ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ ΣΧΟΛΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΕΙΔΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑΣ 8 ου : ΟΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΕΣ ΠΟΛΕΙΣ ΜΙΑ ΕΙΔΙΚΗ ΜΟΡΦΗ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΜΕ ΠΡΟΟΡΙΣΜΟ ΤΙΣ ΠΟΛΕΙΣ: ΑΣΤΙΚΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ Ζαβιτσάνου Ζωή, υπ. Διδάκτορας ΕΜΠ Τουφεγγοπούλου Αναστασία, υπ. Διδάκτορας ΕΜΠ 7.06.2011 Εισαγωγικά Οι εννοιολογικές προσεγγίσεις και οι ορισμοί του τουρισμού ποικίλλουν Κυρίαρχο κίνητρο παραμένει η αναψυχή-ευχαρίστηση Ο «τουρισμός» ορίζεται ως η δραστηριότητα των ατόμων που ταξιδεύουν για να διαμείνουν σε μέρη εκτός από το σύνηθες περιβάλλον τους και όχι περισσότερο από ένα συνεχή χρόνο για αναψυχή, επιχειρηματικούς ή για άλλους σκοπούς και όχι σχετικούς με την άσκηση αμειβόμενης εργασίας στον τόπο προορισμού. (www.unwto.org) 1
Η ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΜΕ ΑΡΙΘΜΟΥΣ Ο τουρισμός στη μεταπολεμική περίοδο, ειδικά μετά το 1970, αποτελεί έναν από τους δυναμικότερους και ταχύτερα αναπτυσσόμενους τομείς της παγκόσμιας οικονομίας. Η συνεισφορά του τομέα του τουρισμού στο ΑΕγχΠ (GDP- Gross Domestic Product) της ΕΕ υπολογίζεται στο 5% περίπου και προσφέρει εργασία σε παραπάνω από το 5,2% του εργατικού δυναμικού της ένωσης (δηλαδή 10 εκατομμύρια δουλειές!). Η έμμεση συμβολή του είναι πολύ υψηλότερη. Η συνεισφορά του τουρισμού στο ΑΕΠ ανεβαίνει στο 11% και οι αντίστοιχες θέσεις εργασίες στο 12% του εργατικού δυναμικού (συνολικά 24 εκατομμύρια δουλειές!). Μόλις το 13% των δραστηριοτήτων της ΕΕ αφορούν επισκέπτες από χώρες που δεν είναι κράτη μέλη. Περίπου τα τέσσερα πέμπτα του ευρωπαϊκού τουρισμού αφορούν στον τουρισμό αναψυχής, γεγονός που σημαίνει ότι η επιλογή του προορισμού εναπόκειται σχετικά στη διακριτική τους ευχέρεια. Σχεδόν το 99 % των ευρωπαϊκών τουριστικών επιχειρήσεων είναι ΜΜΕ. Η Ευρώπη αποτελεί τη σημαντικότερη τουριστική περιοχή στον κόσμο. Η ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΓΙΑ ΤΟΝ ΤΟΥΡΙΣΜΟ Ατζέντα για έναν αειφόρο & ανταγωνιστικό ευρωπαϊκό τουρισμό (COM 2007, 621 final) Η πρωταρχική πρόκληση για τον τομέα του τουρισμού είναι να παραμείνει ανταγωνιστικός, εντάσσοντας παράλληλα την αειφορία και αναγνωρίζοντας ότι, μακροπρόθεσμα, η ανταγωνιστικότητα εξαρτάται από την αειφορία. Το μέλλον του ευρωπαϊκού τουρισμού στηρίζεται στην ποιότητα της τουριστικής εμπειρίας. Για να δημιουργηθεί η σωστή ισορροπία μεταξύ της ευεξίας των τουριστών, των αναγκών του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος, καθώς και της ανάπτυξης και της ανταγωνιστικότητας των τόπων προορισμού και των επιχειρήσεων, απαιτείται να υιοθετηθεί κοινή στόχευση: παροχή οικονομικής ευημερίας, κοινωνικής δικαιοσύνης και προστασίας του περιβάλλοντος και του πολιτισμού 2
