστικού χαρακτήρα που διευκολύνουν τη συμμετοχή στο τουρισμό των ασθενέστερων οικονομικών τάξεων. 1.2.2 Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΜΟΡΦΗ ΤΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ Ο τουρισμός με τη σύγχρονη του μορφή αποτελεί ένα οικονομικό και κοινωνικό φαινόμενο, η ανάπτυξη του οποίου μετά το τέλος των εχθροπραξιών του ΒΉαγκόσμιου Πολέμου έχει προσελκύσει ολοένα και περισσότερο το ενδιαφέρον τόσο των αναπτυγμένων χωρών, όσο και των αναπτυσσομένων, δηλαδή αυτών που για ίδιους ή διαφορετικούς λόγους δεν έχουν κατορθώσει ακόμα να διακόψουν το φαύλο κύκλο της φτώχειας και της μιζέριας τους. Οι λόγοι είναι κατανοητοί. Αν και ο τουρισμός σε καμιά περίπτωση δεν μπορεί να αποτελέσει πανάκεια για την αντιμετώπιση όλων των οικονομικών και κοινωνικών προβλημάτων των χωρών που επιχειρούν να τον αναπτύξουν, έχει αποδειχτεί στην πράξη ότι κάτω από προϋποθέσεις μπορεί να συμβάλει σημαντικά στην οικονομική τους ανάπτυξη ή και μεγέθυνση. Αυτός άλλωστε είναι και ο λόγος που η ανάπτυξη του επιδιώκεται ολοένα και περισσότερο κυρίως από τις αναπτυσσόμενες χώρες. Η αναπτυξιακή πορεία του τουρισμού σε παγκόσμιο επίπεδο υπήρξε ομολογουμένως εντυπωσιακή, αφού από το 1997 αδιαφιλονίκητα αναγνωρίζεται πλέον ως η μεγαλύτερη βιομηχανία του κόσμου. Οι παράγοντες εκείνοι που συνέβαλαν σε αυτό ήταν κατά κύριο λόγο η αύξηση του εισοδήματος των ανθρώπων, ο περισσότερος ελεύθερος χρόνος στη διάθεση τους για διακοπές και ξεκούραση, η ραγδαία τεχνολογική εξέλιξη στα μέσα μαζικής μεταφοράς και ιδιαίτερα στα αεροπλάνα και τέλος η απλούστευση των διατυπώσεων εισόδου-εξόδου στις χώρες υποδοχής και φιλοξενίας τουριστών. Ειδικότερα σε ότι αφορά την εντυπωσιακή εξέλιξη των μεταφορικών μέσων, θα πρέπει να ειπωθεί ότι αυτά συνέβαλαν στο να αυξηθεί η εμβέλεια του διεθνούς τουρισμού, με την έννοια 5

ότι με το πέρασμα του χρόνου ολοένα και περισσότεροι άνθρωποι επισκέπτονται πιο απομακρυσμένους τουριστικούς προορισμούς. Η τάση αυτή είχε σαν αποτέλεσμα να αλλάξουν βαθμιαία οι κατευθύνσεις ροών του διεθνούς τουριστικού ρεύματος. Ας σημειωθεί ότι τόσο η εξέλιξη του τουρισμού σε μια δυναμικά αναπτυσσόμενη βιομηχανία, όσο και η τρέχουσα οικονομική σημασία του δεν πρέπει να αντιμετωπίζονται χωριστά, αλλά στο πλαίσιο του αυξανόμενου ενδιαφέροντος για τον τριτογενή τομέα, δηλαδή του τομέα των υπηρεσιών της οικονομικής δραστηριότητας μιας χώρας (Ηγουμενάκης και Κραβαρίτης, 2004). 