ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 3. Θεόδωρος Φλογα ιτης. Θεόδωρος ΦλογαÀτης

3 ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 3 Θεόδωρος Φλογα ιτης Θεόδωρος ΦλογαÀτης

ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΦΛΟΓΑΪΤΗΣ ΕΝΑΣ ΑΝΥΠΟΧΩΡΗΤΟΣ ΜΑΧΗΤΗΣ ΤΗΣ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΗΣ ΝΟΜΙΜΟΤΗΤΑΣ

Σειρά: ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 3 Με την επιστημονική συνεργασία του Ινστιτούτου Συνταγματικών Ερευνών Επιστημονική διεύθυνση Γιώργος Κασιμάτης Επιστημονική επιμέλεια τόμου Γιώργος Κασιμάτης Επιμέλεια έκδοσης Άννα Καραπάνου Τμήμα Εκδόσεων, Ίδρυμα της Βουλής Επιμέλεια κειμένων Δώρα Κομίνη Εκδοτική παραγωγή ΕΠΤΑΛΟΦΟΣ ΑΒΕΕ 2009 ΙΔΡΥΜΑ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΓΙΑ ΤΟΝ ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΕΥΤΙΣΜΟ ΚΑΙ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ Βασ. Σοφίας 11 106 71 Αθήνα τηλ.: 210-36.92.272, fax: 210-36.92.180 e-mail: foundation@parliament.gr http://foundation.parliament.gr ISBN set 978-960-6757-13-6 ISBN 978-960-6757-22-8

ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ Χ. ΚΥΡΚΟΣ ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΦΛΟΓΑΪΤΗΣ ΕΝΑΣ ΑΝΥΠΟΧΩΡΗΤΟΣ ΜΑΧΗΤΗΣ ΤΗΣ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΗΣ ΝΟΜΙΜΟΤΗΤΑΣ

Ο Θεόδωρος Φλογαΐτης υπήρξε ένας ριζοσπαστικός άνθρωπος, αφοσιωμένος στην πατρίδα και ακάματος εργάτης του λόγου και της πένας για την πρόοδο της Ελλάδος. Ο προφορικός του λόγος, κυρίως ο πολιτικός, ήταν αιχμηρός. Τα κείμενά του, τόσο τα επιστημονικά όσο και τα πολιτικά, είναι σαφή και αυστηρά, όταν το έκρινε απαραίτητο, όμως πάντοτε πλούσια σε πρωτότυπες ιδέες και ρηξικέλευθες προτάσεις. Η ενασχόλησή του με την πολιτική ως βουλευτής Ευβοίας ήταν υποδειγματική για την ανεξαρτησία της γνώμης του και την ασυμβίβαστη συμπεριφορά του. Ήταν ρεαλιστής, αλλά και αισιόδοξος για το μέλλον. Ο πολιτικός οργανισμός που ίδρυσε με την επωνυμία «Ευνομία» έδινε το στίγμα μιας ζωής αγώνων με πάθος για την επικράτηση της ευνομίας στη δημόσια ζωή. Επεξεργάστηκε και εισηγήθηκε πολλές αναγκαίες νομοθετικές μεταρρυθμίσεις, όπως επιγράφεται ένα από τα σημαντικότερα βιβλία του. Το παράδειγμά του και ο λόγος του είναι και σήμερα επίκαιρος. Συγχαίρω τον συγγραφέα του έργου κύριο Χαράλαμπο Κύρκο, τον διευθυντή της σειράς, καθηγητή Γιώργο Κασιμάτη, καθώς και το εκδοτικό επιτελείο του Ιδρύματος και για τη σημαντική αυτή έκδοση. Δημήτριος Σιούφας Πρόεδρος της Βουλής των Ελλήνων και Πρόεδρος του Ιδρύματος της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ (Γιώργος Κασιμάτης)...I-IV Α. ΒΙΟΓΡΑΦΙΑ...11 Ι. ΓΕΝΕΑΛΟΓΙΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ ΦΛΟΓΑΪΤΗ...11 ΙΙ. ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΦΛΟΓΑΪΤΗΣ: ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗ, ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΗ ΣΤΑΔΙΟΔΡΟΜΙΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗ ΔΡΑΣΗ... 16 Β. ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ... 21 Ι. ΠΟΛΙΤΙΚΗ...22 1. ΑΝΑΓΚΑΙΕΣ ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΕΣ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΕΙΣ...22 Α. ΠΡΑΓΜΑΤΕΙΕΣ ΚΑΙ ΔΙΑΤΡΙΒΕΣ...22 α1. ΣΚΕΨΕΙΣ ΠΕΡΙ ΤΩΝ ΑΙΤΙΩΝ ΤΗΣ ΠΡΟΣΚΟΨΕΩΣ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΕΥΜΑΤΟΣ ΕΝ ΕΛΛΑΔΙ... 25 β1. ΠΕΡΙ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΝΟΣΗΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ...36 γ1. ΣΚΕΨΕΙΣ ΠΕΡΙ ΤΩΝ ΕΠΕΝΕΚΤΕΩΝ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΕΩΝ ΕΙΣ ΤΗΝ ΙΣΧΥΟΥΣΑΝ ΝΟΜΟΘΕΣΙΑΝ... 43 δ1. ΠΕΡΙ ΤΟΥ ΠΑΡ ΗΜΙΝ ΑΝΕΞΑΣΦΑΛΙΣΤΟΥ ΤΗΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ... 54 ε1. ΠΕΡΙ ΤΟΥ ΠΑΡ ΗΜΙΝ ΑΝΕΞΑΣΦΑΛΙΣΤΟΥ ΚΑΙ ΤΩΝ ΑΛΛΩΝ ΑΤΟΜΙΚΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΙΩΝ... 56 στ1. Η ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ ΕΝ ΕΛΛΑΔΙ...59 ζ1. ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΠΑΡ ΗΜΙΝ ΜΕΤΑΒΟΛΗΣ ΤΗΣ ΣΗΜΑΣΙΑΣ ΤΩΝ ΛΕΞΕΩΝ... 61

8 ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΦΛΟΓΑΪΤΗΣ η1. ΚΑΤΑ ΤΙ ΔΙΑΦΕΡΟΜΕΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΣ ΤΩΝ ΑΓΓΛΩΝ...64 θ1. ΑΝΑΓΚΗ ΑΓΑΘΩΝ ΝΟΜΩΝ...66 ι1. ΚΑΤΕΠΕΙΓΟΥΣΑΙ ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΑΙ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΕΙΣ...67 Β. ΒΟΥΛΕΥΤΙΚΕΣ ΑΓΟΡΕΥΣΕΙΣ ΚΑΙ ΟΜΙΛΙΕΣ...68 Γ. ΕΚΘΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΝΟΜΟΣΧΕΔΙΑ... 72 Δ. ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ... 73 ΙΙ. ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ... 74 1. ΜΟΝΟΓΡΑΦΙΕΣ... 74 Α. ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟΝ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ... 74 α1. ΚΑΤΑΒΟΛΕΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ...76 β1. ΦΥΣΗ ΚΑΙ ΑΠΟΣΤΟΛΗ ΚΑΙ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΗΣ ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΗΣ ΕΞΟΥΣΙΑΣ...78 γ1. ΠΕΡΙ ΕΚΤΕΛΕΣΤΙΚΗΣ ΕΞΟΥΣΙΑΣ... 85 δ1. ΟΙ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΤΕΣ ΤΗΣ ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΚΤΕΛΕΣΤΙΚΗΣ ΕΞΟΥΣΙΑΣ: Ο ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΚΑΙ Η ΒΟΥΛΗ... 91 ε1. ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΔΙΚΑΣΤΙΚΗΣ ΕΞΟΥΣΙΑΣ...104 στ1. ΟΙ ΥΠΟΛΟΙΠΕΣ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΕΣ... 107 ζ1. ΟΙ ΑΤΟΜΙΚΕΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΕΣ...112 η1. ΟΙ ΝΟΜΙΜΟΙ ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ ΤΩΝ ΑΤΟΜΙΚΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΙΩΝ...116 θ1. ΟΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΕΣ...117 Β. ΟΔΗΓΟΣ ΤΩΝ ΔΗΜΟΣΙΩΝ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΩΝ ΥΠΑΛΛΗΛΩΝ...118 Γ. ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΔΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΜΕΤΑ ΤΥΠΙΚΟΥ (1894)... 120

Η ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ 9 Δ. ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΕΠΙ ΤΟΥ ΑΝΑΘΕΩΡΗΘΕΝΤΟΣ ΣΧΕΔΙΟΥ ΤΟΥ ΑΣΤΙΚΟΥ ΚΩΔΙΚΟΣ (1874).... 121 2. ΣΥΛΛΟΓΙΚΑ ΕΡΓΑ...122 Α. ΠΡΑΓΜΑΤΕΙΑ ΠΕΡΙ ΝΑΥΤΙΚΟΥ ΕΜΠΟΡΙΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ...122 Β. ΛΕΞΙΚΟΝ ΝΟΜΙΚΗΣ... 124 3. ΣΥΛΛΟΓΕΣ ΝΟΜΟΘΕΣΙΑΣ...125 ΙΙΙ. ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ... 129 1. ΠΟΛΙΤΙΚΗ... 130 2. ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ... 134 3. ΓΕΝΙΚΟΥ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝΤΟΣ...138 Γ. ΕΠΙΛΟΓΟΣ... 143 Δ. ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ... 145

ΠΡΟΛΟΓΟΣ [Γιώργος Κασιμάτης] Συγκρίνοντας κανείς το έργο και τη δράση του Θεόδωρου Φλογαΐτη, θα διαπιστώσει χωρίς δυσκολία τη μεγάλη διαφορά από τους τρεις κορυφαίους συνταγματολόγους της συνταγματικής μας ιστορίας, τον Ν.Ι. Σαρίπολο, τον Ν.Ν. Σαρίπολο και τον Αλέξανδρο Σβώλο, οι οποίοι περιελήφθησαν στη σειρά του Ιδρύματος της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία με τον τίτλο: «Προσωπικότητες της Πολιτικής και της Επιστήμης». Οι δύο πρώτοι θεμελίωσαν και έχτισαν, πάνω στις επιστημονικές βάσεις της κυρίαρχης τότε θεωρίας συνταγματικού και ευρύτερου δημοσίου δικαίου της ηπειρωτικής, κυρίως, Ευρώπης του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα, το ιστορικό οικοδόμημα της συνταγματικής επιστήμης της αστικής δημοκρατίας στην Ελλάδα. Ο τρίτος, ανανεώνοντας ουσιαστικά το όλο οικοδόμημα συνταγματολογικής και πολιτειολογικής σκέψης στη χώρα μας με τη νέα πνοή των δημοκρατικών και σοσιαλιστικών ιδεών των αρχών του Μεσοπολέμου, πρόσθεσε σ αυτό με μοναδική οξυδέρκεια, κυρίως με το μονογραφικό του έργο, την αριστερή πλευρά της δημοκρατίας της Βαϊμάρης για το όραμα του κοινωνικού κράτους και συνέβαλε πρωτοποριακά στη διεύρυνση της ελληνικής συνταγματικής και πολιτικής σκέψης. Ο Φλογαΐτης δεν ανήκε, από τη σκοπιά κατεύθυνσης, σε αυτή την κατηγορία των επιστημόνων των επιστημόνων που αφιερώνουν τη ζωή τους στην έρευνα και στη διδασκαλία και με το συγγραφικό τους έργο διαπλάσσουν τη θεωρητική σκέψη και χαράσσουν την πορεία του επιστημονικού τους κλάδου. Ανήκει περισσότερο στο χώρο της πολιτικής πράξης του δημοσίου δικαίου, παρά στο χώρο της επιστήμης με την ακαδημαϊκή έννοια. Ήταν μια πολιτική προσωπικότητα με ευρεία νομική παιδεία. Ως συνταγματολόγος, είχε μια πλατιά γνώση

II ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΦΛΟΓΑΪΤΗΣ της συνταγματικής θεωρίας και πράξης της Ευρώπης της εποχής του, κυρίως δε των αρχών του αγγλικού κοινοβουλευτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης. Δεν αποτελούσε, όμως, στόχο της ζωής του να γίνει ο θεωρητικός και ο δάσκαλος του επιστημονικού αυτού κλάδου πράγμα που επιβεβαιώνουν και οι αρνήσεις του να δεχτεί την περιζήτητη θέση του καθηγητή του Πανεπιστημίου Αθηνών και η περιορισμένη έκταση του καθαρά επιστημονικού συγγραφικού του έργου. Βασική του επιδίωξη ήταν να καταστήσει ευρύτερο κτήμα τη γνώση και τις ιδέες της φιλελεύθερης δημοκρατίας κυρίως με τη μαχητική συμμετοχή του στην καθημερινή πράξη της πολιτικής και της δημόσιας ζωής. Αυτό αποκαλύπτει και μια προσεκτική εκτίμηση του συγγράμματός του, που αποτελεί ένα πλήρες για την εποχή του, αλλά απλό και εύληπτο εγχειρίδιο. Ο έμφυτος αυτός στόχος ζωής κατέστησε τον Φλογαΐτη μια αεικίνητη προσωπικότητα μαχητικής δράσης, έναν επιστήμονα ακτιβιστή, που αντιμετώπιζε με έντονο κριτικό πνεύμα, ορθόδοξα ή αιρετικά, τη χαοτική πολιτική και πολιτειακή πραγματικότητα της Ελλάδας του τέλους του 19ου αιώνα, με βάση πάντοτε τη συνταγματική νομιμότητα. Ο Θεόδωρος Φλογαΐτης ήταν, από ιδιοσυγκρασία, αντικονφορμιστής. Αυτό φανερώνουν και οι αλλεπάλληλες αρνήσεις του να δεχτεί υψηλές δημόσιες θέσεις. Σε αυτό, ίσως, οφειλόταν και η αντιπάθειά του προς τα πολιτικά κόμματα, όχι μόνο για τον τρόπο πολιτικής σκέψης και δράσης τους, αλλά και γιατί δεν μπορούσε να συμβιβαστεί εύκολα με την περιοριστική πολιτική γραμμή και πειθαρχία που επέβαλλαν. Έτσι, ήταν, στην ουσία, διαρκώς ένας κομματικά «ανένταχτος», ακόμη και όταν πολιτευόταν κάτω από κάποια κομματική σημαία. Ήταν ένας μόνιμος «ανεξάρτητος βουλευτής», είτε μέσα στο κοινοβούλιο, είτε έξω από αυτό. Αυτή η στάση του σήμερα θα τον καθιστούσε ιδιόρρυθμη πολιτική προσωπικότητα και θα τον απωθούσε στην αφάνεια ή στο περιθώριο της πολιτικής ζωής. Την εποχή, όμως, εκείνη η αντίληψη της πολιτικής αντιπροσώπευσης του λαού ήταν διαφορετική. Η κομματική πολιτική αντιπροσώπευση, που διαπλάστηκε σε όλη την Ευρώπη κυρίως κατά τον Μεσοπόλεμο, αναπτύχθηκε μετά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο και ανέδειξε το πολιτικό κόμμα σε θεμελιώδη συνταγματικό θεσμό της δημοκρατίας, ήταν ακόμη πολύ μακριά. Τα αντιπροσωπευτικά σώματα τότε, οι βουλές, αποτελούνταν από έγκριτες προσωπικότητες, συνήθως μεγαλοαστούς και παλαιούς αστικοποιημένους ευγενείς, οι οποίοι θεσμικά μεν αντιπροσώπευαν το έθνος, στην πολιτική συνείδηση, όμως, των πολιτών αντιπροσώπευαν τους εκλογείς τους και την εκλογική τους περιφέρεια. Η πολιτική αυτή αντίληψη της αντιπροσώπευσης του λαού, ως ένα βαθμό, επιβιώνει μέχρι σήμερα, είναι δε έντονα ορατή στο αγγλικό μονοεδρικό εκλογικό

ΠΡΟΛΟΓΟΣ III σύστημα. Στο αντιπροσωπευτικό αυτό σύστημα, τα πολιτικά κόμματα αποτελούσαν ομάδες βουλευτών, που τους συνέδεαν περισσότερο οι πανεθνικού κύρους ισχυρές προσωπικότητες των αρχηγών τους και λιγότερο οι ιδεολογικοί και πολιτικοί δεσμοί με το κόμμα. Η δράση των κομμάτων εκείνων εξαντλείτο μέσα στο κοινοβούλιο των αγορεύσεων, έξω δε από το κοινοβούλιο με τις πανηγυρικές προεκλογικές περιοδείες του αρχηγού και των υποψηφίων στις περιφέρειές τους. Για την εκλογική προβολή και επιβολή του κόμματος είχε ιδιαίτερη σημασία η προσωπικότητα του αρχηγού και των βουλευτών του, οι αντιπρόσωποί τους στις εκλογικές περιφέρειες (οι «κομματάρχες») και οι πολιτικές εξαγγελίες τους. Τα πολιτικά προγράμματα, με τη σημερινή τους έννοια, ήταν ανύπαρκτα. Σε αυτό το πολιτικό περιβάλλον των προσωπικοτήτων, ο ανένταχτος πολιτευτής και ο ανεξάρτητος βουλευτής, που διακρίνονταν, συνήθως, όχι με προσωπικού συμφέροντος υποσχέσεις, αλλά με θεσμικά ζητήματα, όχι απλώς αναγνωρίζονταν πολιτικά, αλλά, με τη σοβαρότητά τους, αποκτούσαν κύρος, κερδίζοντας την εκτίμηση πολλών σκεπτόμενων πολιτών που απεχθάνονταν τις προσωπικές εξαγγελίες και τις κομματικές μεροληψίες. Ο Θεόδωρος Φλογαΐτης ανήκε σε αυτό το επίπεδο. Η έντονα κριτική στάση που είχε ο Θεόδωρος Φλογαΐτης σε όλη τη διάρκεια της ζωής του απέναντι στην πολιτική πράξη, από την κριτική στον Όθωνα και τη συμμετοχή του στην εξέγερση για έξωση του βαυαρού βασιλιά μέχρι και το πολιτικό και επιστημονικό συγγραφικό του έργο και την πολιτική του δράση, ήταν πολιτική και θεσμική. Βασική πηγή των κριτηρίων της κριτικής του ήταν το σύνταγμα και η συνταγματική νομιμότητα της λειτουργίας του κράτους και του πολιτεύματος. Θεωρώντας τη νομοθετική εξουσία την υπέρτατη λειτουργία της δημοκρατίας, αφιέρωσε σημαντικό μέρος της κριτικής του δραστηριότητας σε αυτή, στους θεσπιζόμενους νόμους και σε νομοθετικές προτάσεις. Ο συνταγματισμός του Φλογαΐτη ήταν σύμφωνος με τον αντικονφορμιστικό του χαρακτήρα. Απεχθανόταν τους τύπους του τυπικού συντάγματος και ήταν δοσμένος αποκλειστικά στο ουσιαστικό σύνταγμα που ενείχε το γραπτό σύνταγμα. Αναζητούσε το νόημα του συντάγματος με ερμηνεία των διατάξεών του όχι πάντοτε επιστημονικά ορθόδοξη, που ανέτρεχε, όμως, στις ιδέες και στις αρχές της αστικής δημοκρατίας. Θεωρούσε την πρακτική ως βασική πηγή διαμόρφωσης του συνταγματικού πολιτικού συστήματος, λαμβάνοντας υπόψη στην κριτική του την κοινωνική πραγματικότητα ως προς τη σημασία εφαρμογής των συνταγματικών εννοιών και θεσμών. Με αυτή τη μεθοδολογική κατεύθυνση, ο Φλογαΐτης ήταν ένας συνειδητός αντιθετικιστής πριν από την εξάπλωση του νομικού θετισκισμού, και ένας αντιεννοιοκράτης πριν από την είσοδο στη

IV ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΦΛΟΓΑΪΤΗΣ χώρα μας της νομικής εννοιοκρατίας. Οι δικαιικές του θέσεις ανήκαν σε μια αποθεολογικοποιημένη και ρεαλιστική φυσικοδικαιική αντίληψη του ανθρώπου ως κοινωνικού όντος. Για την εποχή που ζούσε, την εποχή του ισχυρού μοναρχικού περιβάλλοντος, του έντονου θρησκευτισμού και των φεουδαρχικών καταλοίπων που επιβίωναν σε όλη την Ευρώπη, ο λευκάδιος συνταγματολόγος και πολιτικός ήταν άκρως προοδευτικός ως προς τις πολιτειακές και δικαιικές βάσεις της φιλελεύθερης αστικής δημοκρατίας. Ήταν ολοκληρωτικά δέκτης των ιδεών του Διαφωτισμού και μαχητικός υποστηρικτής των ατομικών ελευθεριών, της δημοκρατικής αποκέντρωσης και του κοσμικού κράτους. Συνοψίζοντας, μπορεί κανείς να καταλήξει ότι η συμβολή του Θεόδωρου Φλογαΐτη συνίσταται στον αγώνα για την ανάπτυξη της συνταγματικής συνείδησης, της συνείδησης συνταγματικής νομιμότητας, καθώς και των φιλελεύθερων ιδεών της αστικής δημοκρατίας.

