ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΝΕΟΤΕΡΗΣ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ, ΛΑΟΓΡΑΦΙΑΣ ΚΑΙ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΝΕΟΤΕΡΗΣ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ, ΛΑΟΓΡΑΦΙΑΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΡΑΒΗΣ ΣΤΥΛΙΑΝΟΣ-ΠΕΡΙΚΛΗΣ Η ΔΗΜΟΣΙΟΝΟΜΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ Γ. ΘΕΟΤΟΚΗ ΚΑΙ Η ΠΟΛΕΜΙΚΗ ΠΡΟΠΑΡΑΣΚΕΥΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ (1905-1909) ΠΡΩΤΕΥΟΥΣΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΜΟΥΡΕΛΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2007

Επιβλέπων Καθηγητής: Ιωάννης Μουρέλος Ημερομηνία έγκρισης: 30.10.2007 Η έγκριση της Μεταπτυχιακής Εργασίας από το Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του ΑΠΘ δεν υποδηλώνει αναγκαστικά ότι αποδέχεται το Τμήμα τις γνώμες του συγγραφέα. 1

Ο Πρωθυπουργός της Ελλάδος Γεώργιος Θεοτόκης (Κέρκυρα 1844-Αθήνα 1916) 2

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ... 3 ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΩΝ... 5 ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 6 Α. Η ΔΗΜΟΣΙΟΝΟΜΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ...11 ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΘΕΟΤΟΚΗ...11 1. Οι εκλογές της 26ης Μαρτίου 1906... 11 2. Ο Διεθνής Οικονομικός Έλεγχος... 12 3. Οι επιπτώσεις της νομισματικής πολιτικής στα δημόσια οικονομικά... 15 4. Η Ελλάδα σε αριθμούς το 1907... 18 5. Το μεταναστευτικό ρεύμα προς το Εξωτερικό... 20 6. Το ελληνικό Αγροτικό Ζήτημα... 23 7. Η έλευση του πρώτου οργανωμένου κύματος προσφύγων στην Ελλάδα του 20ού αιώνα... 25 8. Η Σταφιδική Κρίση... 33 9. Η φορολογική πολιτική... 36 10. Τα δημόσια έργα... 38 11. Τα πρόσωπα... 40 12. Η πολεμική προπαρασκευή και η δημοσιονομική πολιτική... 42 Β. Η ΠΟΛΕΜΙΚΗ ΠΡΟΠΑΡΑΣΚΕΥΗ ΣΤΗΝ ΞΗΡΑ ΚΑΙ ΤΗ ΘΑΛΑΣΣΑ...48 Β.1. Η ΠΟΛΕΜΙΚΗ ΠΡΟΠΑΡΑΣΚΕΥΗ ΣΤΗΝ ΞΗΡΑ... 48 1. Ο ελληνικός στρατός ξηράς την οκταετία 1897 1905... 48 2. Η διοικητική οργάνωση του Στρατού Ξηράς... 51 3. Ο Οργανισμός του 1904 και ο βαθμός εφαρμογής του στο Στρατό Ξηράς μετά την ανάληψη της εξουσίας από την κυβέρνηση Γ. Θεοτόκη 56 4. Το νομοθετικό έργο της κυβέρνησης Γ. Θεοτόκη... 64 5. Η στρατιωτική προπαρασκευή σε αριθμούς... 72 6. Οι ειδικές επιτροπές εμπειρογνωμόνων στρατιωτικών... 75 3

7. Τα μειονεκτήματα του στρατηγικού σχεδιασμού της κυβέρνησης Γ. Θεοτόκη... 79 B.2. Η ΠΟΛΕΜΙΚΗ ΠΡΟΠΑΡΑΣΚΕΥΗ ΣΤΗ ΘΑΛΑΣΣΑ... 92 1. Το Πολεμικό Ναυτικό μετά την ήττα της χώρας στον Ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897... 92 2. Η ναυτική ισχύς της Ελλάδος. Οι ναυτικοί εξοπλισμοί στη Μεσόγειο και το εύρος του επανεξοπλισμού του οθωμανικού πολεμικού ναυτικού. 95 3. Η δομή του ελληνικού Πολεμικού ναυτικού στις αρχές του 20ού αιώνα... 106 4. Ο ελληνικός στρατηγικός σχεδιασμός υπό το πρίσμα της συμμαχίας με τη Γαλλία... 116 5. Η αποστολή Fournier και οι νέες εξοπλιστικές προτάσεις... 118 6. Η ένταξη του ελλαδικού χώρου στο στρατηγικό σχεδιασμό της Γερμανίας... 124 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ...131 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ...136 4

ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΩΝ ΑΔΣ ΓΔΣ ΓΕΣ ΔΟΕ ΕΤΕ ΙΕΕ κα. ΜΙΕΤ όπ. π. Αρχείο Δραγούμη Στέφανου Γενική Διοίκηση του Στρατού Γενικό Επιτελείο του Στρατού Διεθνής Οικονομικός Έλεγχος Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος Ιστορία του Ελληνικού Έθνους κατηγορία Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης όπου παραπάνω τ. τόμος Φ. Φάκελος ΦΕΚ Φύλλο της Εφημερίδος της Κυβερνήσεως χ. α. χωρίς αριθμό χ. η. χωρίς ημερομηνία χ. τ. χωρίς τόπο M1903 Mannlicher τύπου 1903 5