1.3 Ο ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΣΕ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΕΠΙΠΕΔΟ Ο τουρισμός είναι ένας από τους δυναμικότερα αναπτυσσόμενους τομείς της παγκόσμιας οικονομίας καθώς αποτελεί το μεγαλύτερο εξαγώγιμο προϊόν σε παγκόσμιο επίπεδο. Αποτελώντας κυρίαρχη δραστηριότητα σε πολλές χώρες συμβάλλει στη συνολική οικονομική ανάπτυξη των χωρών (UNWTO, 2010). Στη διάρκεια των τελευταίων δεκαετιών σημείωσε αξιοσημείωτη μεγέθυνση, συνδεόμενος με την κοινωνικοοικονομική αναπτυξιακή διαδικασία, καθώς συμβάλλει σημαντικά στην άνοδο του επιπέδου διαβίωσης των τουριστικά ανεπτυγμένων περιοχών και στην ευημερία των πολιτών. Η ανάπτυξη του διεθνούς τουρισμού τα τελευταία 40-50 χρόνια συντελέστηκε με ρυθμούς υψηλότερους της αύξησης του παγκοσμίου ΑΕΠ. Σήμερα εκτιμάται ότι ο τουρισμός αντιπροσωπεύει το 12% της ιδιωτικής κατανάλωσης, παράγει το 6% του παγκόσμιου ακαθάριστου προϊόντος και προσφέρει περισσότερο από το 7% των θέσεων εργασιών σε παγκόσμιο επίπεδο (στοιχεία από το Υπουργείο Οικονομίας και Οικονομικών). Επίσης σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Τουρισμού, ο τουρισμός αντιστοιχεί στο 40% του συνόλου των υπηρεσιών που εξάγονται, ενώ τα έσοδα του τουρισμού έχουν αυξηθεί πολύ περισσότερο από τα αντίστοιχα του διεθνούς εμπορίου (Hawkins, 2006). Το 2008 σημειώθηκαν 924 εκατ. αφίξεις τουριστών παγκοσμίως, 16 εκατ. περισσότερες σε σχέση με το 2007, σημειώνοντας αύξηση 2%. Η αύξηση αυτή, οφείλεται στα θετικά αποτελέσματα του πρώτου εξαμήνου καθώς το δεύτερο εξάμηνο σημειώνεται μια απότομη αλλαγή στις αφίξεις, γεγονός που καθιστά το 2008 μια χρονιά αντιθέσεων. Η ανάπτυξη ήταν αρνητική τους τελευταίους μήνες σε Ευρώπη (-3%) και Ασία(-3%), όπου η πτώση ήταν ακόμη πιο σημαντική, δεδομένης της διψήφιας αύξησης που 6

παρουσίασε το 2007 και της δυναμικής της παρουσίας της το πρώτο εξάμηνο του 2008 (+6%). Στο σύνολο του έτους, όλες οι περιοχές παρουσίασαν αύξηση εκτός από την Ευρώπη, οπού τα νούμερα παρέμειναν στάσιμα. Τα καλύτερα αποτελέσματα παρουσιάζουν η Μέση Ανατολή (+11%), η Αφρική (+5%) και η Αμερική (+4%). Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Τουρισμού υπολογίζει ότι για το έτος 2009 ο παγκόσμιος τουρισμός θα μείνει σταθερός ή θα μειωθεί ελαφρώς (από -1% ως -2%) κατά τη διάρκεια του χρόνου (UNWTO, 2010). 