Οι προκλήσεις που πρέπει να αντιμετωπιστούν 1. Αειφόρος διατήρηση και διαχείριση των φυσικών και πολιτιστικών πόρων: με την ελαχιστοποίηση της χρήσης των πόρων και της ρύπανσης στους τόπους τουριστικού προορισμού, με τη διαχείριση της αλλαγής υπέρ της ευημερίας της κοινότητας, με τη μείωση της εποχικότητας της ζήτησης, με την αντιμετώπιση του περιβαλλοντικού αντίκτυπου των μεταφορών που συνδέονται με τον τουρισμό, με τη διάθεση των εμπειριών τουρισμού σε όλους χωρίς διάκριση, με τη βελτίωση της ποιότητας των τουριστικών επαγγελμάτων, καθώς και με την αντιμετώπιση του θέματος της απασχόλησης των υπηκόων τρίτων χωρών με παράνομη διαμονή στα πλαίσια της μεταναστευτικής πολιτικής της Επιτροπής. 2. Η εξασφάλιση του ότι οι τουρίστες καθώς και οι τοπικές κοινότητες όπου προσφέρονται οι τουριστικές υπηρεσίες είναι απολύτως ασφαλείς. Αρχές για την επίτευξη ενός ανταγωνιστικού και αειφόρου τουρισμού Υιοθέτηση μια ολιστικής και ολοκληρωμένης προσέγγισης Μακροπρόθεσμος σχεδιασμός Επίτευξη κατάλληλου βηματισμού και ρυθμού της ανάπτυξης Συμμετοχή όλων των ενδιαφερόμενων μερών Χρήση των βέλτιστων διαθέσιμων γνώσεων Ελαχιστοποίηση και διαχείριση του κινδύνου (αρχή της προφύλαξης) Απεικόνιση των επιπτώσεων σε κόστος (ο χρήστης και ο ρυπαίνων πληρώνει) Καθορισμός περιορισμών και τήρηση αυτών Διεξαγωγή συνεχούς παρακολούθησης 3
Ευρώπη, νούμερο 1 τουριστικός προορισμός παγκοσμίως: ένα νέο πλαίσιο για τον τουρισμό στην Ευρώπη (COM 2010, 352 final) ΣΤΟΧΟΣ: ΕΝΑΣ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟΣ, ΒΙΩΣΙΜΟΣ, ΣΥΓΧΡΟΝΟΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ Ώθηση της ανταγωνιστικότητας του τουριστικού τομέα της Ευρώπης Προώθηση της ανάπτυξης του βιώσιμου, υπεύθυνου και υψηλής ποιότητας τουρισμού Παγίωση της εικόνας της Ευρώπης ως ένα σύνολο βιώσιμων και υψηλής ποιότητας προορισμών Μεγιστοποίηση της δυνατότητας των ευρωπαϊκών πολιτικών και μέσων για την ανάπτυξη του τουρισμού ΟΙ ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΤΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΑΓΟΡΑΣ Τα άτομα γίνονται περισσότερο έμπειρα στο ταξίδι και απαιτητικοί στην επιλογή του προορισμού, γεγονός που τους οδηγεί να αναζητήσουν νέες περιοχές και νέα τουριστικά προϊόντα. Χαρακτηρίζονται από μεγαλύτερη κινητικότητα. Το ταξίδι εκτός συνόρων είναι ευκολότερο από πότε χάρη στην απελευθέρωση των αερομεταφορών, την κατασκευή νέων οδικών αξόνων και την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση. Κάνουν μικρότερης διάρκειας αλλά συχνότερες διακοπές μέσα στο χρόνο. Είναι περισσότερο δραστήριοι και αναζητούν νέες ασχολίες κατά τη διάρκεια των διακοπών τους. Ο ευρωπαϊκός πληθυσμός γίνεται γηραιότερος αλλά παραμένει περισσότερο ενεργητικός. Και τέλος, οι άνθρωποι ενδιαφέρονται πλέον ιδιαιτέρως αυξητικά για το περιβάλλον. 4