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η τετραετία 1905-1909 προσφέρει στο μελετητή τη δυνατότητα να ε- ντρυφήσει σε δύο διαχρονικά θεμελιώδη ζητήματα του ελληνικού πολιτικού βίου, τη δημοσιονομική πολιτική και τη στρατιωτική προπαρασκευή. Κατά τη διάρκεια της διακυβέρνησης της χώρας από το προσωποπαγές κόμμα του Γ. Θεοτόκη τα δύο θέματα ερρίφθησαν εκ νέου στον τάπητα των διαβουλεύσεων και απασχόλησαν την πολιτική ηγεσία. Η εικόνα της τελευταίας είχε υποστεί σοβαρή ζημία από τη διαχείριση του Ελληνοτουρκικού Πολέμου του 1897. Ο Μεγαλοϊδεατισμός του 19ου αιώνα δεν ήταν συμβατός με τα κοινωνικά, οικονομικά, πολιτικά και στρατιωτικά δεδομένα της ελληνικής κοινωνίας της πρώτης δεκαετίας του 20ού αιώνα. Το ελληνικό κράτος όφειλε να επιφέρει αλλαγές και τροποποιήσεις στον τρόπο που αντιλαμβανόταν τη διαχείριση του δημόσιου χρήματος και στη στρατηγική προώθησης των εθνικών ζητημάτων στα ώτα των κυβερνήσεων των μεγάλων ευρωπαϊκών κρατών. Ο Γ. Θεοτόκης θέλησε να αναλάβει το ρόλο του συνεχιστή του εξυγιαντικού έργου του Χαρίλαου Τρικούπη. Όμως, η ιστοριογραφία και οι σύγχρονοι των γεγονότων δεν του αναγνώρισαν αυτό τον τίτλο τιμής. Τον απέδωσαν στον Ελευθέριο Βενιζέλο, ο οποίος επέτυχε αξιοσημείωτες επιδόσεις σε θεματολογία ανάλογη του προγράμματος του Γ. Θεοτόκη (δημοσιονομική και στρατιωτική εξυγίανση) 1. Ε- κείνος εφάρμοσε μία πολιτική, που απέφερε καρπούς σε ελάχιστο χρονικό διάστημα από την ανάρρησή του στην πρωθυπουργία 2, ενώ ο Γ. Θεοτόκης αδυνατούσε καθ όλη τη διάρκεια της τετραετούς παραμονής του στην εξουσία να επιλύσει, με ευνοϊκούς όρους για την Ελλάδα, το ζήτημα της Ένωσης της Κρή- 1 Εμμανουήλ Κοθρής, «Ο Ελευθέριος Βενιζέλος ως δημιουργός του Νεοελληνικού Κράτους», Τετράδια «Ευθύνης», τεύχος 2, Ο Ελευθέριος Βενιζέλος σήμερα: σαράντα χρόνια από το θάνατό του, Αθήνα 1976, σσ. 59-62. 2 Κωνσταντίνος Σβολόπουλος, Η ελληνική εξωτερική πολιτική από τις αρχές του 20ού αιώνα ως το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, Θεσσαλονίκη 1983, σ. 17. 6

της με το εθνικό κέντρο. Ακόμη, από το 1904 είχε κιόλας θέσει ως πολιτική επιλογή του τη σύσταση οργανωμένου στρατού 60.000 άρτια οπλισμένων και εκπαιδευμένων ανδρών. Το 1909 υφίστατο αυτός ο στρατός, αλλά το 1913 ε- ξακοντίστηκε στις 200.000 στρατιωτών. Οι a priori θεωρήσεις δεν συνάδουν με τη μεθοδολογία της ιστορικής επιστήμης. Ωστόσο, προσδίδουν το βάρος της κριτικής που υπέστη ένα πολιτικό πρόσωπο τετράκις εκλεγμένο στο πρωθυπουργικό αξίωμα, που τετράκις εξαναγκάστηκε σε παραίτηση 3. Η ελληνόγλωσση ιστοριογραφία δεν καλύπτει σφαιρικά τη συνδρομή του ατόμου του Γ. Θεοτόκη στην επίλυση ή την άμβλυνση σημαντικών ζητημάτων της ελληνικής κοινωνίας του καιρού του. Πολύ περισσότερο δεν βασίζει τις αιτιάσεις της έ- ναντι της πολιτικής του στο λόγο και τα γραπτά του. Υπακούει σε ένα μοντέλο συγκρίσεων πολιτικών και κρίνει τα αποτελέσματα της διακυβέρνησης χαρακτηρίζοντας ως καλές μόνο τις προθέσεις του Γ. Θεοτόκη. Οπωσδήποτε, δεν αντιλαμβάνομαι τη συμβολή μου ως πρωτότυπη α- νακοίνωση στο κοινό των ιστοριοδιφών. Αποκόμισα πολύ περισσότερα από όσα μπορώ να προσφέρω στην ιστορική επιστήμη. Όμως, το προσόν της μεταπτυχιακής εργασίας επικεντρώνεται στην ανάδειξη του πολυσήμαντου έργου ενός προσώπου, που γεννήθηκε στην αγγλοκρατούμενη Κέρκυρα και απεβίωσε στην Ελλάδα του Εθνικού Διχασμού (1844-1916). Η αφετηρία του και η κατάληξή του επηρέασαν την ψυχοσύνθεσή του και την εικόνα των άλλων για το άτομό του 4. Δεν επιδίωξα την υπαγωγή της σκέψης μου σε ιδεολογικά σχήματα. Προσπάθησα να καταστήσω τη δομή, το ύφος και την επιχειρηματολογία σαφή και απολύτως κατανοητή. Δεν θέλησα να υιοθετήσω αμφιλεγόμενα σχήματα (ελληνική αστική τάξη, «Επανάσταση» στο Γουδί, ελληνική βιομηχανία, ελληνικό προλεταριάτο), όχι για να αποφύγω τη διαφωνία στο διαλεκτικό και πρωτόλειο επίπεδο της σπουδής μου έκρινα ότι δεν θα μπορούσα να ενισχύσω τα επιχειρήματά μου με την προσχώρησή μου σε ερμηνείες και θεωρίες, οι ο- 3 Η τέταρτη κυβέρνηση του Γ. Θεοτόκη διήρκησε από τις 8 Δεκεμβρίου του 1905 έως την 7η Ιουλίου του 1909. Οι τρεις προηγούμενες κυβερνήσεις του εκτείνονταν στα χρονικά διαστήματα: 2 Απριλίου 1899-11 Νοεμβρίου 1901, 14 Ιουνίου 1903-26 Ιουνίου 1903 και 6 Δεκεμβρίου 1903-15 Δεκεμβρίου 1904. 4 Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. 14, Αθήνα 1977, σ. 190. 7

ποίες τροχοδρομούν τη σκέψη. Πρωταρχικός μου στόχος ήταν να κατανοήσω αφ ενός την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα και αφ ετέρου να κατονομάσω το κυβερνητικό έργο του Γ. Θεοτόκη και του κόμματός του. Σε ένα πρώτο επίπεδο, αισθάνθηκα ότι η γνώση της γεγονοτολογίας και, εξακολουθητικά, η δημιουργία ενός κεντρικού άξονα σκέψης (δημοσιονομική πολιτική-στρατιωτική προπαρασκευή) θα μπορούσαν να αναπαραστήσουν τον ιστορικό χρόνο στο χαρτί. Η χρήση του Ιουλιανού Ημερολογίου στη συγκεκριμένη μεταπτυχιακή εργασία ακολουθεί το παράδειγμα των μελετητών της περιόδου, που κατά κόρον προσδιορίζουν χρονικά τα γεγονότα χρησιμοποιώντας το παλαιό ημερολόγιο (Γεώργιος Ράλλης, Νίκη Μαρωνίτη, Gunnar Hering). Επίσης, έκρινα σωστό να αποφύγω τις διπλές αναγραφές, ώστε το κείμενο να ρέει πιο φυσικά. Η δημοσιονομική πολιτική προτάσσεται έναντι της πολεμικής προπαρασκευής, γιατί η παρουσίαση των δημοσιονομικών μεγεθών της χώρας αποκαλύπτει τις αδυναμίες της ελληνικής οικονομίας και τις οριακές δυνατότητες της κυβέρνησης Γ. Θεοτόκη να εξαντλεί τον ετήσιο προϋπολογισμό στην αγορά όπλων, στην ανασύνταξη του Στρατού Ξηράς και του Πολεμικού Ναυτικού. Η διαχείριση του δημόσιου χρέους, η φορολογική και νομισματική πολιτική επισυνάπτονται στη δημοσιονομική πολιτική της κυβέρνησης των ετών 1905-1909, επειδή καταδεικνύουν τους περιορισμούς στη χάραξη ανεξάρτητης εθνικής οικονομικής πολιτικής. Οι υποενότητες της δημοσιονομικής πολιτικής εκθέτουν παραγωγικά τα επί μέρους ζητήματα. Η εκλογική αναμέτρηση της 26ης Μαρτίου του 1906 χρησιμεύει ως σημείο έναρξής της. Θίγονται τα ουσιώδη θέματα, που απασχόλησαν την ημερήσια ατζέντα της κυβέρνησης Γ. Θεοτόκη η εξωτερική μετανάστευση, το Αγροτικό Ζήτημα, η Σταφιδική Κρίση, η έλευση προσφύγων από τα ανατολικά Βαλκάνια και τον Καύκασο. Η τελευταία υ- ποενότητα του πρώτου κεφαλαίου λειτουργεί ως συνεκτικό στοιχείο στη ροή της μεταπτυχιακής εργασίας. Εκθέτει τα οικονομικά μεγέθη, που διαχειρίζονταν το υπουργείο Στρατιωτικών, τα Ταμείο Εθνικής Αμύνης και Εθνικού Στό- 8