1.4 Ο ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ Ο Τουρισμός συμβάλλει ιδιαίτερα στην ανάπτυξη της ευρωπαϊκής οικονομίας. Είναι ένας από τους ταχύτερα αναπτυσσόμενους κλάδους με ρυθμό ανάπτυξης που φθάνει το 5%, πολύ πάνω από τον ευρωπαϊκό μέσο όρο και με συνεχή ανοδική πορεία τα τελευταία 15 χρόνια. Οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές εξελίξεις επαναπροσδιορίζουν τη δομή της τουριστικής βιομηχανίας στην Ευρώπη καθώς και τους ταξιδιωτικούς προορισμούς. Οι κοινωνικές εξελίξεις μεταβάλλουν τον τύπο των διακοπών που προτιμούν οι τουρίστες σε γενικές γραμμές, μικρότερα σε διάρκεια αλλά πιο συχνά ταξίδια. Η μεγάλη ποικιλία που υπάρχει πλέον στα μέσα μεταφοράς για τις διακοπές, καθώς οι κρουαζιέρες, τα σιδηροδρομικά και αεροπορικά ταξίδια έχουν αυξήσει σημαντικά τον επιβατικό τους όγκο. Επίσης, η νομισματική ένωση, που περικλείει ένα μεγάλο αριθμό ευρωπαϊκών χωρών, αναμένεται να ενισχύσει την ανάπτυξη του ευρωπαϊκού τουρισμού τα επόμενα χρόνια. Η Ευρώπη αποτελεί τον κορυφαίο τουριστικό προορισμό στον κόσμο, προσελκύοντας περισσότερο από το 50% της σχετικής αγοράς. Ο αριθμός των αφίξεων είναι διπλάσιος από ό,τι στο μεγαλύτερο ανταγωνιστή της Γηραιάς Ηπείρου, την Αμερική. Από πλευράς εσόδων, η Ευρώπη κατέχει αξιοζήλευτη θέση, με τέσσερις από τους έξι κορυφαίους προορισμούς, και τζίρο πάνω από 100 δισεκατομμύρια ευρώ. Ιδιαίτερα σημαντικό επίσης για την ανάπτυξη του τουρισμού στην Ευρώπη είναι ότι περισσότεροι από το 60% των πολιτών της κάνουν διακοπές1. Όμως κατά την διάρκεια του πρώτου τριμήνου του 2009 οι κρατήσεις στα ξενοδοχεία κατέγραψαν μείωση κατά 10%. Λόγω της κρίσης υπολογίζεται ότι ένας στους έξι ευρωπαίους δεν θα πάει φέτος 1http://www.go-online.gr/ebusiness/specials/article.html?article_id=756 7

διακοπές και ένας στους τρεις θα περιορίσει τη διάρκειά τους, σύμφωνα με το Ευρωβαρόμετρο 2 1.5 Ο ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Τα τελευταία χρόνια η Ελλάδα δέχεται, κυρίως κατά τους καλοκαιρινούς μήνες, την «ειρηνική εισβολή» εκατοντάδων χιλιάδων ξένων τουριστών. Αρχικά ο τουρισμός προχωρούσε με αργούς ρυθμούς. Οι λόγοι της καθυστέρησης ήταν πολλοί και σοβαροί. Πρώτα-πρώτα έλειπαν οι κατάλληλοι δρόμοι, τα άνετα και σίγουρα μέσα συγκοινωνίας, τα ξενοδοχεία, τα κάμπινγκ, τα εστιατόρια και τα κέντρα ψυχαγωγίας. Οι ελλείψεις όμως και οι αδυναμίες αυτές, σιγά-σιγά ξεπεράστηκαν και οι Έλληνες κατάλαβαν και πίστεψαν ότι ο τουρισμός είναι μια μεγάλη πηγή πλούτου και ότι το τουριστικό συνάλλαγμα, που άφηναν οι ξένοι, βοηθά την εθνική μας οικονομία. Οι Έλληνες, κατάλαβαν ότι μπορούν να αναπτύξουν ένα αξιόλογο τουρισμό και τράβηξαν μπροστά. Σε