Α ΒΙΟΓΡΑΦΙΑ Ι. ΓΕΝΕΑΛΟΓΙΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ ΦΛΟΓΑΪΤΗ Η οικογένεια Φλογαΐτη έχει τις ιστορικώς γνωστές ρίζες της στο Μαραντοχώρι, ένα κεφαλοχώρι της νότιας Λευκάδας. Oι πρώτες διαθέσιμες πληροφορίες γι αυτή ανάγονται περί το 1680, δεδομένου ότι η Λευκάδα κατακτήθηκε από τους Ενετούς μόλις το 1684 και, ως εκ τούτου, δεν υπάρχουν παλαιότερες αρχειακές πληροφορίες. Πρώτο γνωστό μέλος της είναι ο Αντώνιος Φλογαΐτης που έζησε στο δεύτερο ήμισυ του 17ου και στις αρχές του 18ου αιώνα. 1 Γιος του Αντωνίου ήταν ο ιερέας Ζαφείρης Φλογαΐτης, που γεννήθηκε το 1700 και πέθανε το 1784 και ιερουργούσε στη συναδελφική εκκλησία του Μαραντοχωρίου Υπεραγίας Θεοτόκου στο Σπιλίδι, έχοντας ως ιεροδιάκονο τον νεότερο αδελφό του, Ευστάθιο. 1. Οι βιογραφικές πληροφορίες για την οικογένεια Φλογαΐτη και τον Θεόδωρο Ν. Φλογαΐτη αντλήθηκαν κυρίως από τις εξής πηγές: α) Γεωργίου Δ. Σέττα, «Οι φιλοευβοείς νομικοί», Αρχείον Ευβοϊκών Μελετών της Εταιρίας Ευβοϊκών Σπουδών, εν Αθήναις 1935, τόμ. ΙΓ, Αθήναι 1966, σελ. 46 επ., β) Δημητρίου Σ. Ζαλούχου, «Προλεγόμενα», στο Ἀναγκαῖαι Νομοθετικαὶ Μεταρρυθμίσεις του Θ.Ν. Φλογαΐτου, Αθήνα 1897, σελ. ε -κδ, γ) Γεωργίου Ν. Καλλισπέρη, «Εικόνες Συγχρόνων Ανδρών», στην Ποικίλη Στοά, 1898, σελ. 187-202, δ) Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια Π. Δρανδάκη (πρώην Πυρσού), τόμ. ΚΔ, σελ. 68, ε) Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν «Ήλιος», τόμ. 18ος, σελ. 285, στ) Π.Γ. Ροντογιάννη, Ιστορία της Νήσου Λευκάδος, τόμ. Β, σελ. 345 (υποσημ. 64), Εταιρία Λευκαδικών Μελετών, Αθήνα 1982, ζ) Κ. Μαχαιρά, Λευκάς και Λευκάδιοι επί αγγλικής προστασίας, σελ. 88 και η) Λεξικό Ελευθερουδάκη, τόμ.12, σελ. 66α. Θα πρέπει, τέλος, να σημειωθεί πως οι από τις ανωτέρω πηγές αντληθείσες πληροφορίες ελέγχθηκαν ως προς την ακρίβειά τους και συμπληρώθηκαν, όπου κρίθηκε σκόπιμο, από τον καθηγητή Σπυρίδωνα Φλογαΐτη.

12 ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΦΛΟΓΑΪΤΗΣ Πρωτότοκος γιος του παπα-ζαφείρη ήταν ο Θεόδωρος, που γεννήθηκε στο ίδιο χωριό το 1758 και πέθανε το 1825 στην Οδησσό της Ρωσίας, στην οποία πήγε για να αποφύγει το χρίσμα του ιερέα, για το οποίο τον προόριζε η οικογένειά του, λόγω της πατροπαράδοτης συνήθειας της οικογένειας που απαιτούσε την αφιέρωση του πρωτότοκου στην εκκλησία. Μετά την εγκατάστασή του στην Οδησσό, ο Θεόδωρος Φλογαΐτης παρακίνησε πολλούς Λευκαδίτες να τον ακολουθήσουν, γεγονός που συνέβαλε στη δημιουργία της πρώτης ελληνικής κοινότητας στη Ρωσία, αλλά και στην ανάπτυξη και πρόοδο της παρευξήνιας πόλης. Η προσφορά του αναγνωρίστηκε και αναδείχτηκε στον πρώτο δήμαρχο (Bürgermeister) της Οδησσού (1796-1798), ενώ ο αυτοκράτορας Αλέξανδρος Α τον αντάμειψε με τίτλο ευγένειας, οικόσημο, πολλές τιμητικές διακρίσεις και επαίνους. Ο μόνος που απέμεινε στη Λευκάδα ήταν ο δευτερότοκος γιος του παπα- Ζαφείρη, ο συμβολαιογράφος (από το 1766 έως το 1788) Δημήτριος Φλογαΐτης. Ο γιος του, Σπυρίδων Φλογαΐτης, επίσης συμβολαιογράφος (από το 1810 έως το 1852), υπήρξε από τους πρωτεργάτες της εξέγερσης των Λευκαδίων κατά των Άγγλων το 1819, μετά την αποτυχία της οποίας καταδικάστηκε μαζί με άλλους από το αγγλικό δικαστήριο ερήμην σε θάνατο. Αφού διέφυγε στην Ακαρνανία, ενώθηκε με τον Θεόδωρο Γρίβα-Γαρδικιώτη και έλαβε μέρος στην Επανάσταση του 21 μέχρι το τέλος, συμμετέχοντας σε πολλές μάχες, καθώς και κατά την πολιορκία της Ακρόπολης υπό τον Γεώργιο Καραϊσκάκη. Στη συνέχεια, επέστρεψε στη Λευκάδα, όπου στο μεταξύ είχε αποκατασταθεί η αγγλική αρμοστεία. Γιος του Θεόδωρου Ζαφειρίου Φλογαΐτη ήταν ο Νικόλαος Φλογαΐτης, που γεννήθηκε στην Οδησσό το 1798 ή το 1799 και πέθανε το 1867 ή 1868 στη Χαλκίδα, όπου κατοικούσε. Η μητέρα του, το γένος Λαουτάρογλου, καταγόταν από την Κωνσταντινούπολη και, σύμφωνα με κάποιους, ήταν απόγονος των Κομνηνών. Στην Οδησσό ο Νικόλαος Φλογαΐτης ξεκίνησε την οργάνωση των Ελλήνων με σκοπό την απελευθέρωση της Ελλάδας από τον τουρκικό ζυγό. Για να μπορέσει, ωστόσο, να επιτύχει το σκοπό του και για να διαφυλάξει τη μυστικότητα της αποστολής του, διατήρησε την εμπορική ιδιότητα, η οποία του έδινε την ελευθερία και την ευκαιρία να ταξιδεύει σε όλη τη Ρωσία όπου διαφώτιζε και παρακινούσε τους εκεί Έλληνες, θεωρώντας ότι η επανάσταση έπρεπε να ξεκινήσει από το εξωτερικό και κατόπιν να επεκταθεί στο εσωτερικό. Αφού ολοκλήρωσε τις γυμνασιακές του σπουδές στις φημισμένες ελληνικές σχολές της Οδησσού, ο Νικόλαος Φλογαΐτης σπούδασε νομικά στα πανεπιστήμια της Βίλνας, του Χαρόβου και της Πετρούπολης. Νέος ακόμη, μυήθηκε στη

ΒΙΟΓΡΑΦΙΑ 13 Φιλική Εταιρεία, στους κόλπους της οποίας, με τη διαμεσολάβηση του φιλικού Οικονόμου, συνδέθηκε με τη μεγάλη οικογένεια των Υψηλάντηδων. Στις αρχές του 1821 και κατόπιν επιθυμίας του Αλέξανδρου Υψηλάντη, στάλθηκε υπό το Δημήτριο Υψηλάντη στην Πελοπόννησο με μυστικές εντολές που αφορούσαν τη συνεννόησή του με τους προκρίτους και τους δημογέροντες έλληνες φιλικούς, για την έναρξη του μεγάλου ξεσηκωμού. Εκεί, ο Φλογαΐτης συναντήθηκε με τον Κολοκοτρώνη, τον Παπαφλέσσα, τον δεσπότη Γερμανό και με άλλους αγωνιστές, οργανώνοντας τις λεπτομέρειες της Επανάστασης. Δεν επέστρεψε στη Ρωσία, αλλά προτίμησε να παραμείνει κοντά στο μαχόμενο έθνος στην Πελοπόννησο, στην Εύβοια και στην ηπειρωτική Ελλάδα. Από την παραλία Αταλάντης, πέρασε με βάρκα στη Λίμνη Ευβοίας, όπου συναντήθηκε με τον καπετάν Αγγελή Γοβιό, με τον οποίο οργάνωσε την επανάσταση στη βόρεια Εύβοια, ενώ οι επαφές του με τους Αμπελαδιώτες, τον Γεροδημήτρη, τον Καρατζά και τον Γιάννη Στάθη, συνέβαλαν αποφασιστικά στην εξέγερση των χωρικών κατά των Τούρκων. Κατόπιν, επέστρεψε πάλι στη Στερεά, όπου διακρίθηκε σε πολλές μάχες και συγκρούσεις των Ελλήνων κατά των Τούρκων. Στις 15 Ιουλίου 1821 πήρε μέρος ως αξιωματικός στα Τρίκορφα και κοντά στον Κολοκοτρώνη στην πολιορκία της Τριπολιτσάς, η οποία κατέληξε στην εκπόρθησή της. Αργότερα, την ίδια χρονιά, έγινε γραμματέας και υποφρούραρχος (7 Αυγούστου-4 Σεπτεμβρίου) στο φρούριο της Μονεμβασίας και τον Δεκέμβριο προβιβάστηκε από τον Υψηλάντη σε πεντηκόνταρχο (υπολοχαγό). Τον Ιανουάριο του 1822 πήρε μέρος στην πολιορκία της Κορίνθου και δόθηκε όμηρος στους Τουρκαλβανούς της φρουράς του Ακροκορίνθου, που είχαν παραδοθεί με τον όρο να μεταφερθούν στην Τροιζήνα, οι οποίοι τον υπέβαλαν σε φριχτά βασανιστήρια επί δύο μερόνυχτα. Αφού κατόρθωσε να αφοπλίσει τους δεσμοφύλακές του και να δραπετεύσει, διέφυγε στο Ναύπλιο, όπου έγινε δεκτός με μεγάλο ενθουσιασμό από τους κατοίκους. Στις 14 Ιανουαρίου 1822 διορίστηκε φρούραρχος του Ακροκορίνθου και γραμματέας έως τις 14 Φεβρουαρίου. Την επόμενη χρονιά, ως αστυνομικός διευθυντής Ναυπλίου, λαμβάνοντας αυστηρά αστυνομικά και υγειονομικά μέτρα, συνέβαλε αποφασιστικά στην καταπολέμηση της επιδημίας της πανούκλας που είχε ενσκήψει. Για την προσφορά του αυτή οι κάτοικοι τον αποκάλεσαν «Σωτήρα των Ναυπλιέων». Το 1824 ίδρυσε φιλανθρωπική εταιρεία για να προστατευθούν οι φτωχοί, οι χήρες και τα ορφανά, ενώ το 1825 ίδρυσε την «Επτανησιακή Φάλαγγα», με επικεφαλής τον Ιθακήσιο Ευμορφόπουλο, η οποία διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στη μάχη της Αθήνας εναντίον του Κιουταχή.