λου για την εκτέλεση του εξοπλιστικού και μεταρρυθμιστικού έργου στο στράτευμα. Το δεύτερο κεφάλαιο χωρίζεται σε δύο υποκεφάλαια, το καθένα αφιερωμένο αντιστοίχως στην πολεμική προπαρασκευή στην ξηρά και τη θάλασσα. Το υποκεφάλαιο της πολεμικής προπαρασκευής στην ξηρά ανοίγει με την αποτίμηση των πολιτικών συνθηκών της οκταετίας 1897-1905. Οι πολιτικοί συσχετισμοί επηρέαζαν την άσκηση της εξουσίας από το θεοτοκικό κόμμα και υπέβαλλαν στο στρατηγικό σχεδιασμό κρίσιμες παραμέτρους για την εφαρμογή του. Την κυβέρνηση πίεζαν στρατιωτικοί, πολιτικοί και δημοσιογράφοι με γνώμονα την ισχυρή πεποίθησή τους ότι οι ένοπλες δυνάμεις του ελληνικού κράτους μπορούσαν να ανασυνταχθούν μόνο με την επένδυση χρημάτων, διοικητικής επάρκειας και ατομικών προσόντων στο Στρατό Ξηράς. Ακολουθεί η παρουσίαση της διοικητικής διάρθρωσης των χερσαίων δυνάμεων. Εν συνεχεία, υποστηρίζεται η θέση ότι η νομοθεσία του 1904 δεν μπορούσε να εκτελεστεί κατά γράμμα μετά το 1906, αφού το μέγεθος των ελλείψεων και της ανεπάρκειας του Στρατού Ξηράς δεν είχαν αποτιμηθεί από τον πολιτικό κόσμο στο πρώτο μισό της δεκαετίας του 1900. Το νομοθετικό έργο της κυβέρνησης Γ. Θεοτόκη ήλθε να ενισχύσει το νομοθετικό πλαίσιο της πολεμικής προπαρασκευής. Στην τέταρτη υποενότητα παρουσιάζεται η αμφίδρομη σχέση μεταξύ της νομοθετικής παραγωγής και του αντίκτυπού της στη δομή, τη λειτουργία και τη νοοτροπία του στρατεύματος. Ο λόγος περί των ειδικών επιτροπών στρατιωτικών εμπειρογνωμόνων προετοιμάζει τον αναγνώστη να συλλάβει το εύρος των συμφερόντων και των διχογνωμιών, που υπονόμευαν τη στρατιωτική διοίκηση. Η προπαρασκευή στη θάλασσα κλείνει τον ερμηνευτικό κύκλο της εργασίας. Κι εδώ γίνεται κάποιος εισαγωγικός λόγος για το τέλμα στο οποίο βρισκόταν το Πολεμικό Ναυτικό την οκταετία 1897-1905. Έπεται η σύγκριση των δύο αντίπαλων πολεμικών στόλων της Ανατολικής Μεσογείου, του ελληνικού και του οθωμανικού. Στη συνέχεια, η υποενότητα της δομής του ελληνικού Πολεμικού Ναυτικού των αρχών του 20ού αιώνα περιγράφει τη στατικότητα 9

στο θαλάσσιο όπλο. Τέλος, η εργασία καταδεικνύει την εξάρτηση της πολεμικής προπαρασκευής στη θάλασσα από τον ευμετάβλητο παράγοντα της διπλωματικής πολιτικής της Ελλάδος και των μεγάλων ευρωπαϊκών κρατών. Η αποτίμηση των διπλωματικών συσχετισμών απασχόλησε εξ ίσου και τα δύο υποκεφάλαια. Καταβλήθηκε όμως η προσπάθεια να διαχωριστεί η μελέτη της διπλωματικής παραμέτρου σε δύο ερμηνευτικούς άξονες. Στο υποκεφάλαιο της πολεμικής προπαρασκευής στην ξηρά δίνονται οι μεταβλητές του ελληνικού στρατηγικού σχεδιασμού. Στο δεύτερο υποκεφάλαιο παρουσιάζεται η διεθνής εικόνα της καθ ημάς Ανατολής, όπως αυτή διαμορφωνόταν από τη διπλωματική γραμμή των μεγάλων ευρωπαϊκών κρατών. Τα Συμπεράσματα συγκεφαλαιώνουν το πόρισμα της έρευνας των δύο κεφαλαίων. Εν κατακλείδι, η εσωτερική διεργασία της συζήτησης με το αντικείμενο και οι σωτήριες επεμβάσεις των δασκάλων μου καθόρισαν τις πηγές και το εύρος της αρχειακής έρευνας, της βιβλιογραφικής υποστήριξης και της σύνθεσης της εργασίας 5. Η τεκμηρίωση βασίσθηκε στην υποκειμενική θεώρηση του γράφοντος για τη δυτική ιστοριογραφία και τα ορθολογικά κριτήριά της. 5 Θα ήθελα να ευχαριστήσω τον επιβλέποντα καθηγητή, κ. Ιωάννη Μουρέλο, για την εμπνευσμένη καθοδήγηση που μου προσέφερε καθ όλη τη διάρκεια της εκπόνησης της πρωτεύουσας μεταπτυχιακής εργασίας. Από το βήμα αυτό θα ήθελα επίσης να ευχαριστήσω την κα Άρτεμη Ξανθοπούλου- Κυριακού για το παράδειγμά της, την κα Αγγελική Σφήκα-Θεοδοσίου και τους κυρίους Κολιόπουλο Ιωάννη, Ψαρά Ιωάννη, Σφέτα Σπυρίδωνα και Γούναρη Βασίλειο για τις παραδόσεις και τις παρατηρήσεις τους. 10