Το πιο σημαντικό κίνητρο στην επιλογή των διακοπών για τους Ευρωπαίους πολίτες Πηγή: Ευρωβαρόμετρο, 2010 Οι πιο σημαντικοί παράγοντες στην επιλογή του τουριστικού προορισμού Πηγή: Ευρωβαρόμετρο, 2010 5
ΜΙΑ ΕΙΔΙΚΗ ΜΟΡΦΗ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΜΕ ΠΡΟΟΡΙΣΜΟ ΤΙΣ ΠΟΛΕΙΣ: O ΑΣΤΙΚΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ Παράγοντες που ευνοούν την αύξηση της τουριστικής ζήτησης για τον αστικό τουρισμό Τα ταξίδια μικρής διάρκειας αντιπροσωπεύουν μια δυναμική κατηγορία από ποσοτική και ποιοτική άποψη. Oι προτιμώμενοι συνήθως προορισμοί για τα ταξίδια μικρής διάρκειας είναι οι πόλεις. Το ενισχυόμενο ενδιαφέρον για την πολιτιστική κληρονομιά. Το ενδιαφέρον αυτό, κατευθύνεται συνήθως προς τα ιστορικά κέντρα των πόλεων, στα μουσεία, μνημεία κ.λπ. Τα mega events καθώς επιτυγχάνουν αναγνώριση της πόλης που φιλοξενεί το γεγονός. Πρόκειται για μεγάλης κλίμακας, υψηλού προφίλ και περιορισμένης διάρκειας διοργανώσεις (διεθνείς εκθέσεις, ο θεσμός της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης, διεθνή συνέδρια και πολιτιστικά φεστιβάλ),με μεγαλύτερη όλων τους Ολυμπιακούς Αγώνες. Ενέργειες της Κοινότητας για τη διαφοροποίηση του τουριστικού προϊόντος της Κοινότητας, τη χωρική & χρονική διεύρυνση της τουριστικής δραστηριότητας. Οι μορφές αστικού τουρισμού βάσει του κυρίαρχα προσφερόμενου τουριστικού πόλου Ο πολιτιστικός τουρισμός (ιστορική κληρονομιά) Ο επαγγελματικός- συνεδριακός- εκθεσιακός τουρισμός (υψηλή ποιότητα σε διαμονή και μετακίνηση, κατάλληλος εξοπλισμός) Ο τουρισμός των μεγάλων γεγονότων (μεγάλα αθλητικά γεγονότα, φεστιβάλ) Ο τουρισμός αναψυχής 6
Προφίλ του αστικού τουρίστα, κίνητρα και δραστηριότητες Οι επισκέπτες είναι κυρίως γυναίκες, υψηλού μορφωτικού επιπέδου και εισοδήματος. Ο πολιτισμός είναι το σημαντικότερο κίνητρο για τον αστικό τουρισμό. Ο είναι μια δραστηριότητα που ακολουθείται από όλες τις ηλικιακές ομάδες, με μέγιστη συμμετοχή αυτή των ηλικιών μεταξύ 20 και 30. Οι πολιτιστικές εκδηλώσεις τείνουν να είναι λιγότερο σημαντικές από άλλους σταθερούς πόλους έλξης στις επισκέψεις πόλεων. Η σημαντικότερη πηγή πληροφόρησης είναι η σύσταση από την οικογένεια ή τους φίλους, αλλά η επιρροή του διαδικτύου είναι αυξανόμενη. Οι αστικοί τουρίστες ταξιδεύουν συνήθως με αεροπλάνο και διαμένουν σε ξενοδοχεία. Η πτώση στις αφίξεις στις ευρωπαϊκές πόλεις έχει αντισταθμιστεί εν μέρει από την ισχυρή εγχώρια ζήτηση. Αν και ο συνεχίζει να κυριαρχείται από τις καθιερωμένες πολιτιστικές πρωτεύουσες, είναι υπαρκτή η τάση για περισσότερα ταξίδια σε μικρότερους προορισμούς και νέες περιοχές της Ευρώπης. Έρευνες της Ευρωπαϊκής Ένωσης σχετικά με τον Αστικό Τουρισμό: PICTURE 2004-2007 (βιώσιμη διαχείριση του πολιτιστικού τουρισμού) CIUTAT 2004-2006 (επιπτώσεις σημαντικών πολιτιστικών εκδηλώσεων στις πόλεις) FORTIMEDIA 2004-2005 (στρατιωτικές θέσεις και πολιτιστική κληρονομιά) CAPITALS ITTS 2002-2004 (ταξιδιωτικές και τουριστικές υπηρεσίες πληροφόρησης) 7