14 ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΦΛΟΓΑΪΤΗΣ Μετά την άφιξη του Ιωάννη Καποδίστρια στην Ελλάδα, και ύστερα από παράκληση του ίδιου του κυβερνήτη, ακολούθησε τον δικαστικό κλάδο, φθάνοντας επί Όθωνος στο βαθμό του προέδρου Εφετών στο Ναύπλιο και αργότερα στο βαθμό του αρεοπαγίτη. Το 1826 ανέλαβε γραμματέας του «Επτανησιακού Σώματος» που είχε σχηματιστεί από αγωνιστές των νησιών του Ιονίου και κατά την καποδιστριακή περίοδο διετέλεσε γραμματέας του Θαλασσίου Δικαστηρίου, που είχε συγκροτηθεί για την αντιμετώπιση της πειρατείας. Κατά κοινή ομολογία, υπήρξε τίμιος και δίκαιος δικαστικός λειτουργός, ευσυνείδητος στην άσκηση των καθηκόντων του. Πολλές φορές αρνήθηκε να αναλάβει καθήκοντα γραμματέα (υπουργού) της Δικαιοσύνης, με το αιτιολογικό ότι «οι αγωνιστές και οι πολεμιστές δεν πολεμούν και δεν αγωνίζονται με την πέννα». Με τη λογική αυτή, μετά την απελευθέρωση από τον τουρκικό ζυγό, όταν διορίστηκε εισηγητής της Επιτροπής των εθνικών γαιών, κατάρτισε νομοσχέδιο, με το οποίο πρότεινε τη διανομή των γαιών μεταξύ των ακτημόνων πολεμιστών. Η πρόταση όμως αυτή, που αποσκοπούσε στην αποφυγή της κατοπινής δημιουργίας των τσιφλικιών, απορρίφθηκε από τους Μαυρομιχάληδες, τον Γρίβα, τον Πλαπούτα, τον Μακρή κ.λπ. Ο Νικόλαος Φλογαΐτης έγραψε πολλές νομικές διατριβές και μονογραφίες που δημοσιεύτηκαν σε νομικά περιοδικά και εφημερίδες, καθώς και λογοτεχνικά και ιστορικά διηγήματα, μεταξύ άλλων το Αἱ διαβόητοι πλάναι ἤτοι παράδοξα διηγήματα περὶ ἀνθρώπων σφετερισθέντων τὴν ἐξουσίαν (Αίγινα 1828). Υπήρξε ακόμα επιδέξιος ερασιτέχνης βιολιστής, έγραψε πολλά ποιήματα, τραγούδια και τετράστιχα, όπως και το πρώτο στη νεοελληνική βιβλιογραφία θεωρητικό εγχειρίδιο μουσικής με τον τίτλο Συνοπτικὴ Γραμματική, εἴτε Στοιχειώδεις ἀρχαὶ τῆς μουσικῆς (Αίγινα 1830). Τέλος, ήταν γλωσσομαθέστατος, αφού γνώριζε να γράφει και να ομιλεί πέντε γλώσσες, τη ρωσική, τη γαλλική, την αγγλική, την ιταλική και την τουρκική. Τα σωζόμενα νομικά έργα του είναι πέρα από το ανέκδοτο «Θαλλάσιον Ἀλληλεθνὲς Δίκαιον» και το Νομικὰ ἐπιχειρήματα ὑπὸ Οὐιλιάργου (Ναύπλιο 1834) το Γαλλικὸς Κώδιξ καὶ Ῥωμαϊκὴ νομοθεσία ὑπὸ Οὐνουφρίου Ταλιώνι που εκδόθηκε το 1853 στην Αθήνα, όταν ήταν πρόεδρος Εφετών στο Ναύπλιο. Είναι μετάφραση του έργου του ιταλού νομικού Ταλιώνι και αφορά στη σύγκριση των διατάξεων του κώδικα του Ναπολέοντα με τις διατάξεις του Ρωμαϊκού Δικαίου. Ο Νικόλαος Φλογαΐτης είχε δύο γιους: τον Κωνσταντίνο δεν πρόκειται για τον συνώνυμό του Κωνσταντίνο Φλογαΐτη που ήταν πρωτοδίκης το 1837 και τον Θεόδωρο, η ζωή και το έργο του οποίου αποτελεί το αντικείμενο της παρούσας μελέτης.

ΒΙΟΓΡΑΦΙΑ 15 ΓΕΝΕΑΛΟΓΙΚΟ ΔΕΝΤΡΟ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ ΦΛΟΓΑΪΤΗ Αντώνιος (περ.1680-1730) παπα-ζαφείρης (1700-1784) Ευστάθιος Δημήτριος Θεόδωρος (1758-1825) Σπυρίδων Νικόλαος (1798 ή 1799-1867 ή 1868) Κωνσταντίνος Θεόδωρος (1840-1905)

16 ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΦΛΟΓΑΪΤΗΣ ΙΙ. ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΦΛΟΓΑΪΤΗΣ: ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗ, ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΗ ΣΤΑΔΙΟΔΡΟΜΙΑ Πολιτική και κοινοβουλευτική δράση Ο Θεόδωρος Νικολάου Φλογαΐτης γεννήθηκε στο Ναύπλιο το 1840. Μετά την ολοκλήρωση των γυμνασιακών του σπουδών στη γενέτειρά του, γράφτηκε σε ηλικία μόλις δεκαπέντε ετών στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου της Αθήνας, της οποίας αναγορεύτηκε και διδάκτορας, ενώ ήδη από το 1860 είχε ξεκινήσει να αρθρογραφεί σε αθηναϊκές εφημερίδες, ασκώντας κριτική στον τρόπο με τον οποίο ο Όθωνας ασκούσε τα συνταγματικά του καθήκοντα. Δεν αποτέλεσε λοιπόν έκπληξη η συμμετοχή του στη συνωμοσία εναντίον του μονάρχη τον Μάιο του 1861, καθώς και στη ναυπλιακή εξέγερση τον Φεβρουάριο του 1862, στην οποία μετείχε όχι μόνο στρατιωτικώς, αλλά και στην πολιτική της καθοδήγηση. Το γεγονός αυτό αποκτά ιδιαίτερη σημασία εάν αναλογιστεί κανείς ποιοι ήταν οι συνομιλητές του νεαρού Φλογαΐτη. Παράλληλα, την εποχή εκείνη, ήταν διευθυντής και αρχισυντάκτης της καθημερινής εφημερίδας Συνταγματικὸς Ἕλλην, θέσεις τις οποίες κατείχε κατόπιν διορισμού από την επαναστατική κυβέρνηση του Ναυπλίου. Όταν μάλιστα κρίθηκε απαραίτητη η σύνταξη υπομνήματος που θα απευθυνόταν στους πρεσβευτές των Μεγάλων Δυνάμεων, αυτή ανατέθηκε σ αυτόν. Μετά την έξωση του Όθωνα, ο Θεόδωρος Φλογαΐτης διορίστηκε, κατόπιν πρωτοβουλίας του υπουργού Εξωτερικών, Α. Διαμαντόπουλου, γενικός πρόξενος στη Γενεύη, θέση ωστόσο την οποία δεν αποδέχτηκε, αρνούμενος έστω με τον τρόπο αυτό να «εξαργυρώσει» τις υπηρεσίες του στην επανάσταση, καθώς και διότι θεώρησε πως θα προσέφερε περισσότερα πολιτευόμενος. Θα πρέπει να σημειωθεί στο σημείο αυτό ότι η εναντίωσή του προς τον Όθωνα και στην υπ αυτού νόθευση του συνταγματικού πολιτεύματος οδήγησε πολλούς στο να υιοθετήσουν την άποψη πως ο Φλογαΐτης εξυπηρετούσε αυστριακά συμφέροντα σε βάρος της Ελλάδας! Η διάψευση, ωστόσο, ήρθε ένα έτος μετά την έξωση του Όθωνα, όταν ο Γεώργιος Πετμεζάς, μελετώντας την αλληλογραφία του μονάρχη, διασκέδασε τις υποψίες και εξήρε τη φιλοπατρία και το ήθος του Φλογαΐτη. Στις αρχές του 1864 διορίστηκε δικηγόρος στη Χαλκίδα, επάγγελμα που άσκησε μέχρι το 1872. Κατά τη διάρκεια της δικηγορίας του, απέκτησε σύντομα ισχυρότατη επιρροή, κυρίως λόγω της επιστημονικής του κατάρτισης αλλά και της συμπεριφοράς του απέναντι σ εκείνους που δεν μπορούσαν να αντεπεξέλθουν στις οικονομικές τους υποχρεώσεις απέναντί του. Έτσι, το 1867, εξελέγη πρόεδρος του Ευβοϊκού Πολιτικού Συλλόγου, το 1864 αντιπρόεδρος του Δικη-