Α. Η ΔΗΜΟΣΙΟΝΟΜΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΘΕΟΤΟΚΗ 1. Οι εκλογές της 26ης Μαρτίου 1906 Στις 8 Δεκεμβρίου του 1905 ανήλθε στην εξουσία το νεοτρικουπικό (ή θεοτοκικό) κόμμα με αρχηγό τον Κερκυραίο πολιτικό Γεώργιο Θεοτόκη 6. Μετά την αποδυνάμωση του κόμματος του φονευθέντος Θεόδωρου Δηλιγιάννη (31 Μαΐου 1905) η άνοδος του νεοτρικουπικού σχηματισμού κατέστη ευχερέστερη. Πράγματι, η κυβέρνηση του Δημητρίου Ράλλη δεν κατάφερε να συγκρατήσει τις διαλυτικές τάσεις του προσωποπαγούς Εθνικού κόμματος μετά το φόνο του ηγέτη του. Ο Γεώργιος Α κάλεσε στον πρωθυπουργικό θώκο τον Γ. Θεοτόκη. Η σύνθεση του κοινοβουλίου δυσχέραινε το έργο της κυβέρνησης και έτσι, με τη σύμφωνη γνώμη του ανώτατου άρχοντα, προκηρύχθηκαν νέες ε- κλογές. Οι εκλογές της 26ης Μαρτίου του 1906 διεξήχθησαν υπό το κλίμα κομματικών διαξιφισμών και πολιτικής ρευστότητας 7. Η κυβέρνηση του Γ. Θεοτόκη δεν αποσταθεροποιήθηκε. Αντιθέτως, η νέα σύνθεση του ελληνικού κοινοβουλίου ευνοούσε την παραγωγή κυβερνητικού-νομοθετικού έργου. Ενώ στις βουλευτικές εκλογές της 20ης Φεβρουαρίου 1905 οι 142 δηλιγιανικοί α- πάρτιζαν την κοινοβουλευτική πλειοψηφία έναντι των 78 θεοτοκικών, των 13 ζαϊμικών, των Καραπάνου και Ράλλη (Βουλή 235 θέσεων), στις εκλογές της 26ης Μαρτίου 1906 το θεοτοκικό κόμμα ανέδειξε 111 βουλευτές και τα αντιπολιτευόμενα κόμματα μόλις 66 (39 υπό τον Δημήτριο Ράλλη, 13 υπό τον Κυ- 6 Στο έργο του Douglas Dakin Η Ενοποίηση της Ελλάδας 1770-1923, Αθήνα 2001, σσ. 428-429 βρίσκουμε τις αλλαγές που προέκυψαν στο κυβερνητικό σχήμα: Πρόεδρος της Κυβέρνησης και Υπουργός Στρατιωτικών από τις 8 Δεκεμβρίου 1905 έως τις 7 Ιουλίου 1909 ανέλαβε ο Γ. Θεοτόκης, υπουργοί Εξωτερικών οι Α. Σκουζές, Ν. Καλογερόπουλος (21.7.07), Α. Σκουζές (Σεπτέμβριος 1907), Γ. Μπαλτατζής (21.6.08), υπουργοί Δικαιοσύνης Δ. Βοκοτόπουλος, Δ. Στεφάνου (21.6.08), Κ. Λομβάρδος (18.1.09), υπουργοί Εσωτερικών Ν. Καλογερόπουλος, Ν. Λεβίδης (21.6.08), υπουργοί Εκκλησιαστικών και Δημοσίας Εκπαιδεύσεως Α. Στεφανόπουλος, Σ. Στάης (21.6.08), υπουργοί Οικονομικών Α. Σιμόπουλος, Ν. Καλογερόπουλος (23. 1.08), Δ. Γούναρης (21.6.08), Ν. Καλογερόπουλος (14.2.09), υπουργοί Ναυτικών Κ. Τρικούπης, Ε. Εμπειρίκος (21.6.08). 7 Demetrios Peppas, Relations between the United States and Greece, 1878-1908, Balkan Studies, τ. 9.2 (1968), σ. 357. 11

ριακούλη Μαυρομιχάλη, 8 υπό τον Αλέξανδρο Ζαΐμη και 6 ανεξάρτητοι, που συνάσπισαν την ομάδα των Ιαπώνων 8 ). Η συντριπτική εκλογική νίκη του Γ. Θεοτόκη ήταν αναμφισβήτητη, αλλά όχι και δίχως όρια. Ενδεικτικά του ερείσματος των αντιπολιτευόμενων σχηματισμών στην ελληνική κοινωνία ήταν τα εκλογικά αποτελέσματα στον πολυπληθέστερο νομό της χώρας, το νομό Αττικής. Πρώτος στην προτίμηση των αρρένων εκλογέων ήταν ο Δημήτριος Ράλλης με 18.406 ψήφους, ακολουθούσε ο ανεξάρτητος υποψήφιος Στέφανος Δραγούμης με 18.283 ψήφους και τρίτος, ο πολιτευόμενος του ραλλικού κόμματος, Ιωάννης Πεσμαζόγλου με 18.024 ψήφους. Οι υπουργοί της κυβέρνησης Γ. Θεοτόκη, Νικόλαος Λεβίδης και ο Αλέξανδρος Σκουζές, έλαβαν την τέταρτη και την έβδομη θέση στην κατάταξη των εκλεγέντων 9. Πέρα όμως από τους πολιτικούς συσχετισμούς εντός του ελληνικού κοινοβουλίου, σημαίνων και προκαθορισμένος ήταν ο ρόλος του εξωκοινοβουλευτικού κέντρου χάραξης της ελληνικής οικονομικής πολιτικής, του Διεθνούς Οικονομικού Ελέγχου. 2. Ο Διεθνής Οικονομικός Έλεγχος Η βελτίωση των δημοσιονομικών μεγεθών αποτελούσε προϋπόθεση για την οικοδόμηση υγιούς εθνικής οικονομίας ικανής να χρηματοδοτήσει την πολεμική προπαρασκευή του ελληνικού έθνους-κράτους. Το μέγιστο διαρθρωτικό πρόβλημα της ελληνικής οικονομίας ήταν η αδυναμία της ελληνικής κυβέρνησης να αποπληρώσει τα χρέη της στις διεθνείς αγορές δανεισμού. Ενώ σύναψε υπέρογκα δάνεια, κρίθηκε από τους δανειστές της ανίκανη να καταβάλει το τίμημα των τόκων. Το Δεκέμβριο του 1893 μείωσε μονομερώς το τίμημα των τόκων κατά 30% κηρύσσοντας τη χώρα σε πτώχευση και ανέστειλε την πληρωμή των δόσεων. Το σχήμα του ΔΟΕ προτάθηκε στους Έλληνες ιθύνοντες στις τετραετείς διαπραγματεύσεις των ετών 1893-1897. Αυτό όμως έγινε αποδεκτό μόνο μετά την ήττα της Ελλάδος στον πόλεμο με την Οθωμανική αυτοκρατορία την άνοι- 8 Την ομάδα των Ιαπώνων αποτελούσαν οι Στέφανος Δραγούμης, Δημήτριος Γούναρης, Εμμανουήλ Ρέπουλης, Παναγιώτης Πρωτοπαπαδάκης, Απόστολος Αλεξανδρής και Χαρίλαος Βοζίκης. 9 Μέγα Ἑλληνικὸν Βιογραφικὸν Λεξικὸν, τ. 1, Αθήνα 1958, σ. 339. 12