Πρόταση για κατηγοριοποίηση αστικών περιοχών βάσει του μεγέθους τους & του κυρίαρχου πολιτιστικού κινήτρου Το προσφερόμενο τουριστικό προϊόν μπορεί να βασιστεί στα εξής στοιχεία: o Κληρονομιά: το κυρίαρχο πολιτιστικό προϊόν είναι η πολιτιστική κληρονομιά του προορισμού (αρχαιολογικοί χώροι, μνημεία κ.λπ.) o Τέχνες: το κυρίαρχο πολιτιστικό προϊόν είναι οι σύγχρονες παραστατικές και εικαστικές τέχνες o Πολιτιστικές Βιομηχανίες: το κυρίαρχο πολιτιστικό προϊόν είναι οι πολιτιστικές βιομηχανίες (design, μόδα, κινηματογράφος, διαφήμιση κ.ά.) Είδος προορισμού/ Κοινότητα (village) Μικρή πόλη (town) Κληρονομιά Ομάδα 1 Ομάδα 2 Κληρονομιά + Τέχνες Κληρονομιά + Τέχνες + Πολιτιστικές Βιομηχανίες Πηγή: ΕΕΤ and ΠΟΤ, 2005 Μεγάλη πόλη (city) Ομάδα 3 Ομάδα 4 Μητρόπολη (metropolis) Ομάδα 5 Ομάδα 6 8
Πηγή: ΕΕΤ and ΠΟΤ, 2005 Κρίσιμες συνιστώσες στη διαδικασία σχεδιασμού του αστικού τουρισμού: Αναλογία μεταξύ επισκέπτη και κάτοικου Αναλογία μεταξύ επισκέπτη και κληρονομιάς 9
Επιπτώσεις του αστικού τουρισμού Αναδεικνύεται σε παράγοντα διαφοροποίησης και εκσυγχρονισμού του αστικού χώρου (ανάδειξη αρχιτεκτονικής κληρονομιάς, ανάκτηση ιστορικών κέντρων, οργανωμένες αναπτύξεις κ.ά.), σε μηχανισμό παραγωγής εισοδημάτων, απασχολήσεων και συμπληρωματικών εξοπλισμών (βασικό αναπτυξιακό ρόλο), σε συντελεστή για την ένταξη των πόλεων στα σύγχρονα δίκτυα ανταλλαγών και επιχειρηματικών δραστηριοτήτων (δικτύωση, συνοχή). (Αυγερινού- Κολώνια, 2000) Το δομημένο περιβάλλον με πολιτιστική αξία απειλείται από την υπερσυγκέντρωση επισκεπτών τόσο λόγω φθοράς και χρήσης αλλά και ρύπανσης (αλλοίωση από την παραμονή και διακίνηση επισκεπτών, κυκλοφοριακή συμφόρηση, αυξημένη παραγωγή απορριμμάτων κ.ά.), ανάγκη δημιουργίας νέων υποδομών (έργα πρόσβασης, εξυπηρέτησης των επισκεπτών), αλλαγές στις χρήσεις, άνοδος των τιμών γης, αυξημένο κόστος διαβίωσης για την τοπική κοινωνία, μονοανάπτυξη του τουρισμού (Κοκκώσης και Τσάρτας, 2001) Στόχοι που θα πρέπει να υπηρετεί μια πολιτική για τον αστικό τουρισμό Βελτίωση της εικόνας της πόλης με έμφαση στην προστασία του τόπου και της ποιότητας ζωής των μόνιμων κατοίκων. Σταδιακή αναβάθμιση και εμπλουτισμό του τουριστικού προϊόντος. Αύξηση της επισκεψιμότητας με παράλληλη επιμήκυνση της τουριστικής περιόδου. Ανάπτυξη καινοτόμου συστήματος διαχείρισης των επισκεπτών διαμέσου: αξιοποίησης πολιτισμικού και φυσικού κεφαλαίου, δημιουργίας πολλαπλών πόλων έλξης, οργάνωσης - ανάπτυξης δικτύου διαδρομών περιήγησης, διάχυσης του τουριστικού ρεύματος, διάχυσης της πληροφόρησης - ανάπτυξης δικτύου πληροφόρησης, προώθησης - προβολής του δυναμικού της πόλης, σχεδιασμού πρόληψης των αρνητικών συνεπειών της τουριστικής ανάπτυξης και παράλληλης αντιμετώπισης των υφισταμένων, δημιουργίας μεθόδου ελέγχου της χωρητικότητας των επισκέψιμων χώρων, εισαγωγής νέων δραστηριοτήτων, αναβάθμισης υφισταμένων, δημιουργίας νέων θέσεων εργασίας. (ΤΕΕ Κέρκυρας, ημερίδα Η αύξηση του αστικού τουρισμού και η σύνδεση του πολιτισμού με την ανάπτυξη 10