ΒΙΟΓΡΑΦΙΑ 17 γορικού Συλλόγου Χαλκίδας, ενώ η αναγνώριση της πολιτικής, επιστημονικής και κοινωνικής του δράσης στάθηκαν η αιτία να του προσφερθούν, το 1865, κατόπιν πρότασης του γενικού γραμματέα του Υπουργείου Δικαιοσύνης Πέτρου Μαυρομιχάλη και αποδοχής της από τον υπουργό Μπενιζέλο Ρούφο, η θέση του εισαγγελέα Πρωτοδικών και, αργότερα, τέλη του 1869, επί υπουργίας Αθανασίου Πετσάλη, η θέση του εφέτη Ναυπλίου. Για άλλη μία φορά, ωστόσο, ο Φλογαΐτης αρνήθηκε την κατάληψη κρατικού αξιώματος, προτιμώντας την παραμονή του στο δικηγορικό επάγγελμα, το οποίο επιχείρησε να εγκαταλείψει μόνο χάρη της πολιτικής. Οι ίντριγκες, όμως, και οι πολιτικές φατρίες στάθηκαν η αφορμή για την εκλογική του αποτυχία στην επαρχία Χαλκίδας στις εκλογές του 1868, του 1869 και 1872, κατά τις οποίες ερχόταν πάντοτε πρώτος επιλαχών! Δεν αποδέχτηκε ποτέ καμιά κυβερνητική θέση, η οποία θα του εξασφάλιζε την εκλογή του στις επόμενες εκλογές τακτική που συνηθιζόταν άλλωστε, καθώς θεωρούσε πως έτσι θα παραπλανούσε τους εκλογείς και θα έδινε ψευδή εικόνα για τα πολιτικά του φρονήματα. Είναι χαρακτηριστικό πως, όταν το 1874, ο Δημήτριος Βούλγαρης ζήτησε τη συνδρομή του για την κατάρτιση πολιτικού συνδυασμού στη Χαλκίδα και τον ρώτησε ποια πολιτική θα ακολουθούσε σε περίπτωση εκλογής η οποία, θα πρέπει να σημειώσουμε, θεωρείτο αυτονόητη, εκείνος δεν δίστασε να υποστηρίξει πως ο βουλευτής δεν πρέπει να δεσμεύεται από υποσχέσεις προς τις κυβερνήσεις, γιατί με τον τρόπο αυτό ματαιώνεται ο σκοπός του συνταγματικού πολιτεύματος, αφού οι βουλευτές, ως ελεγκτές της εκτελεστικής εξουσίας, δεν πρέπει να προεξοφλούν τη συνείδησή τους (βλ. και παρακάτω την άποψή του για την υπεροχή της νομοθετικής εξουσίας και για τους περιορισμούς της εκτελεστικής). Είναι περιττό να ειπωθεί βεβαίως πως η ριζοσπαστική για την εποχή ίσως δε ακόμη και για σήμερα αυτή στάση τον οδήγησε στον αποκλεισμό του από το συνδυασμό και από τη βουλευτική υποψηφιότητα. Ο Θεόδωρος Φλογαΐτης άσκησε, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, το επάγγελμα του δικηγόρου μέχρι το 1872, όταν, μετά το θάνατο του αδελφού του Κωνσταντίνου, θεωρήθηκε σκόπιμη η μετοίκηση στην Αθήνα. Εκεί, το 1878, αναγορεύτηκε υφηγητής του Συνταγματικού Δικαίου και, παρόλο που δεν επιδίωκε τη θέση του καθηγητή, του δινόταν η ευκαιρία να μεταδώσει τις πολιτικές του κυρίως πεποιθήσεις ιδιαίτερα αυτές περί αποκέντρωσης με σκοπό την απαλλαγή της χώρας από τα φαινόμενα της πολιτικής ίντριγκας και του διοικητικού φατριασμού. Τον Απρίλιο του 1875, ο Χαρίλαος Τρικούπης του ζήτησε να συμμετάσχει στην κυβέρνηση ως νομάρχης Αιτωλίας και Ακαρνανίας, ενώ την ίδια χρονιά,

18 ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΦΛΟΓΑΪΤΗΣ μετά τη συνταξιοδότηση του καθηγητή Νικολάου Ι. Σαριπόλου, του προσφέρθηκε η έδρα του Συνταγματικού Δικαίου στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Αρνήθηκε, όμως, και στις δύο περιπτώσεις. Δεν αποδέχτηκε ακόμα τη θέση του γενικού γραμματέα του Υπουργείου Δικαιοσύνης που του προσφέρθηκε από τον υπουργό Ιωάννη Παπαζαφειρόπουλο της κυβέρνησης Κουμουνδούρου τον Οκτώβριο του 1875, ούτε και τη θέση του καθηγητή του Διοικητικού Δικαίου, όταν αυτή χήρεψε μετά το θάνατο του Εμμανουήλ Κόκκινου, το 1879, η οποία μάλιστα του προσφέρθηκε επανειλημμένως (το 1881 και το 1884). Εξελέγη για πρώτη φορά βουλευτής Ευβοίας στις εκλογές του 1879, τις οποίες διενήργησε και κέρδισε η κυβέρνηση του Αλέξανδρου Κουμουνδούρου και μάλιστα άνετα, παρά τις δυσκολίες που συνάντησε από τις ήδη υπάρχουσες πολιτικές φατρίες της περιοχής. Κατά τη διάρκεια της κοινοβουλευτικής του δράσης δεν προσχώρησε σε κανένα κομματικό σχηματισμό και το ενδιαφέρον του στράφηκε κυρίως στη δραστική μείωση των εξόδων. Στο θέμα αυτό είχε συμπαραστάτη και υποστηρικτή τον Χ. Τρικούπη, χωρίς ωστόσο να βρεθεί μαζί του στην ίδια κομματική παράταξη, προτιμώντας την αυτόνομη πορεία. Η Βουλή του 1879 διήρκεσε δύο περίπου χρόνια. Στις εκλογές της 20ής Δεκεμβρίου 1881, τις οποίες διενήργησε και πάλι η κυβέρνηση Κουμουνδούρου, επικράτησε το «Τρικουπικό» κόμμα, το οποίο όμως, απέκτησε την πλειοψηφία ύστερα από την προσχώρηση σ αυτό 30 βουλευτών από τους 35 της Θεσσαλίας και της Άρτας, παρότι η προσάρτηση των νέων εδαφών είχε επιτευχθεί από την κυβέρνηση Κουμουνδούρου. Στην εκλογική αυτή αναμέτρηση ο Φλογαΐτης, μολονότι αντιμετώπισε και αυτή την εχθρότητα των κυβερνητικών (Κουμουνδουρικών) υποψηφίων, επανεξελέγη εκ νέου βουλευτής Ευβοίας. Παρά το γεγονός ότι διατήρησε την κοινοβουλευτική του ανεξαρτησία και δεν εντάχθηκε ποτέ σε καμία κοινοβουλευτική ομάδα, εξελέγη από την τρικουπική παράταξη μέλος της επιτροπής του προϋπολογισμού, και μάλιστα ως εισηγητής, τη στιγμή που η κουμουνδουρική μειοψηφία δεν διόρισε και αυτή αντίστοιχο, όπως είχε το δικαίωμα. Κατά τη διάρκεια, ωστόσο, των καθηκόντων του, τα αντανακλαστικά του αν και πλέον αναμενόμενα υπήρξαν δίχως άλλο εντυπωσιακά: θεωρώντας την οικονομική πολιτική του Τρικούπη εσφαλμένη, επιτέθηκε κατά του προϋπολογισμού του 1882, επειδή έκρινε πως ήταν πολύ πιο σπάταλος από εκείνον του Κουμουνδούρου, την οικονομική πολιτική του οποίου δεν είχε διστάσει να καταδικάσει επανειλημμένως στο παρελθόν από το βήμα της Βουλής. Στην πολυσέλιδη μάλιστα έκθεσή του προέβλεπε την επερχόμενη χρεοκοπία του 1893, υποδεικνύοντας ταυτόχρονα, με κοινοβουλευτικές αγορεύσεις και προτάσεις νόμων, λύσεις και διεξόδους. Το ίδιο χρονικό διάστημα, ως συνεισηγητής της

ΒΙΟΓΡΑΦΙΑ 19 επιτροπής που είχε συγκροτηθεί από το Υπουργείο των Ναυτικών με σκοπό την επίλυση των προβλημάτων της εμπορικής ναυτιλίας, συνέβαλε στην κατάρτιση εκτενούς έκθεσης σχετικής με τη μελέτη και την υπόδειξη μέσων για τη βελτίωσή της. Στις πρόωρες εκλογές της 7ης Απριλίου 1885 για την ανάδειξη της δέκατης Βουλής που ανέδειξαν νικήτρια την παράταξη του Θεόδωρου Π. Δηλιγιάννη, ο Θ. Φλογαΐτης, υποψήφιος και πάλι Ευβοίας, δεν εξελέγη. Παρόλο μάλιστα που οι εκλογές σε πολλές περιφέρειες ακυρώθηκαν εξαιτίας παρατυπιών, τα αποτελέσματα της Ευβοίας επικυρώθηκαν, επειδή ένας εκ των ήδη εκλεγμένων βουλευτών είχε την εύνοια της κυβερνητικής πλέον δηλιγιαννικής παράταξης. Ο πρωθυπουργός όμως Δηλιγιάννης, εκτιμώντας τις θέσεις που ο Φλογαΐτης είχε αναπτύξει στο παρελθόν από το βήμα της Βουλής, του πρότεινε τη θέση του γενικού γραμματέα του Υπουργείου Παιδείας. Και τη φορά αυτή ο Φλογαΐτης, επιδιώκοντας το ουσιαστικό όφελος και την ευκαιρία που του δινόταν για την εφαρμογή των απόψεών του, δέχτηκε. Κατόπιν, λοιπόν, δικής του εισήγησης, εκδόθηκαν πολυάριθμα σημαντικά διατάγματα, ανάμεσα στα οποία αυτά που αφορούσαν τη μονιμότητα των καθηγητών και των δασκάλων και την έγκαιρη τοποθέτηση των καθηγητών πριν την έναρξη του σχολικού έτους, καθώς επίσης και ο νόμος ΑΣΞΑʹ της 26.7.1885, σχετικός με τα αναγνωρισμένα ελληνικά γυμνάσια του εξωτερικού, ο οποίος όμως παρέμεινε ανεφάρμοστος. Στις επίσης πρόωρες εκλογές της 4ης Ιανουαρίου 1887 που διενήργησε η κυβέρνηση Τρικούπη, δεν έθεσε υποψηφιότητα, ενώ στην εκλογική αναμέτρηση της 14ης Οκτωβρίου 1890, οι οποίες ανέδειξαν νικητή το Θ. Δηλιγιάννη, εξελέγη και πάλι βουλευτής Ευβοίας. Η πολιτική του συμπεριφορά κατά τη διάρκεια της βουλευτικής περιόδου, παρά το γεγονός ότι ήταν διατεθειμένος να στηρίξει τη δηλιγιαννική πολιτική εξ αιτίας της εναντίωσής του με την αντίστοιχη του Τρικούπη, ήταν και πάλι αυτόνομη, αφού δεν ψήφισε κανένα από τα κυβερνητικά νομοσχέδια, επειδή τα θεώρησε επιβλαβή και αναποτελεσματικά. Κατά τη διάρκεια της συνόδου εκείνης, ομάδα βουλευτών, θέλοντας να ανατρέψει το κοινοβουλευτικό σκηνικό, του ανέθεσε την κατάρτιση προγράμματος, το οποίο θα βασιζόταν σε οικονομικές και κυρίως αποκεντρωτικές αρχές προϋποθέσεις που πάντα γοήτευαν την πολιτική αλλά και επιστημονική του σκέψη. Ωστόσο, η στην ουσία παύση της κυβέρνησης Δηλιγιάννη στις 17 Φεβρουαρίου 1892 και κυρίως η μη επανεκλογή του Φλογαΐτη στις εκλογές της 3ης Μαΐου του ιδίου έτους ματαίωσε το σχέδιο αυτό. Η εκλογική, όμως, αποτυχία δεν εμπόδισε εκείνους που βρίσκονταν συσπειρωμένοι γύρω του και συμμερίζονταν με ζήλο τις ίδιες με αυτόν απόψεις να