αυτό βοήθησαν και τα προσόντα, που διαθέτει η χώρα μας όπως είναι το εύκρατο μεσογειακό κλίμα, η μεγάλη ηλιοφάνεια που διαθέτει, οι φυσικές της καλλονές, που παρέχουν απολαυστικό θέαμα για τους ξένους, οι ακρογιαλιές, οι αρχαιότητες, που παρουσιάζουν το μεγαλύτερο ενδιαφέρον για τους ξένους. Ακόμα και οι ιαματικές πηγές της Ελλάδας είναι αξιόλογες και ευεργετικές, για τη θεραπεία πολλών παθήσεων. Στις μέρες ο τουρισμός υφίσταται σημαντικές αρνητικές επιπτώσεις λόγω της διεθνούς οικονομικής κρίσης, όπως επισημαίνεται σε σχετική ανακοίνωση του Ινστιτούτου Τουριστικών Ερευνών και Προβλέψεων. Από τα μέχρι σήμερα διαθέσιμα στοιχεία για το 2009, σημαντική εμφανίζεται η πτώση των αφίξεων τουριστών στην Ελλάδα (-7,3%). Για την Ελλάδα, οι ενδείξεις από τα στοιχεία των αεροπορικών αφίξεων στα κυριότερα αεροδρόμια της χώρας, που δέχονται πάνω από το 95% των αφίξεων από το εξωτερικό, είναι λιγότερο δυσοίωνες από όσο προέβλεπαν διάφοροι παράγοντες της αγοράς στο τέλος του 2008 και την αρχή του 2009. Η μεγαλύτερη μείωση (-9,8%) σημειώνεται στις αφίξεις αλλοδαπών στην Αθήνα, όπως καταγράφονται από τις υπηρεσίες του «Ελευθέριος Βενιζέλος». Έτσι, για το σύνολο της χώρας, τελικά η μείωση των αφίξεων από το εξωτερικό διαμορφώνεται στο 7% περίπου. Από τα παραπάνω στοιχεία καθίσταται προφανές ότι δεν πλήττονται ιδιαίτερα τα ταξίδια αναψυχής. Αντίθετα, πλήττεται σημαντικά ο 2 http://www.hbnews.gr/permalink/7860.html 8

συνεδριακός και ο επιχειρηματικός τουρισμός σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη. Όσον αφορά τις επιμέρους τουριστικές περιοχές, τα στοιχεία του τετραμήνου δείχνουν αύξηση των αφίξεων στα Δωδεκάνησα 18,5%, που οφείλεται αποκλειστικά στην αύξηση που καταγράφηκε στη Ρόδο (+26,4%). Θετικά, επίσης, κινήθηκαν οι αφίξεις στα Χανιά, με ποσοστό αύξησης 23%. Είναι, όμως, ανησυχητική η πορεία των αφίξεων σε άλλες περιοχές της χώρας, όπου σημειώθηκαν αρνητικοί ρυθμοί, όπως στη Σαντορίνη (-69,8%), στη Μύκονο (-45,4%), στη Χίο (-38,6%), στην Κεφαλλονιά (-26,7%), στην Κω (-20,7%) και στην Κέρκυρα (-19,7%). Σύμφωνα με το ΙΤΕΠ, η εικόνα αυτή ενδέχεται να μεταβληθεί όταν δοθούν στη δημοσιότητα τα συνολικά στοιχεία της ΕΣΥΕ για τις αφίξεις στη χώρα μας με όλα τα μέσα ( Εξπρές, 2009). 1.5.1 Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΕΘΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ Ο τουρισμός είναι κλάδος της οικονομίας με σημαντικά οφέλη για τη χώρα δέκτη. Είναι γνωστό ότι (ΣΕΤΕ, 2003): 1. Ο τουρισμός φέρνει εισόδημα σε ξένα νομίσματα από την πώληση υπηρεσιών και σχετιζόμενων αγαθών στη χώρα υποδοχής. 