President of European Cities Marketing, Dieter Hardt-Stremayr: effectively, 2010 was for us a recovery from the global economic recession. In this respect, recent political developments in the Middle East region may restrict visits there and encourage more tourists to take city brakes in Europe. Although accommodation prices are not expected to rise significantly this year, an increase in bednights will also raise revenues in the European city tourism. Πληθυσμός 1.615.908 κάτοικοι το 2008 Έκταση 101,4 km 2 11
12
13
Barcelona Forum 2004 The Forum represents the fulfillment of the idea of a touristic city that has developed since the 1990s to project the new image of Barcelona M. Poli, M. Zardini, Barcelona Forum 2004, domus, Ιανουάριος 2004 Principles of the City of Barcelona Strategic Tourism Plan: -The city s identity -Economic, social and environmental sustainability -Cooperation and participation -Territorial balance -Quality, innovation and high-quality added value -Gearing demand to the client Indeed, urban tourism exploits the multi-activity of the city, urban multiculturalism and the multimotivations of the community and visitors. Strategic proposal: -City model -Vision TurismeBcn2020 -Desired tourism model -Main challenges to be faced 14
Πληθυσμός 767.773 κάτοικοι το 2010 1,5% αύξηση σε σχέση με το 2009 (Department for Research and Statistics of Amsterdam) 15
Στοιχεία για την τουριστική κίνηση (1996): 300 καταλύματα διαφόρων κατηγοριών με πάνω από 37.000 κλίνες 35.000 θέσεις εργασίας που τροφοδοτούνται από τον τουρισμό (6% των θέσεων εντός του πολεοδομικού συγκροτήματος) 3,2 εκατ. επισκέπτες, με καταγεγραμμένες 6,4 εκατ. διανυκτερεύσεις Περίπου 6 εκατ. διανυκτερεύσεις μη καταγεγραμμένες διανυκτερεύσεις 15 εκατ. ημερήσιοι επισκέπτες (κυρίως Ολλανδοί) 255 αύξηση του αριθμού των επισκεπτών τα τελευταία 6 χρόνια 1.500 εκατ. ευρώ οι δαπάνες των επισκεπτών το 70% των επισκεπτών έχουν σαν στόχο την διασκέδαση Towards quality urban tourism, Integrated quality management (IQM) of urban tourist destinations, Enterprise Directorate General Tourism Unit, Βρυξέλες 2000 Πόλοι έλξης: η παλιά πόλη και το δίκτυο των καναλιών που χρονολογούνται από τον 17 ο αιώνα, οι αποβάθρες, οι περίπου 400 ιστορικές τοποθεσίες και μνημεία και τα διάσημα μουσεία της πόλης η διάσημη ανεκτικότητα και φιλικότητα των κατοίκων οι πολλές φολκλορικές εκδηλώσεις το πλήθος δραστηριοτήτων διασκέδασης και πολιτισμού και διεθνών φεστιβάλ το συνεδριακό κέντρο της πόλης (το Άμστερνταμ είναι ένας από τους 10 καλύτερους προορισμούς παγκοσμίως) 16