20 ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΦΛΟΓΑΪΤΗΣ ιδρύσουν τον πολιτικό σύλλογο «Ευνομία», με σκοπό αφενός τον έλεγχο και την κριτική της νομοθεσίας που δεν συμβιβαζόταν με το κοινοβουλευτικό πολίτευμα και αφετέρου την υπόδειξη νόμων, με τους οποίους θα αποκαθίστατο η εύρυθμη λειτουργία του κοινοβουλευτικού πολιτεύματος. Η λειτουργία, όμως, της «Ευνομίας» δεν έμελλε να διαρκέσει, αφού η περίοδος που ακολούθησε χαρακτηρίστηκε από αλλεπάλληλες εκλογικές αναμετρήσεις και κυβερνητική αστάθεια, γεγονός που καθιστούσε μάταια κάθε πολιτική κριτική και παρέμβαση. Έτσι, την παυθείσα κυβέρνηση Δηλιγιάννη, διαδέχτηκε η κυβέρνηση του Κ. Κωνσταντόπουλου και ακολούθησαν εκείνες των Χ. Τρικούπη (3 Μαΐου 1892), Χ. Σωτηρόπουλου (3 Μαΐου 1893) και τέλος, εκ νέου Χ. Τρικούπη (30 Οκτωβρίου 1893). Κατόπιν, η «Ευνομία» θα πάρει την ονομασία «Ανεξάρτητον Εκλογικόν Κέντρον» και αργότερα «Ανεξάρτητον Πολιτικόν Κέντρον», μέσω του οποίου ο Φλογαΐτης απευθύνθηκε επανειλημμένως στον λαό της Αθήνας και του Πειραιά, υποστηρίζοντας τις αρχές της εξάλειψης της διαφθοράς μέσω της αποκέντρωσης, της περιστολής των περιττών και υπερβολικών δαπανών και της εγκαθίδρυσης δίκαιου και αποτελεσματικού φορολογικού συστήματος.

Β ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ Το συγγραφικό έργο του Θεόδωρου Φλογαΐτη περιλαμβάνει όλους σχεδόν τους τομείς του δικαίου: συνταγματικό, διοικητικό, ναυτικό, ποινικό, αστικό. Έτσι, εκτός από το Εγχειρίδιον Συνταγματικού Δικαίου, το οποίο γνώρισε δύο εκδόσεις, το 1879 και 1895, εκδόθηκαν: - Οδηγός δημοσίων και δημοτικών υπαλλήλων, 1890 - Στοιχεία της Πολιτικής Δικονομίας μετά Τυπικού, 1894 - Παρατηρήσεις επί του αναθεωρηθέντος σχεδίου του Αστικού Κώδικος, 1874. Ακόμα, σε συλλογικό επίπεδο: - Πραγματεία περί Ναυτικού Εμπορικού Δικαίου, 1892 - Λεξικόν Νομικής, τόμοι Α -Β (1898 και 1900 αντίστοιχα), στο οποίο περιλαμβάνονται όλοι οι κλάδοι της Νομικής Επιστήμης, ήτοι ο Οργανισμός Δικαστηρίων, το Αστικό Δίκαιο, η Πολιτική Δικονομία, ο Ποινικός Νόμος, η Ποινική Δικονομία, ο Εμπορικός Νόμος, το Συνταγματικό Δίκαιο, το Διοικητικό και το Διεθνές. Ακολούθησαν: - Συλλογές νομοθεσίας με τους δικαστικούς νόμους (τόμοι Α έως Δ ) και Κώδικες της Ελληνικής Νομοθεσίας, που περιλάμβαναν τους εν ισχύ νόμους της πολιτείας και της εκκλησίας - Παραρτήματα δικαστικών νόμων (Μέρη Α και Β ) - Συμπληρώματα δικαστικών νόμων, Α έως Ζ - Επίμετρο δικαστικών νόμων. Η εκτενής εργογραφία του Θ. Φλογαΐτη συμπληρώνεται με πλούσια πολιτική, επιστημονική αλλά και γενικού ενδιαφέροντος αρθρογραφία σε περιοδικά

22 ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΦΛΟΓΑΪΤΗΣ της εποχής όπως Ποικίλη Στοά, Αττικόν Ημερολόγιον, Ετήσιον Ημερολόγιον, Κυψέλη, Βύρων, Ημερολόγιον των Φιλοτέχνων, Παρνασσός, Χρυσαλλίς, Οικογενειακόν και Ποικίλον Ημερολόγιον. Ι. ΠΟΛΙΤΙΚΗ 1. ΑΝΑΓΚΑΙΕΣ ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΕΣ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΕΙΣ Α. Πραγματείες και διατριβές Το κορυφαίο πόνημα του Θ. Φλογαΐτη, που δίχως άλλο συμπυκνώνει και ταυτόχρονα εξειδικεύει την ιδεολογία του, που εντοπίζει τα προβλήματα όλου σχεδόν του φάσματος του δημόσιου βίου σε σημεία μάλιστα που τέμνουν τη νομική επιστήμη και που εγείρουν έτσι όχι μόνο πολιτικά αλλά και επιστημονικά ερωτήματα και που προτείνει λύσεις και διεξόδους εντοπίζεται χωρίς αμφιβολία στις Αναγκαίες νομοθετικές μεταρρυθμίσεις, ένα απάνθισμα μελετών και άρθρων, συνεντεύξεων και αγορεύσεων που εκδόθηκαν το 1897 σε ενιαία μορφή και που θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ένα αμάλγαμα επιστημονικών αλλά ταυτόχρονα και πολιτικών θέσεων. Έτσι, στο βαθμό που η ισχύς και το κύρος του συνταγματικού πολιτεύματος πηγάζουν από το περιεχόμενό του και όχι από τα τυπικά χαρακτηριστικά του συντάγματος ως καταστατικού νόμου του κράτους, ο Φλογαΐτης αντιμετωπίζει τη θεσμική συγκρότηση και λειτουργία του πολιτεύματος κυρίως ως ζήτημα πολιτικής πρακτικής και όχι ως νομικό θέμα. Από την άλλη, απορρίπτει τα κακώς κείμενα, όχι τόσο ως παράνομα, όσο ως αντίθετα προς το συνταγματικό πολίτευμα, ενώ οι μεταρρυθμίσεις προτείνονται, όχι μόνο επειδή τις θεωρεί ορθές και αναγκαίες, αλλά επειδή αυτές απορρέουν από το συνταγματικό πολίτευμα. Επομένως, θεωρεί πως στη συνταγματική οργάνωση και λειτουργία του κράτους συγχωνεύονται σε ενιαίο σύνολο, τόσο νομικές-θεσμικές προδιαγραφές και προϋποθέσεις, όσο και ουσιαστικές πολιτικές-λειτουργικές προτάσεις. Άλλωστε, από τις είκοσι τρεις εκλογικές αναμετρήσεις που έλαβαν χώρα από το 1844 μέχρι το 1899, δεκατρείς υπήρξαν νόθες, δύο σχεδόν νοθευμένες, και μόνον τέσσερις γνήσιες. Η πολιτική συγκυρία επομένως ήταν τουλάχιστον ευνοϊκή για «πολιτικοποίηση» της συνταγματικής σκέψης. Ο λόγος του Φλογαΐτη είναι αιχμηρός. Αιχμηρός, αλλά πλήρως τεκμηριωμένος. Χωρίς περιστροφές, διεισδυτικός, διόλου υπερβολικός, ρεαλιστικός και ταυτόχρονα αισιόδοξος. Προτείνει λύσεις που δεν εξαντλούνται στη θεωρητική τους καταξίωση, αλλά που συντρόφευαν τον εμπνευστή τους για όσο τουλάχιστον χρονικό διάστημα δόθηκε σ εκείνον η ευκαιρία να προσπαθήσει για την εφαρμογή τους. Ο προβληματισμός του, όμως, έχει ένα ουσιώδες χαρα-

24 ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΦΛΟΓΑΪΤΗΣ κτηριστικό, το οποίο μοιραία ενοχοποιεί κάθε πολιτική συνείδηση: παραμένει επίκαιρος και θέτει ερωτήματα, κάποια από τα οποία ακόμη και σήμερα ζητούν απαντήσεις. Ο Φλογαΐτης στις Αναγκαίες νομοθετικές μεταρρυθμίσεις κινείται ανάμεσα σε βασικές αρχές, η απαρίθμηση των οποίων διευκολύνει τη μελέτη του: α) Υποστηρίζει τη διάκριση για την ακρίβεια, την πλήρη ανεξαρτησία της μίας από την άλλη των πολιτειακών, όπως τις αναφέρει, εξουσιών, υποτιμώντας πάντοτε την εκτελεστική εξουσία, ο συγκεντρωτισμός της οποίας προκαλεί, σύμφωνα πάντα με τον ίδιο, την καταδολίευση της ελευθερίας των εκλογών και την εξαγορά των βουλευτικών συνειδήσεων, αναιρεί την υπουργική ευθύνη που αποτελεί το θεμελιώδη όρο της εύρυθμης λειτουργίας του κοινοβουλευτικού πολιτεύματος. β) Αποστρέφεται τον κομματισμό και το φατριασμό, αφού τους θεωρεί υπεύθυνους για την παρακμή και τη διαφθορά της πολιτικής ζωής. Η αναφορά μάλιστα του φατριασμού επαναλαμβάνεται τόσο συχνά, σε σημείο που να δίνει την εντύπωση εμμονής. Θα μπορούσε κάποιος να υποστηρίξει πως αυτό οφείλεται ενδεχομένως και στην προσωπική του πείρα, αν λάβουμε μάλιστα υπόψη την κοινοβουλευτική και πολιτική του πορεία. γ) Γνωρίζει άριστα τις διεθνείς κυρίως ευρωπαϊκές δικαιικές εξελίξεις, τη διεθνή βιβλιογραφία (γαλλική, αγγλική, γερμανική, ιταλική) και είναι βαθύτατα γοητευμένος από τον αγγλικό φιλελευθερισμό και τη Γαλλική Επανάσταση που τον διευκολύνουν στην αποτελεσματική αντιμετώπιση των εγχώριων προβλημάτων. δ) Υποστηρίζει σθεναρά την πλήρη χειραφέτηση των δήμων από την κεντρική εξουσία και τονίζει διαρκώς τα πλεονεκτήματα της αποκέντρωσης. ε) Θεωρεί τον περιορισμό των κρατικών δαπανών δυνατό, όχι μόνο με τον περιορισμό των υπαλληλικών θέσεων, αλλά και με τη συγχώνευση των νομοθετικών αρμοδιοτήτων των διαφόρων υπηρεσιών. στ) Εντοπίζει τη μεταρρύθμιση του εκπαιδευτικού συστήματος κυρίως στην άρτια και ομοιόμορφη στοιχειώδη εκπαίδευση και στην ίδρυση ειδικών σχολών για την προαγωγή των διαφόρων παραγωγικών δυνάμεων της χώρας. ζ) Είναι υπέρμαχος του κοσμικού κράτους και κρίνει απαραίτητη τη χειραφέτηση της Εκκλησίας από την Πολιτεία. Οι βασικές αυτές ιδέες υπάρχουν διάχυτες στο έργο του Φλογαΐτη. Για την εναργέστερη δε προβολή τους, καθώς και των πολλών πολιτικοϊδεολογικών, ιστορικών και επιστημονικών επισημάνσεων, επελέγη ως διαρθρωτική μεθο-