ξη του 1897 10. Ο ΔΟΕ επιβλήθηκε στην Ελλάδα τον Απρίλιο του 1898 από τις κυβερνήσεις της Μεγάλης Βρετανίας, της Γαλλίας, της Γερμανίας, της Ρωσίας, της Αυστροουγγαρίας και της Ιταλίας. Η σύστασή του απέβλεπε στην οικονομική διαχείριση του ελληνικού δημόσιου χρέους. Επιτηρούσε την κρατική οικονομική πολιτική, συντελούσε στη χάραξή της και συγκατάνευε στην υιοθέτηση εξυγιαντικών μέτρων. Οπωσδήποτε, το ισχύον καθεστώς του εξωτερικού ελέγχου περιόριζε την ευχέρεια κινήσεων του Υπουργείου Οικονομικών ειδικότερα και του Υπουργικού Συμβουλίου γενικότερα, ενώ η επίλυση των διαρθρωτικών προβλημάτων απαιτούσε άξονα οικονομικού σχεδιασμού που υπερέβαινε την τετραετία. Παρόλα αυτά, ο ΔΟΕ είχε ευεργετική επίδραση στην ελληνική οικονομία. Στην τετραετία 1905-1909 οι επίσημοι οικονομικοί και πολιτικοί εκπρόσωποι των έξι ευρωπαϊκών μεγάλων δυνάμεων στην Ελλάδα, οι οποίοι απάρτιζαν τον ΔΟΕ, δεν απεμπόλησαν το δικαίωμα της αρνησικυρίας σε οικονομικής φύσης ζητήματα. Ο ΔΟΕ, σύμφωνα με το νόμο ΒΦΙΘ της 21ης Φεβρουαρίου 1898, αποκτούσε κυριαρχικά δικαιώματα στην εσωτερική οικονομική ζωή του ελληνικού κράτους 11. Οι ελληνικές κυβερνήσεις εναλλάσσονταν στην εξουσία, αλλά ο ΔΟΕ διατηρούσε την αυτονομία και την αυτοτέλειά του 12. Βασικό του καθήκον και συμφέρον του ήταν η εξυπηρέτηση του εξωτερικού χρέους της Ελλάδας, το οποίο είχε εκτραχυνθεί διογκώνοντας τα συνολικά προβλήματα της ελληνικής οικονομίας. Πιο συγκεκριμένα, το κίνητρό του ήταν η εξόφληση των χρεών του ελληνικού δημοσίου προς τους πολίτες των συμβαλλομένων μερών του ΔΟΕ 13. Για να επιτευχθεί αυτός ο προγραμματικός στόχος, το ελληνικό κράτος έπρεπε να εγκαταλείψει την πληθωριστική πολιτική, που ακολούθησε τη δωδεκαετία 1886-1897. Η έκδοση πλεονάζοντος νομίσματος δεν ήταν πλέον δυνατό να χρησιμοποιηθεί από την ελληνική κυβέρνηση ως μέσο χρηματοδότησης των ελλειμματικών προϋπολογισμών και της πολεμικής προπαρασκευής. Επρόκειτο κυρίως για μία άτυπη μορφή δανεισμού και μετάθεσης στο μέλλον της επίλυσης των οξέων οικονο- 10 Σοφία Λαζαρέτου, Η δημοσιονομική και νομισματική πολιτική της Ελλάδος υπό το πρίσμα των εξελίξεων του διεθνούς νομισματικού συστήματος: 1830 1990, Αθήνα 1993, σ. 98. 11 Εκπαιδευτική Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, τ. 25, Αθήνα 1992, σσ. 337-338. 12 Νίκη Μαρωνίτη, Πολιτική και εθνικό ζήτημα 1895-1903, Αθήνα 2001, σ. 235. 13 Την περίοδο 1881-1893 εκδόθηκαν έξι εξωτερικά δάνεια και στα 1902, 1905 και 1906 τρία νέα. 13

μικών και κοινωνικών προβλημάτων της χώρας 14. Το 1898, το δημόσιο χρέος της χώρας σε ξένους οφειλέτες υπολογιζόταν στα 752.582.948,14 δραχμές. Στις 31 Δεκεμβρίου 1905, όταν την εξουσία είχε μόλις αναλάβει η τελευταία κυβέρνηση Θεοτόκη, είχε ανέλθει στα 958.412.448,14 δραχμές σημειώνοντας αύξηση κατά 205.829.500 δραχμές. Το χρέος των νέων δανείων διαφοροποιούνταν από τα προγενέστερα, αφού η έκδοση και η εγγύησή τους συνοδεύονταν από την έγκριση του ΔΟΕ 15. Ο ξένος παράγοντας έλεγχε λοιπόν το 1/3 των εσόδων του ελληνικού κράτους, τα έξι κρατικά μονοπώλια (άλας, σιγαρόχαρτο, πυρεία, παιγνιόχαρτα, πετρέλαιο, Ναξία σμύριδα), τα τέλη χαρτόσημου, το φόρο καπνού και το τελωνείο του εμπορικού λιμένα Πειραιώς 16. Ωστόσο, η οικονομική κατάσταση στην τετραετία 1905-1909 είναι ιδιάζουσα και δυσερμήνευτη. Η ερμηνεία του καθορισμού των οικονομικών δεδομένων από τον ΔΟΕ και μόνο είναι παραπλανητική. Η ελληνική οικονομία πρέπει να ειδωθεί συνολικά και κατά μέρος, προκειμένου να γίνουν εμφανείς η παθογένεια των δομών του ελληνικού κράτους και οι συντελεστές της δημοσιονομικής πολιτικής της κυβέρνησης Θεοτόκη. Όντως, ο ΔΟΕ απορροφούσε σημαντικούς πόρους του ελληνικού κράτους, οι οποίοι έφθαναν το 1906 τα 59.861.817,50 δραχμές. Αυτό που δεν αποτυπώνεται στην αριθμολογία είναι ότι τα υπό τη διαχείριση του ΔΟΕ κρατικά έσοδα σημείωναν μικρή αυξητική τάση επί μία πενταετία, όταν άλλοι κλάδοι της ελληνικής οικονομίας, όπως η εμπορική ναυτιλία και τα εμβάσματα των οικονομικών μεταναστών (κυρίως σε χώρες όπως οι ΗΠΑ) ανθούσαν και απέφεραν πολύτιμο συνάλλαγμα στην ε- σωτερική αγορά (60.000.000 δραχμών ετησίως) 17. Ενώ, λοιπόν, το 1905 οι εισπράξεις από τα κρατικά μονοπώλια του άλατος, του πετρελαίου, των σπίρτων, των παιγνιόχαρτων, του σιγαρόχαρτου, του καπνού, του χαρτόσημου και της σμύριδας άγγιζαν τα 33.248.297,92 δραχμές, το 1906 σημείωσαν αύξηση κατά 14 Λαζαρέτου, όπ. π., σ. 97. 15 Ιωάννης Κοκκινάκης, Νόμισμα και Πολιτική στην Ελλάδα, 1830-1910, Αθήνα 1999, σ. 610. 16 Κώστας Λούλος, Η γερμανική πολιτική στην Ελλάδα, 1896-1914, Αθήνα 1991, σ. 51 και Αικατερίνη Καρβέλα, Μηχανισμοί εγκατάστασης αγροτικών πληθυσμών. Πρόσφυγες και εγχώριοι στη Θεσσαλία 1907 1911, Κέρκυρα 2005, σ. 47. 17 Ζαχαρίας Δεμαθάς, Θανάσης Καλαφάτης, Θεόδωρος Σακελλαρόπουλος, Νομισματικές κρίσεις και η κρατική διαχείρισή τους στην Ελλάδα. 1880-1930, Αθήνα 1991, σ. 40. 14