2. Το εισόδημα διανέμεται ομαλά σε πολλούς τομείς της εθνικής οικονομίας, διαμορφώνοντας μια σημαντική, συσωρευτική και συνεχή ροή εισοδήματος. 3. Ο τουρισμός είναι ένας κλάδος που επεκτείνεται. 4. Η τουριστική βιομηχανία απαιτεί σχετικά χαμηλές επενδύσεις κεφαλαίων, σε σχέση με τη ροή επενδύσεων που επιτυγχάνει. 5. Διαμορφώνει μια ειδική μορφή αγοράς εξαγωγών, στην οποία ο καταναλωτής έρχεται σε αναζήτηση του προϊόντος. 6. Το προϊόν που πωλείται είναι κυρίως υπηρεσίες και άυλα αγαθά που προφανώς έχουν απεριόριστες δυνατότητες, η δε απόδοση του εξαρτάται από τη συμπληρωματική υποδομή και την προώθηση πωλήσεων. 7. Ο τουρισμός αποτελεί ένα εφαρμόσιμο και αποτελεσματικό εργαλείο δημόσιας πολιτικής για δημιουργία και ανάπτυξη κοινωνικής και πολιτιστικής οικειότητας, τόσο σε εθνικό, όσο και σε διεθνείς επίπεδο. 8. Ο τουρισμός αποτελεί ένα εργαλείο για την ανάπτυξη άλλων βιομηχανιών. 9

1.6 Ο ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΣΤΗ ΡΟΔΟ O τουρισμός της Ρόδου αναπτύχθηκε με ραγδαίους ρυθμούς τη δεκαετία του 1990 φθάνοντας από 8,1 εκατ. διανυκτερεύσεις το 1990 σε 10,8 εκατ. το 1999. Αυτό συνέβη όχι γιατί το επέτυχαν οι τουριστικοί φορείς με τις ενέργειές τους, αλλά επειδή αυτή ήταν η επιλογή των tour operators (Κούτουλας, 2005). Σύμφωνα με τα μέχρι σήμερα στοιχεία σε ικανοποιητικά επίπεδα βρίσκεται η κίνηση στα Δωδεκάνησα και κυρίως στη Ρόδο. Τον φετινό Νοέμβριο ο θαλάσσιος τουρισμός σημείωσε αύξηση 20% σε σχέση με τον αντίστοιχο μήνα πέρυσι. Σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία της Υπηρεσίας Ελέγχου Διαβατηρίων Λιμένος Ρόδου τον φετινό Νοέμβριο αφίχθησαν στην Ρόδο (μέσω θαλάσσης) 42.909 άτομα, ενώ τον αντίστοιχο μήνα πέρσι, ο ο αριθμός των ατόμων που επισκέφθηκαν το νησί, ήταν 37.068 (Η Δημοκρατική, 2009). Επιπροσθέτως σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία που ανακοίνωσε η Υπηρεσία Πολιτικής Αεροπορίας η τουριστική κίνηση στη Ρόδο τον Αύγουστο σημείωσε μικρή μείωση της τάξης του 3,69%, σε σύγκριση με τον αντίστοιχο μήνα πέρσι. Σύμφωνα με τα στοιχεία αυτά στο αεροδρόμιο «Διαγόρας» έφθασαν με πτήσεις τσάρτερ 289.715 τουρίστες ενώ πέρσι είχαν έρθει 300.818 (ΑΠΕ, 2009). 