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ 25 δολογία της όλης εργασίας μας αυτή της κατά μελέτη αντί της κατά θεματική ενότητα, αφού θεωρούμε πως έτσι τονίζεται ακριβέστερα και αυθεντικά η εσωτερική δομή της καθεμιάς, ενώ διαγράφονται εντονότερα η εξέλιξη της σκέψης του Φλογαΐτη, σε συνδυασμό μάλιστα με την πολιτική και κοινοβουλευτική του πορεία. Οι Αναγκαίες νομοθετικές μεταρρυθμίσεις περιέχουν πραγματείες και διατριβές, βουλευτικές αγορεύσεις και ομιλίες, εκθέσεις και νομοσχέδια και, τέλος, συνεντεύξεις, διά μέσου των οποίων διαγράφονται οι βασικοί άξονες, στους οποίους κινείται ο προβληματισμός του Φλογαΐτη. Για το λόγο αυτό, άλλωστε, θεωρήθηκε σκόπιμο να ξεκινήσει η παρουσίαση του έργου του από αυτές, δεδομένου μάλιστα ότι η συγγραφή τους προηγείται χρονικά. Χωρίζονται σε τέσσερα κύρια μέρη: α) πραγματείες και διατριβές, β) βουλευτικές αγορεύσεις και ομιλίες, γ) εκθέσεις και νομοσχέδια και δ) συνεντεύξεις. Οι πραγματείες και διατριβές αποτελούνται από τις ακόλουθες αυτοτελείς μελέτες: - Σκέψεις περὶ τῶν αἰτίων τῆς προσκόψεως τοῦ πολιτεύματος ἐν Ἑλλάδι - Περὶ τοῦ πολιτικοῦ νοσήματος τῆς Ἑλλάδος - Σκέψεις περὶ τῶν ἐπενεκτέων μεταρρυθμίσεων εἰς τὴν ἰσχύουσαν νομοθεσίαν - Περί τοῦ παρ ἡμῖν ἀνεξασφαλίστου τῆς προσωπικῆς ἐλευθερίας - Περὶ τοῦ παρ ἡμῖν ἀνεξασφαλίστου καὶ τῶν ἄλλων ἀτομικῶν ἐλευθεριῶν - Ἡ δικαιοσύνη ἐν Ἑλλάδι - Περὶ τῆς παρ ἡμῖν μεταβολῆς τῆς σημασίας τῶν λέξεων - Ἀνάγκη ἀγαθῶν νόμων - Κατεπείγουσαι νομοθετικαὶ μεταρρυθμίσεις. α1. Σκέψεις περὶ τῶν αἰτίων τῆς προσκόψεως τοῦ πολιτεύματος ἐν Ἑλλάδι Στην πρώτη από αυτές, στις Σκέψεις περὶ τῶν αἰτίων τῆς προσκόψεως τοῦ πολιτεύματος ἐν Ἑλλάδι, γραμμένη το 1872, όταν οι ίντριγκες και οι πολιτικές φατρίες είχαν σταθεί η αφορμή για την εκλογική του αποτυχία στην επαρχία Χαλκίδας, ο Φλογαΐτης εξετάζει τις «αντιφάσεις και τις ασυμφωνίες» που εντοπίζει μεταξύ του Συντάγματος του 1864 και του πνεύματος που το διέπει και της κείμενης νομοθεσίας, συγκεκριμένα δε της δικαστικής, της διοικητικής και της οικονομικής: «(...) δι οὐδενὸς ἄλλου μέσου, παρὰ τόν (...) μεταξὺ Νόμων καὶ Συντάγματος συμβιβασμόν, δύναται νὰ ἐπιτευχθῇ ἡ ἐξοστράκισις τοῦ σήμερον διέποντος τὰ ἡμέτερα κυβερνητικοῦ συστήματος, ὑφ ὅ, συνταγματικὸν καλούμενον,

26 ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΦΛΟΓΑΪΤΗΣ τελοῦνται αἱ φρικωδέσταται παραβιάσεις τῶν δικαιωμάτων τοῦ λαοῦ, καὶ ἡ φοβερωτάτη σύγχυσις τῶν νομίμων ἐξουσιῶν ὑφ ὃ αἱ κυβερνήσεις μεταβάλλονται εἰς ὄργανα τῶν κατὰ τόπους κομματαρχῶν παραδιδοῦσαι συστηματικῶς ἁπάσας τὰς δημοσίας θέσεις εἰς τοὺς θεράποντας αὐτῶν ὑφ ὃ δημόσιοι ὑπάλληλοι λαμβάνουσι καὶ διατηροῦσι τὰς θέσεις αὐτῶν ὑπὸ τὸν ὅρον τῆς ἐξυπηρετήσεως τῶν συμφερόντων καὶ τῶν ὀρέξεων τῶν ἐπαρχιακῶν κομμάτων ὑφ ὃ τέλος, τὸ πάντων χείριστον, διὰ τῆς ἐπὶ πολλὰ ἔτη παρατάσεως τῆς ἀνωμάλου ταύτης καταστάσεως ἐμορφώθησαν ἐν τῷ τόπῳ ἤδη ἐχθρὰ πρὸς πᾶσαν ἰδέαν καθήκοντος καὶ νόμου». 1 Ο Φλογαΐτης αντιμετωπίζει τη θεσμική συγκρότηση και λειτουργία του κράτους ως ζήτημα πολιτικής κυρίως πρακτικής και λιγότερο ως νομικό θέμα. Τονίζει πως η διάκριση των εξουσιών όπως και τα υπό του συντάγματος απονεμόμενα στο λαό δικαιώματα ή ματαιώνονται από τις αντίθετες ρητές ειδικές διατάξεις της κρατικής νομοθεσίας ή μένουν εντελώς απροστάτευτα και ανεξασφάλιστα, αφού εξαρτώνται από την αυθαιρεσία της κεντρικής εξουσίας και των οργάνων της. Έτσι, το σύνταγμα νοθεύεται, η εξουσία και πάλι διαφθείρει τις εκλογές, και επί πλέον οι βουλευτές, ήδη προϊόντα όπως και στο παρελθόν της εικονικότητας και της βίας, είναι και τιμαριούχοι των επαρχιών στις οποίες εκλέγονται, ικανοποιώντας ταυτόχρονα τα κακοήθη συμφέροντα των εαυτών τους και των φίλων τους. Ο αιχμηρός λόγος του Φλογαΐτη κορυφώνεται, ονομάζοντας το ιδιότυπο, όπως αναφέρει, πολίτευμα που καθιέρωσε το Σύνταγμα του 1864 «σύστημα περιοδικῆς λεηλασίας τῆς πολιτείας εἰς ὄφελος πολιτικῶν συμμοριῶν». Για την εξέλιξη αυτή ευθύνονται: α) Η έλλειψη πολιτικής αγωγής του λαού, β) η αχαλίνωτη επιδίωξη της εξουσίας και οι κακές έξεις των πολιτευόμενων, γ) ο μηδενισμός της ιδιοκτησίας με την άνιση και αδικαιολόγητη φορολογία, δ) η μη αναμόρφωση στη διοίκηση, ε) η αδιαφορία των αρχών στις αναφορές και στις αιτήσεις των πολιτών, στ) το ανεξασφάλιστο δικαίωμα του συνέρχεσθαι και συνεταιρίζεσθαι, ζ) ο υπάρχων και ισχύων τότε δρακόντειος νόμος περί Τύπου του 1837, η) ο φατριασμός των νομαρχών, επάρχων, εισαγγελέων, τελωνών, ταμιών, αστυνόμων, εφόρων, εισπρακτόρων, δασονόμων, ελεγκτών και δασοφυλάκων, θ) η μη χορήγηση δικαιώματος αποφυλακίσεως του κατηγορουμένου με εγγύηση, εκτός από το αδίκημα της ληστείας, ι) η κατάσχεση ιδιωτικών επιστολών, ια) η κατ οίκον έρευνα από την αστυνομία και όχι από τη δικαστική εξουσία, ιβ) η μη μονιμοποίηση των δημοσίων υπαλλήλων, ιγ) η ατιμωρησία των υπευθύνων για 1. Αναγκαίαι νομοθετικαί μεταρρυθμίσεις, σελ. 57.

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ 27 τις εκλογικές παραβάσεις, ιδιαίτερα μάλιστα για τον επηρεασμό των εκλογών, ιδ) η μη μονιμοποίηση των εισαγγελέων και ιε) η μη κανονική σύνθεση των επαρχιακών συμβουλίων. Υποστηρίζει πως το Σύνταγμα στην Ελλάδα «προσκρούει εἰς τὴν ἔλλειψιν πολιτικῆς ἀγωγῆς παρὰ τῷ λαῷ καὶ εἰς τὴν ἀχαλίνωτον σπουδαρχίαν καὶ εἰς τὰς κακὰς ἕξεις τῶν πολιτευομένων». 2 Διερωτάται, ωστόσο, σε τι θα χρησίμευαν οι νόμοι, εάν, για να καρποφορήσουν, απαιτούνταν χρηστά και ενάρετα ήθη, αφού αυτή καθαυτήν η ύπαρξη νόμων προϋποθέτει κακοήθεια και διαφθορά, τις οποίες προτίθενται να καταπολεμήσουν και να εξουδετερώσουν προς όφελος του κοινωνικού συμφέροντος. Αντιστρόφως, η κανονική και η έρρυθμη λειτουργία του πολιτεύματος και η παντελής και ανόθευτη εφαρμογή των νόμων επιδρά θετικά στην ορθή διάπλαση του χαρακτήρα των λαών. Θεωρεί, επομένως, πως η έρευνα θα πρέπει να προσανατολιστεί στην εξέταση των λόγων και των γεγονότων που γεννούν την τάση και το συμφέρον, ιδίως δε των πολιτευομένων, για την καπήλευση του συντάγματος, καθώς επίσης και στην εύρεση των όρων και των μέτρων, μέσω των οποίων θα εξαλειφθεί η τάση και το συμφέρον αυτό. Διαφορετικά, θα πρέπει να υπάρξει τουλάχιστον κάποια αντίδραση σ αυτά. Οι δε «ἰατροὶ ἐν τῇ πολιτικῇ» που έχουν καθήκον να διαγνώσουν και να θεραπεύσουν την ασθένεια αυτή του «πολιτικοῦ σώματος», είναι οι πολιτευόμενοι και οι δημοσιογράφοι. Η κεντρική ωστόσο διαπίστωσή του είναι πως «ὅταν νομοθεσία τις, καὶ ἰδίως πολίτευμα, χωλαίνῃ εἰς τὴν ἐφαρμογήν, πρέπει ἀμέσως νὰ διεγείρηται ἡ ὑπόνοια μὴ φέρῃ ἐν ἑαυτῷ δι ὁποιονδήποτε λόγον τὴν ἀφορμὴν τῆς χωλάνσεως». 3 Για το λόγο αυτό απαριθμεί τις «ἀντιφάσεις» και τις «ἀσυμφωνίες» μεταξύ του Συντάγματος του 1864 και του πνεύματος που το διέπει, και της κείμενης νομοθεσίας, και κατόπιν προτείνει τις αναγκαίες λύσεις. Το πρόβλημα, δηλαδή, εντοπίζεται στην ανεπάρκεια της νομοθετικής πλέον αποτύπωσης του συντάγματος και αφορά στις διατάξεις «Περὶ τοῦ δημοσίου δικαίου τῶν Ἑλλήνων». Τον Φλογαΐτη δεν ικανοποιούν «τὰ ἁπλὰ παραγγέλματα», όπως χαρακτηρίζει τις συνταγματικές διατάξεις, με τα οποία «οὐδόλως ἐξασφαλίζονται τὰ ἀτομικὰ δικαιώματα. Τὰ ἀτομικὰ δικαιώματα ὅπως ἔχουσι ζωήν, ἀνάγκη νὰ ἐξασφαλίζωνται διὰ ποινικῆς κυρώσεως, νὰ συνοδεύωνται δὲ ἕκαστον τούτων ὑπὸ εἰδικοῦ ὀργανικοῦ νόμου, ὁρίζοντος ἀκριβῶς τὰ ὅρια καὶ τὴν ἔκτασιν τοῦ δικαιώματος τοῦ πολίτου». Ζητεί εγγυήσεις και την έκδοση των αναγκαίων οργανικών νό- 2. Ό.π., σελ. 4. 3. Ό.π., σελ. 6.