17
Κύριοι στόχοι πολιτικής για την τουριστική ανάπτυξη: επίτευξη ετήσιας αύξησης του τουρισμού κατά 4% αύξηση του αριθμού των θέσεων εργασίας στην τουριστική βιομηχανία στις 42.000 ενεργοποίηση κύκλου εργασιών αξίας 1.930 εκατ. ευρώ εξάλειψη της αρνητικής εικόνας της πόλης : oβελτιώνοντας την πρόσβαση στο ιστορικό κέντρο και τα αξιοθέατα oαναπλάθοντας και αναζωογονώντας το ιστορικό κέντρο oδημιουργώντας νέες θέσεις στάθμευσης oβελτιώνοντας τους δημόσιους χώρους και τις δημόσιες συγκοινωνίες oπαρέχοντας υψηλών προδιαγραφών πληροφορίες για τους τουρίστες oκαθαρίζοντας την πόλη και μειώνοντας την μόλυνση δημιουργία κανονισμών για την διαμονή σε ξενοδοχεία επιμήκυνση τουριστικής περιόδου και διαφοροποίηση των παρεχόμενων προϊόντων ώστε να μειωθεί η συγκέντρωση πληθυσμού στο ιστορικό κέντρο και να κατευθυνθούν οι τουρίστες σε άλλες περιοχές ενδιαφέροντος εκτός του κέντρου παροχή κινήτρων για την οργάνωση διεθνών εκδηλώσεων παράλληλα με τις εκθέσεις των έργων των Van Gogh και Rembrandt εστίαση του ενδιαφέροντος του marketing περισσότερο στον καταναλωτή παρά στο προϊόν και παροχή πολλών εναλλακτικών ώστε να καλύπτονται οι διαφορετικές απαιτήσεις των καταναλωτών προσέλκυση τουριστών παρά επισκεπτών της μίας μέρα προώθηση συνεργασίας μεταξύ εθνικών και τοπικών συνεργατών. Πηγή: Towards quality urban tourism. Integrated qualitiy management (IQM) of urban tourist destination, European Commission, Brussels2000 18
Πληθυσμός 367.569 κάτοικοι Έκταση 102,41 km 2 19
3.000.000 άμεσα απασχολούμενοι στον τομέα με τον τουρισμό στην χώρα ο τουρισμός αντιπροσωπεύει το10% του ΑΕΠ της χώρας οι πόλεις της Τοσκάνης συγκεντρώνουν εκατομμύρια τουριστών κάθε χρόνο, σχεδόν το 35% των συνολικών εισιτηρίων (περίπου 40.000 άτομα ετησίως) Toscana Promozione οργανισμός προώθησης της τουριστικής κίνησης της περιοχής Πόλοι έλξης τουριστικής κίνησης η εικόνα της πόλης τα μουσεία, οι εκκλησίες και τα μνημεία τα καταστήματα (η μόδα) το φαγητό και το ποτό (κρασί) τα φεστιβάλ και η διασκέδαση 20
21
Palazzo Vecchio Piazza della Signoria Ponte Vecchio Χάρτης που περιέχεται στον Codice Vaticano- Urbinate n.277 του 1469-72, όπου σημειώνονται τα σημαντικά κτίρια της πόλης 22
Ex Scuole Leopoldine 23
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αυγερινού- Κολώνια Σ. (2000), Ο ρόλος του τουρισμού στη διατήρηση και την ανάπτυξη των ιστορικών πόλεων στο: Π. Τσάρτας (επ.) Τουριστική Ανάπτυξη Πολυεπιστημονικές Προσεγγίσεις, Αθήνα: ΕΞΑΝΤΑΣ, 16-37. Επιτροπή Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων: Communication from the Commission to the European Parliament, the Council, the European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions: Europe, the world's No 1 tourist destination a new political