0,54% ή, διαφορετικά, κατά 180.852,08 δραχμές (33.429.150 δραχμές). Την αλλαγή του σκηνικού προκαλούσε ο εισαγωγικός-μεταπρατικός χαρακτήρας της ελληνικής οικονομίας 18, που μέσω του τελωνείου Πειραιά δασμολογούσε τα εισαγόμενα προϊόντα και απέφερε στον ΔΟΕ 26.432.767,5 δραχμές το 1906 από 21.892.607 δραχμές το 1905 (+17,17%) 19. Συνεπώς, το 96,17% της αύξησης των προσόδων του ΔΟΕ το 1906 επήλθε από τη φορολόγηση των εισαγόμενων προϊόντων. Η στασιμότητα δε στην απόδοση των κρατικών μονοπωλίων συνεχίστηκε ως το τέλος της διακυβέρνησης Θεοτόκη, καταδεικνύοντας τα ό- ρια ανάπτυξης της ελληνικής οικονομίας, καθόσον εισπρακτικές νοοτροπίες συστρατεύονταν στον αγώνα της οικονομικής εξυγίανσης. 3. Οι επιπτώσεις της νομισματικής πολιτικής στα δημόσια οικονομικά Μία άλλη επίπτωση του ΔΟΕ αφορούσε στη χάραξη της νομισματικής πολιτικής της Ελλάδας, που κατά τα φαινόμενα, ανήκε στις αρμοδιότητες της εκάστοτε κυβέρνησης. Η δέσμευση της χώρας στα 1898 να εκπληρώσει τις οικονομικές υποχρεώσεις της έναντι των αλλοδαπών δανειστών της είχε πολλαπλές παρενέργειες 20. Πιο συγκεκριμένα, από το 1903 και ιδίως στο δεύτερο μισό του χρόνου, όταν οι αγροτικές συναλλαγές έφθαναν στο αποκορύφωμά τους, παρατηρούνταν ανεπάρκεια κερμάτων και τραπεζογραμματίων. Η έλλειψη σε οικονομικά μέσα γινόταν περισσότερο αισθητή στην οικονομική ζωή της χώρας λόγω της ανάκαμψης της ελληνικής οικονομίας, η οποία συνεπαγόταν αύξηση της κοπής της δραχμής και όχι μείωσή της, όπως επέβαλε ο ΔΟΕ 21. Εξάλλου, την κυκλοφορία του νομίσματος ευνοούσε και η θετική επίδραση της αναθέρμανσης της παγκόσμιας οικονομίας. Δηλαδή, το ελληνικό κράτος υιοθέτησε το 1898 αντιπληθωριστική πολιτική. Προκειμένου να καταβάλλουν τα χρέη τους στο εξω- 18 Γιώργος Μητροφάνης, Η κίνηση των τιμών του σταριού στην Ελλάδα. Εξωτερικό εμπόριο και κρατική παρέμβαση (1860 1912), Αθήνα 1991, σ. 71. 19 Κοκκινάκης, όπ. π., σ. 612. 20 Μιχάλης Ρηγίνος, Η κίνηση των συναλλαγμάτων και των νομισμάτων στις ελληνικές αγορές, 1856-1912, Αθήνα 1997, σ. 51. 21 Κοκκινάκης, όπ. π., σ. 525 και Δεμαθάς..., όπ. π., σσ. 38, 50. 15