1.6.1 ΤΟ ΝΗΣΙ ΤΗΣ ΡΟΔΟΥ Η Ρόδος ανήκει στο σύμπλεγμα των Δωδεκανήσων, το οποίο βρίσκεται σε κοντινή γραμμή από την ακτογραμμή της Τουρκίας. Βρίσκεται στο σταυροδρόμι δυο μεγάλων θαλάσσιων διαδρομών της Μεσογείου, ανάμεσα στο Αιγαίο Πέλαγος και των ακτών της Μέσης Ανατολής. Επιπροσθέτως η Ρόδος καλύπτει μια έκταση 1400 τ. χλμ., έχει ακτογραμμή μήκους 220χλμ. και κατοικείται από 100000 περίπου κατοίκους34. Ως σημείο συνάντησης τριών πολιτισμών έχει γνωρίσει πολλούς πολιτισμούς. Μέσω της μακραίωνης ιστορίας της, όλοι οι διαφορετικοί λαοί που κατοίκησαν στο νησί έχουν αφήσει το σημάδι τους σε όλες τις πλευρές του πολιτισμού του νησιού όπως στη τέχνη, τη γλώσσα και την αρχιτεκτονική. Η Ρόδος είναι ένα από τα πιο προσφιλή νησιά για διακοπές. Έχει ζεστό κλίμα, απέραντες παραλίες με γαλαζοπράσινα νερά, τη κοιλάδα με τις πεταλούδες και ένα έντονο βενετσιάνικο χρώμα στη παλιά πόλη με τα σοκάκια της και τα ψηφιδωτά της. Η μοναδική οδός των ιπποτών, αποτελεί δείγμα 3 http://www.intravelreport.gr/?p=5630 4 http://el.wikipedia.org/wiki/%ce%a1%cf%8c%ce%b4%ce%bf%cf%82 10

μεσαιωνικής αρχιτεκτονικής με τα υπέροχα κτίσματα τα οποία σώζονται σχεδόν ατόφια, παρέχοντας μας πολλές πληροφορίες για τη ζωή εκείνων των χρόνων. Το νησί των ιπποτών θεωρείται τόσο συναρπαστικό. Ο κοσμοπολίτικος τρόπος ζωής, η αδιάκοπη διασκέδαση, η φυσική ομορφιά των τοπίων, τα αρχαιολογικά και ιστορικά μνημεία, η εξαιρετική τουριστική υποδομή ή επαγγελματικά ταξίδια, το μοναδικό κλίμα και οι φιλόξενοι κάτοικοι, δημιουργούν μια ατμόσφαιρα που σε κερδίζει5. 1.6.2 ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ ΤΗΣ ΡΟΔΟΥ 1.6.2.1 Αρχαιότητα Από τον Όμηρο μαθαίνουμε ότι στη Ρόδο υπήρχαν κατά τους αρχαιότερους χρόνους τρεις μεγάλες πόλεις,η Λίνδος, η Ιαλυσός και η Κάμειρος. Οι πόλεις αυτές που ακμάζουν ήδη από την υστερομινωική εποχή, συνεχίζουν την ακμή τους στα μυκηναϊκά χρόνια, όπως δείχνουν οι νεκροπόλεις της Καμείρου και της Ιαλυσού, και παίρνουν νέα ζωή με την εγκατάσταση του δωρικού πληθυσμού από το Άργος και τον ΊΑ αιώνα π.χ. Ο εκδωρισμός του πληθυσμού (στη γλώσσα, τη θρησκεία, τα έθιμα κλπ.) εισάγει τη Ρόδο στη μεγάλη δωρική οικογένεια και οι τρεις πόλεις της μαζί με την Κω, την Κνίδο και την Αλικαρνασσό, αποτελούν τη δωρική Εξάπολη, αμφικτιονία των Δωριέων αποίκων της Μικράς Ασίας με θρησκευτικό κέντρο το ναό του Τριοπίου Απόλλωνος στη χερσόνησο της Κνίδου. Αξιοποιώντας την γεωγραφική θέση του νησιού τους, το σταυροδρόμι των ηπείρων και των πολιτισμών, οι Ρόδιοι επιδίδονται στη ναυτιλία και διέπουν στη ναυσιπλοΐα και το εμπόριο. Τα πλοία τους οργώνουν τις θάλασσες μέχρι τα πέρατα της λεκάνης της μεσογείου, της