28 ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΦΛΟΓΑΪΤΗΣ μων «δι ὧν καὶ μόνον ἤθελε δοθῆ εἰς τὰ δικαιώματα αὐτὰ ζωή, ἧς σήμερον στεροῦνται, ἐγκαταλειφθέντα εἰς τὴν ἀόριστον αὐτῶν γενικότητα», ενώ απαιτεί «νὰ ψηφισθῶσι τάχιστα ὀργανικοί νόμοι δι ὅλα τὰ ἀτομικὰ δικαιώματα, εἰς ἁρμονίαν διατελοῦντες πρὸς τὴν νέαν πολιτικὴν τάξιν». Θα μπορούσε, τέλος, να υποστηριχτεί ότι στους συλλογισμούς αυτούς ανιχνεύονται ίχνη πρώιμου νομικού θετικισμού, όχι βέβαια από την απόλυτη σκοπιά του Α. Μάνεση που θεωρεί πως «ἰσχύει μόνο τὸ δίκαιο τὸ ὁποῖο ἔχει τεθεῖ» και που η υιοθέτησή της θα κατέληγε σε κωδικοποιημένη τυποποίηση εγκλημάτων και συμπεριφορών, αλλά από τη σκοπιά της εμφάνισης και κυρίως της ενεργοποίησης γενικού κυρωτικού κανόνα-εγγύησης, σε περίπτωση παρεμπόδισης της ελεύθερης άσκησης ενός συνταγματικού δικαιώματος. Με τη λογική αυτή θα τολμούσαμε να χαρακτηρίσουμε κατ αρχάς τον Φλογαΐτη ως ενδεχομένως τον πρώτο έλληνα θετικιστή, ή τουλάχιστον ως εκείνον που αναγνώρισε τη σκοπιμότητα του θετικού δικαίου, με αναγωγές ωστόσο στο φυσικό δίκαιο. Στο πλαίσιο αυτό, ζητεί την προστασία των δικαιωμάτων: α) της προσωπικής ελευθερίας, β) της ιδιοκτησίας, γ) της εργασίας, δ) του αναφέρεσθαι, ε) του απορρήτου των επιστολών, στ) του συνέρχεσθαι και του συνεταιρίζεσθαι, ζ) του ασύλου της κατοικίας, η) της ελευθερίας του Τύπου, θ) της μονιμότητας των υπαλλήλων, ι) της ανεπηρέαστης και ελεύθερης άσκησης των εκλογικών καθηκόντων, ια) των σχετικών με την ανεξαρτησία της δικαστικής εξουσίας και ιβ) των σχετικών με την εξασφάλιση της γνήσιας τοπικής αυτοδιοίκησης. Οι παρατηρήσεις του αποκαλύπτουν, πέρα από το έντονο ενδιαφέρον του για καίριες νομοθετικές μεταρρυθμίσεις, τις οποίες θεωρεί πως έχει ανάγκη το δικαιικό οπλοστάσιο της χώρας, τη βαθιά του ανησυχία για την πολιτική ισορροπία των δυνάμεων του συνταγματικού μας πολιτεύματος. Θεωρεί πως οι μεταρρυθμίσεις αυτές δεν αποτελούν τίποτε άλλο από τις εγγυήσεις των δικαιωμάτων των πολιτών απέναντι στην κρατική αυθαιρεσία και συγκεκριμένα στην εκτελεστική εξουσία, στις αυθαιρεσίες της οποίας δεν παύει να στρέφει συνεχώς τα πυρά του. αα. Για την προστασία της προσωπικής ελευθερίας υποστηρίζει πως, ενώ το Σύνταγμα του 1864 καθιερώνει με τα άρθρα υπ. αριθμ. 4 και 5 το απαραβίαστο της προσωπικής ελευθερίας, υπάρχουν διατάξεις της Ποινικής Δικονομίας που δεν συμβάλλουν σ αυτό, αφού ο Κώδικας της Ποινικής Δικονομίας επιτρέπει την παραβίαση πολλών εξ αυτών, δεδομένων των ενισχυμένων εξουσιών των δικαστικών λειτουργών. Η βασική, ωστόσο, διαφωνία του δεν βρίσκεται σ εκείνες τις αρμοδιότητες που πηγάζουν από το ρόλο της δικαστικής εξουσίας

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ 29 στην απονομή της δικαιοσύνης, αλλά στην ενδεχόμενη εξάρτησή της από την πολιτική εξουσία: «(...) Εἷς καὶ μόνος ἀνακριτής (ἐκλεγόμενος μεταξὺ συνήθως τῶν ἐν τῇ δικαστικῇ ὑπηρεσίᾳ νεηλύδων, διοριζόμενος δὲ ἀπ ἀπευθείας ὑπὸ τοῦ ἐπὶ τῆς Δικαιοσύνης Ὑπουργείου) δύναται νὰ ἁρπάσῃ οἱονδήποτε ἐν οἱᾳδήποτε στιγμῇ καὶ νὰ ῥίψῃ εἰς τὰς φυλακὰς ἐπ ἄπειρον, χωρὶς οἱασδήποτε εἰς ἀποζημίωσιν ὑποχρεώσεως διὰ τὴν ἄδικον ἐν περιπτώσει ἀθωώσεως προφυλάκισιν καθ ἣν εἷς καὶ μόνος Εἰσαγγελεύς (ὄργανον, ὡς ἐκ τῆς πηγῆς αὐτοῦ, κομματικῆς κυβερνήσεως) δύναται νὰ παρατείνῃ ἐφ ὅσον θέλει, οἱουδήποτε τὴν προφυλάκισιν καθ ἣν αἱ μηνύσεις κατὰ τῶν ὀργάνων τῆς ἐξουσίας, προσβαλόντων τὴν ἐλευθερίαν καὶ τὰ δικαιώματα τοῦ πολίτου, δύνανται νὰ θάπτωνται ἢ νὰ ἐνεργῶνται λίαν βραδέως καθ ἣν τὰ ὄργανα τῆς ἐκτελέσεως ὑπόκεινται εἰς ἰδιάζουσαν δικαιοδοσίαν, ἐξηρτημένης ὅλως ὑπὸ τῆς ἐξουσίας». 4 Παράλληλα, βέβαια, προτείνει να εξαιρεθούν από την προφυλάκιση τα εγκλήματα για τα οποία προβλέπεται η ποινή της φυλάκισης, δηλαδή τα πλημμελήματα, επίσης να αποφυλακίζεται ο κρατούμενος αφού καταβάλει πρώτα χρηματική εγγύηση και, τέλος, η προφυλάκιση να μην ξεπερνά τους τρεις μήνες, να επιβάλλεται δε μόνο στις απολύτως αναγκαίες περιπτώσεις. Για την προστασία των δικαιωμάτων της ιδιοκτησίας και της εργασίας, ταυτόχρονα με τη θέσπιση οργανικών νόμων για την πληρέστερη προστασία των δικαιωμάτων αυτών, προσδίδει και πάλι πολιτική χροιά στις προτάσεις του, τονίζοντας συνάμα την αναγκαιότητα ενίσχυσης του ρόλου της τοπικής αυτοδιοίκησης: «(...) ὑπάρχει ἀπόλυτος ἀνάγκη οὐχί μόνον ἐλαττώσεως τῶν ὑπαρχουσῶν δαπανῶν καὶ θεμελιώσεως φρονίμου φορολογικοῦ συστήματος, ἀλλὰ καὶ γενναίων πολιτικῶν καὶ οἰκονομικῶν μέτρων, ἓν τῶν ὁποίων, τὸ κυριώτατον ἴσως, εἶναι καὶ ἡ γενικὴ ἀναμόρφωσις τοῦ πολιτικοῦ ὀργανισμοῦ ἡμῶν ἐπὶ βάσεων φιλελευθέρων καὶ οἰκονομικῶν διὰ τῆς ἰδρύσεως ἐθνικῶν θεσμῶν, ἀναπτυσσόντων ἐν Ἑλλάδι προοδευτικὴν κοινωνικὴν κατάστασιν διὰ τῆς αὐθορμήτου ἐνεργείας καὶ δραστηριότητος τοῦ ἀτόμου ἄνευ τῆς ἀνάγκης ὠθήσεως τῆς κυβερνήσεως, ἰδίως δὲ διὰ τῆς ἀναθεωρήσεως τοῦ διοικητικοῦ καὶ οἰκονομικοῦ ὀργανισμοῦ καὶ τῆς θεμελιώσεως νέων δημοτικῶν θεσμῶν, οἵτινες, καταλείποντες ἐλευθέραν τὴν ἀνάπτυξιν τῆς ἀτομικῆς δραστηριότητος καὶ τῶν τοπικῶν συμφερόντων, θὰ συντελῶσι συνάμα εἰς τὴν ἠθοποίησιν τοῦ λαοῦ καὶ τὴν οἰκονομίαν τοῦ δημοσίου πλούτου». 5 4. Ό.π., σελ. 7-8. 5. Ό.π., σελ. 25.