τερικό, οι κυβερνήσεις των αρχών του 20ού αιώνα δεσμεύτηκαν να περιορίσουν τον εξωτερικό δανεισμό και να επιφέρουν μία ισορροπία στην ισοτιμία συναλλάγματος 22. Ωστόσο, το πιστωτικό χρήμα μπορεί να διόγκωνε τα ελλείμματα, αλλά, από την άλλη, ενίσχυε την παραγωγικότητα. Η κατ έτος μείωση των δραχμικών κερμάτων κατά 2.000.000 δραχμές συνδυαζόταν με την αύξηση της εισροής ξένου συναλλάγματος. Εκείνο προερχόταν από την επιστροφή των ξένων επενδυτών και τα εμβάσματα της εμπορικής ναυτιλίας και των μεταναστών σε Αίγυπτο και ΗΠΑ 23. Μετατρεπόταν άμεσα στο τοπικό νόμισμα για την αποπληρωμή των εξωτερικών δανείων και δημιουργούσε τις συνθήκες μιας νομισματικής κρίσης, όταν στην Ελλάδα του β μισού της πρώτης δεκαετίας του 20ού αιώνα δεν παρατηρείται το φαινόμενο της οικονομικής κρίσης 24. Οι τραπεζίτες δήλωναν ιδιαίτερα προβληματισμένοι. Επί Θεοτόκη, πρότειναν την υποτίμηση της δραχμής και την κοπή αργυρών κερμάτων, έτσι ώστε να αυξηθεί η κυκλοφορία του νομίσματος και να τονωθεί η ασφυκτιούσα εσωτερική αγορά 25. Η ημιεπίσημη οικονομολογική προσέγγιση δεν προσέκρουε μόνο στις αντιρρήσεις του ΔΟΕ, προσέκρουε και στις οικονομικές πολιτικές της Λατινικής Ένωσης 26. Η Λατινική Ένωση ιδρύθηκε στις 23 Δεκεμβρίου 1865 και είχε πέντε κράτη-μέλη, την προεξάρχουσα Γαλλία, την Ιταλία, το Βέλγιο, την Ελβετία και την Ελλάδα. Η τελευταία προσχώρησε στη Λατινική Ένωση το 1868 και την τετραετία 1905-1909 παρέμενε τυπικό μέλος της. Είχε προηγηθεί, την 10η Απριλίου του 1867, η έγκριση από το ελληνικό κοινοβούλιο του νόμου ΣΔ για την ένταξη της χώρας στην πρώτη νομισματική ένωση της ευρωπαϊκής ηπείρου 27. Η Λατινική Ένωση περιελάμβανε ευρωπαϊκές χώρες και τις αποικίες τους στις τέσσερις ηπείρους. Τα πέντε μέλη εφάρμοζαν τον κανόνα του χρυσού στις μεταξύ τους συναλλαγές, όπου θεωρούσαν ισότιμα τα εθνικά νομί- 22 Ευάγγελος Πρόντζας, Η αυθεντία του νομίσματος στη νεοελληνική κοινωνία. Η περίοδος των διατακτικών κερμάτων (1885-1910), Αθήνα 1995, σ. 133. 23 Ρηγίνος, όπ. π., σ. 51 και Πρόντζας, Η αυθεντία του νομίσματος..., όπ. π., σ. 131. 24 Δεμαθάς..., όπ. π., σ. 41. 25 Δεμαθάς..., όπ. π., σσ. 49-51. 26 Πρόντζας, Η αυθεντία του νομίσματος..., όπ. π., σ. 129 και Δεμαθάς..., όπ. π., σσ. 49-50. 27 Πρόντζας, Η αυθεντία του νομίσματος..., όπ. π., σσ. 22, 107. 16

σματά τους ανεξαρτήτως προέλευσης, αλλά βάρους και περιεκτικότητας στα πολύτιμα μέταλλα χρυσό και άργυρο. Ο κανόνας του χρυσού όριζε η ισορροπία του νομίσματος να εξαρτάται από την τιμή και τη διακίνησή του χρυσού εντός της Λατινικής Ένωσης, καθώς και από τη σημασία του στην παγκόσμια αγορά 28. Τα συμβαλλόμενα μέρη είχαν απωλέσει με την προσχώρησή τους στη Λατινική Ένωση το δικαίωμα της ανεξάρτητης νομισματικής πολιτικής. Οι α- ποφάσεις λαμβάνονταν από κοινού και γι αυτό, όταν το 1908 η ελληνική κυβέρνηση διαπραγματευόταν με το γαλλικό υπουργείο οικονομικών για την κοπή ελληνικών αργυρών κερμάτων, συνάντησε την άρνηση της γαλλικής πλευράς. Οι γάλλοι οικονομολόγοι δεν επιθυμούσαν η κοπή αργυρών κερμάτων να αποφέρει κέρδος στην εκδοτική αρχή μέσω της πληθωριστικής πίεσης. Η εξαγωγή αργυρών δραχμών στα υπόλοιπα κράτη-μέλη θα προκαλούσε την πτώση της αξίας των εθνικών αργυρών κερμάτων τους. Κατ επέκταση, αντιτίθεντο και η άρνησή τους εγκλώβιζε την ελληνική νομισματική πολιτική σε απραξία. Εξάλλου, ακόμη κι αν οι αιτιάσεις της ελληνικής πλευράς διέθεταν λογική βάση, δεν έβρισκαν ανταπόκριση στις ξένες πρωτεύουσες 29. Αποτέλεσμα της μη κοπής νέων κερμάτων ήταν η ανατίμηση της δραχμής και ο περιορισμός, συνεπώς, της ελαστικότητας της χρηματικής οικονομίας. Η επαναφορά της ισοτιμίας δραχμής-γαλλικού φράγκου στην αναλογία 1:1 το 1909 30 δεν συντελέστηκε μόνο χάρη στην αναθέρμανση της ελληνικής οικονομίας μετά την επιβολή του ΔΟΕ. Ενδεικτικό της κατάστασης είναι ότι τα φθαρμένα κέρματα και τραπεζογραμμάτια δεν μπορούσαν, πολλές φορές, να αποσυρθούν από την α- γορά λόγω της μείωσης της προσφοράς χρήματος. Αντιθέτως, ο πληθυσμός της χώρας αυξήθηκε κατά 200.000 περίπου στην πρώτη δεκαετία της επιβολής του ΔΟΕ. 28 Ρηγίνος, όπ. π., σ. 34 και Πρόντζας, Η αυθεντία του νομίσματος..., όπ. π., σ. 74. 29 Πρόντζας, Η αυθεντία του νομίσματος..., όπ. π., σσ. 27-28, 137-138, 142. 30 Μέγα Ἑλληνικὸν..., όπ. π., τ. 1, σσ. 438-439: έτος ισοτιμία δραχμήςγαλλικού φράγκου 1905 1:1,23125 1906 1:1,10 1907 1:1,0875 1908 1:1,08125 1909 1:1,03 17