framework for tourism in Europe, 30/06/2010 Ανανεωμένη πολιτική της ΕΕ για τον τουρισμό: για μια ισχυρότερη σύμπραξη υπέρ του Ευρωπαϊκού Τουρισμού, 17/03/2006 Ατζέντα για έναν αειφόρο και ανταγωνιστικό ευρωπαϊκό τουρισμό, 19/10/2007 Βασικές κατευθύνσεις για την αειφορία του ευρωπαϊκού τουρισμού, 21/11/2003 Towards quality urban tourism, Brussels 2000 Ευροβαρόμετρο, Survey on the attitudes of Europeans towards tourism, 2010 Ευρωπαϊκή Επιτροπή Τουρισμού και Παγκόσμιος Οργανισμός Τoυρισμού, City Tourism & Culture, the European Experience, 2005 Ζαβιτσάνου Ζ., Φούντα Ν., Επεμβάσεις σε κτήρια της Φλωρεντίας μέσα από μια διαδρομή στο χρόνο και τους δρόμους της, διάλεξη, τμήμα Αρχιτεκτόνων Ε.Μ.Π., 2005 Κοκκώσης, Χ. και Τσάρτας, Π. (2001), Βιώσιμη τουριστική ανάπτυξη και περιβάλλον, Αθήνα: Εκδόσεις Κριτική ΑΕ. M. Poli, M. Zardini, Barcelona Forum 2004, domus, Ιανουάριος 2004 Research eu FOCUS, Competitiveness & sustainability in European tourism, Σεπτέμβριος 2008 Francini C., Capitanio C., bel_vedere_firenze, Archivio Storico del Comune di Firenze, Δεκέμβριος 2008 Francini C., Carsillo L., Rizzetto C., MANAGEMENT PLAN, UNESCO WORLD HERITAGE, Historic Centre of Florence, 2006 2008 http://dugi-doc.udg.edu, ANALYSIS OF IRISH TOURISM POLICY S CONTRIBUTION TO URBAN TOURISM: DUBLIN CASE STUDY, Faculty of Tourism TFC, Ιούλιος 2008 http://www.latest-science-articles.com, Study on Urban Tourism Development and Government Function, 2009 http://nom-athinas.gov.gr/main, City Break προορισμός η Αθήνα http://en.wikipedia.org http://www.amsterdamdocklands.com, http://www.iamsterdam.com/en/visiting, (Επίσημη ιστοσελίδα της πόλης), I am sterdam, Amsterdam Visitors Profile, Visitor Research Amsterdam, 2008 http://www.holland.com/global, (Επίσημη ιστοσελίδα της Ολλανδίας) http://www.os.amsterdam.nl, (Department for Research and Statistics of Amsterdam) http://www.atcb.nl, (Amsterdam Tourism & Convention Board) http://www.tourspain.org, (Επίσημη ιστοσελίδα για την προώθηση της τουριστικής κίνησης της Ισπανίας) http://www.barcelonaturisme.com, (Επίσημη ιστοσελίδα για την τουριστική κίνηση της πόλης) http://www.bcn.es/english/ihome.htm (Επίσημη ιστοσελίδα της πόλης) http://www.barcelona2004.org, (Επίσημη ιστοσελίδα του Forum Barcelona 2004) http:// www.turisme2015bcn.cat, (Strategic Plan Office of Barcelona) http://geographyfieldwork.com, Clusa, Joaquim; Marmolejo, Carlos, Barcelona s next post-olympic urban challenge: The Universal Forum of Cultures 2004, http://www.governo.it, Παράρτημα: Progetto Italia & Turismo http://www.regione.toscana.it (Επίσημη ιστοσελίδα της επαρχίας της Τοσκάνης) http://www.turismo.intoscana.it, (Επίσημη ιστοσελίδα για την προώθηση της τουριστικής κίνησης της Τοσκάνης) 24
ΕΥΧΑΡΙΣΤΟΥΜΕ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΟΣΟΧΗ ΣΑΣ 25