Προποντίδας και του Ευξείνου. Κι όπως ο πληθυσμός του νησιού πλουτίζει και πληθαίνει, ακολουθεί το μεγάλο αποικιακό ρεύμα της εποχής. Στους περσικούς πολέμους η Ρόδος ακολούθησε την τύχη των μικρασιατικών λαών που βρίσκονται υπό τον έλεγχο των Περσών και αναγκάστηκε να εκστρατεύσει μαζί τους εναντίον των Ελλάδας. Μετά την ήττα των Περσών στη Σαλαμίνα η Ρόδος συμμάχησε με τους Αθηναίους. 5 http://www.rhodes.gr/el/ipolimas/istoriatispolistisrodou/ 11

1.6.2.2 Βυζαντινοί χρόνοι Ο χριστιανισμός μεταδόθηκε στη Ρόδο κατά τον Λ' μ.χ. αιώνα, και κατά το δεύτερο μισό του Γ' μ.χ. αιώνα μαρτυρείτε οργανωμένη εκκλησία. Την πρώιμη ακμή του χριστιανισμού μαρτυρούν οι πολλές παλαιοχριστιανικές εκκλησίες, ενώ αναφέρονται επίσκοποι της Ρόδου, που πήραν μέρος στις οικουμενικές συνόδους. Με την τελική επικράτηση του Χριστιανισμού και την δίωξη της αρχαίας θρησκείας πολλά αρχαία μνημεία καταστράφηκαν, πολλοί ναοί των θεών μετατράπηκαν σε χριστιανικούς, ενώ πολλά έργα τέχνης μεταφέρθηκαν για να κοσμήσουν την Κωνσταντινούπολη όταν ορίστηκε νέα πρωτεύουσα του ρωμαϊκού κράτους. 1.6.2.3 Ιπποκρατεία Οι ιππότες κράτησαν τη Ρόδο για δυο αιώνες και περισσότερο. Κατέλαβαν και τα γύρω νησιά τη Χάλκη, τη Σύμη, τη Κω, τη Κάλυμνο, τη Λέρο και τη Τήλο. Στα χρόνια τους η Ρόδος αποτέλεσε προμαχώνα του χριστιανικού κόσμου ενάντια στη τουρκική πλημμυρίδα. Ήδη από το 1310 ο Οσμάν, ο πρώτος σουλτάνος του νέου τουρκικού κράτους, πολιόρκησε τη Ρόδο χωρίς όμως να την καταλάβει. Οι ιππότες ήταν χωρισμένοι σε οκτώ «γλώσσες». Κάθε γλώσσα είχε το κατάλυμα της και οι αρχαίοι των γλωσσών αποτελούσαν το σύμβολο του Μεγάλου Μαγίστρου. Οι ιππότες κατασκεύασαν πάνω στα ερείπια της παλιάς οχύρωσης ισχυρά τείχη που αγκαλιάζουν ημικυκλικά την πόλη, άνοιξαν έξω απ αυτά βαθιά και πλατιά τάφρο και σήκωσαν προμαχώνες, πύργους και επάλξεις. Το φρούριο αυτό και η ανδρεία των ιπποτών έκαναν για πολλά χρόνια τη Ρόδο απόρθητη. 1.6.2.4 Τουρκοκρατία Μόλις οι Τούρκοι έγιναν κύριοι της Ρόδου μετέβαλλαν τους κυριότερους ναούς σε τεμένη και κατοίκησαν μέσα στη πόλη, όπου επέτρεψαν και στους Εβραίους να κατοικούν σε ειδική συνοικία. Οι Έλληνες τεχνίτες ή έμποροι μόνο τη μέρα έμπαιναν στο φρούριο της Παλιάς πόλης ενώ το βράδυ έπρεπε να βγουν γιατί δεν είχαν το δικαίωμα της διανυκτέρευσης. Ο ελληνικός πληθυσμός απαλλάχτηκε από το παιδομάζωμα και δεν αναφέρονται ομαδικές εξισλαμίσεις πληθυσμών. Η Ρόδος συναντάει την παρακμή. Σταματάει το εμπόριο και την ναυτιλία, οι αγροί είναι 12