4. Η Ελλάδα σε αριθμούς το 1907 Η Ελλάδα δεν είχε εισέλθει ακόμη στη σύγχρονη εποχή της. Οι άνθρωποι δρούσαν, λειτουργούσαν και συμπεριφέρονταν με τα δεδομένα του 19ου αιώνα. Το σύνταγμα του 1864 είχε ήδη κριθεί από πολλούς ως απαρχαιωμένο θεσμικό μοντέλο 31. Το ελληνικό κράτος όφειλε να ενσωματώσει στην οικονομική του πολιτική παραμέτρους καθοριστικές για την αποκατάσταση της διασαλευμένης κοινωνικής ειρήνης. Το Αγροτικό Ζήτημα, η Σταφιδική Κρίση και η εξωτερική μετανάστευση προστίθεντο στην παραδοσιακή κυριαρχία του αναλφαβητισμού και της υψηλής θνησιμότητας στο πλαίσιο πλέον του κοινωνικού και οικονομικού μετασχηματισμού 32. Παράλληλα, η ανεπάρκεια του ελληνικού πολεμικού ναυτικού και του στρατού ξηράς συνδυάζονταν επικίνδυνα με τη διπλωματική απομόνωση της χώρας στο εξωτερικό και την έξαρση του Ανατολικού Ζητήματος στην ανατολική λεκάνη της Μεσογείου. Όσο ποτέ άλλοτε στο παρελθόν, η αποτελεσματική διακυβέρνηση εντός της συνταγματικής μοναρχίας προκρινόταν ως η μόνη λύση για την έξοδο από την πολυφυή κρίση. Συνεπώς, ο Έλληνας Πρωθυπουργός έπρεπε να μην αρκεσθεί στην άσκηση της εξουσίας, αλλά να φέρει το βάρος της συλλογικής ευθύνης, του στρατηγικού σχεδιασμού και της οικονομικής πολιτικής 33. Ο Γ. Θεοτόκης και το επιλεγμένο από τον ί- διο υπουργικό συμβούλιο γνώριζαν το Δεκέμβριο του 1905 τη μειονεκτική θέση στην οποία βρισκόταν η χώρα στο εξωτερικό, όταν το κύρος των πολιτικών προσώπων στο εσωτερικό δεν τελούσε υπό το καθεστώς του sine qua non. Η ελληνική επικράτεια εκτεινόταν σε έκταση 63.211 τετρ. χλμ. (Στερεά Ελλάδα, Θεσσαλία, Πελοπόννησος, Κυκλάδες, Ιόνιοι Νήσοι). Τα 2.631.952 νόμιμων και μόνιμων κατοίκων διαβιούσαν στους 26 Νομούς, 69 Επαρχίες και 445 Δήμους του κράτους. Σε διάστημα έντεκα ετών (1896-1907), 198.146 ά- 31 Ήδη από το 1874 υψώθηκαν φωνές για την αναθεώρησή του, Αλέξανδρος Σβώλος, Τα Ελληνικά Συντάγματα 1822-1952, Αθήνα 1972, σσ. 44-45 και Αριστομένης Θεοδωρίδης, Ἡ ἐπανάστασις καὶ τὸ ἔργον αὐτῆς, Αθήνα 1914, σσ. 22-23. 32 Σβώλος, όπ. π., σ. 11. 33 Gunnar Hering, Τα πολιτικά κόμματα στην Ελλάδα 1821-1936, τ. 1, Αθήνα 2004, σ. 42. 18

τομα προστέθηκαν στο συνολικό πληθυσμό. Η πυκνότητα του πληθυσμού ανά τετραγωνικό χιλιόμετρο έφθανε τους 41,64 κατοίκους. Το 80% του πληθυσμού ήταν ηλικίας κάτω των 40 ετών, το 11% ανήκε στην ηλικιακή ομάδα των 41-60 ετών και μόλις το 9% υπερέβαινε την πέμπτη δεκαετία ζωής 34. Οι άρρενες εκλογείς ήταν 802.726 και οι εγγράμματοι 659.755 (49,79% του ανδρικού πληθυσμού). Από το 1.307.010 γυναικών γνώριζαν ανάγνωση και γραφή οι 228.060 (17,45%). Ο νομός Αττικής, ο χώρος επέκτασης του πολεοδομικού συγκροτήματος Αθηνών-Πειραιώς (250.000 κατοίκων), ευεργετούνταν από τα πλεονεκτήματα της ανάπτυξης της κεντρικής γραφειοκρατίας και του Τύπου, η οποία, σε συνδυασμό με τη στοιχειώδη εκπαίδευση, ωθούσε το ποσοστό των εγγράμματων στο υψηλότερο ποσοστό ανά την επικράτεια (181.109 άνδρες και γυναίκες έναντι 160.138 αναλφάβητων). Ενώ στην Αττική 65.337 γυναίκες στις 159.429 ήταν εγγράμματες, στους υπόλοιπους νομούς της χώρας το ποσοστό των πρώτων ήταν αποθαρρυντικό (από 5% στην Ευρυτανία έως 20% στην Αχαΐα). Η γενική απογραφή του πληθυσμού της 27ης Οκτωβρίου του 1907 στερείται αρετών, αφού η αμέθοδη εκτέλεσή της δεν επιτρέπει την ανεπιφύλακτη υιοθέτηση των τεκμηρίων της. Παρόλα αυτά, στην πρώτη σελίδα του δίτομου έργου του υπουργείου Εσωτερικών ο συγγραφέας υποστηρίζει τη θέση ότι χάρη στην ανάλυση των πληθυσμικών δεδομένων της απογραφής «δυνάμεθα νὰ σχηματίσωμεν ἰδέαν σαφῆ περὶ τῆς ἐνεστώσης καταστάσεως λαοῦ τινὸς καὶ περὶ τῆς ἐν τῷ προσεχεῖ μέλλοντι προόδου αὐτοῦ ἐν τῷ πολιτισμῷ καὶ τῇ ἐθνικῇ δυνάμει» 35. Οπωσδήποτε, όμως, καταγράφει την ανάπτυξη του αστικού πληθυσμού. Το 17% του πληθυσμού (459.000) είχε εγκατασταθεί σε δεκατέσσερις πόλεις με πληθυσμό άνω των 10.000 κατοίκων (Αθήνα, Πειραιάς, Πάτρα, Βόλος, Λάρισα, Κέρκυρα, Ερμούπολη, Τρίκαλα, Καλαμάτα οι σημαντικό- 34 Συνεπεία της υψηλής θνησιμότητας. 35 Γεώργιος Χωματιανός, Στατιστικὰ ἀποτελέσματα τῆς γενικῆς ἀπογραφῆς τοῦ πληθυσμοῦ κατὰ τὴν 27 Ὀκτωβρίου 1907, τ. 1, Αθήνα 1909, σ. α. 19

τερες εξ αυτών), ενώ ο αστικός πληθυσμός της χώρας πλησίαζε το ¼ του συνόλου (24%, 648.000). 36 Η Ελλάδα ήταν η μοναδική χώρα στη Βαλκανική χερσόνησο, όπου ο δευτερογενής και ο τριτογενής τομέας της παραγωγής εκτείνονταν σε μεγαλύτερο εύρος απ ό,τι στις κατά βάσει αγροτικές σλαβικές κοινωνίες (24% και 26% αντίστοιχα). Η ελληνική κοινωνία όμως δεν είχε απεμπολήσει τον αγροτικό χαρακτήρα της κοινωνικής και οικονομικής της οργάνωσης (50% της ελληνικής οικονομίας απορροφούνταν στην αγροτοκτηνοτροφία). Μάλιστα, τα σημαντικότερα δομικά προβλήματά της ανάγονταν στον 19ο αιώνα και σχετίζονταν άμεσα με τις σχέσεις παραγωγής και εκμετάλλευσης στον πρωτογενή τομέα και κυρίως τη γεωργία 37. Οι Έλληνες αγρότες μαστίζονταν από την καχεκτικότητα των εισοδημάτων τους. Η μικρή έγγεια ιδιοκτησία δεν μπορούσε να εξασφαλίσει τα προς τω ζην σε ένα διαρκώς αυξανόμενο πληθυσμό. Η α- γροτική οικονομική κρίση ιδωμένη υπό το πρίσμα των πάγιων συλλογικών προβλημάτων της ελληνικής κοινωνίας αποκτά κρίσιμες διαστάσεις. Εν προκειμένω, το Αγροτικό Ζήτημα, η Σταφιδική Κρίση και η εξωτερική μετανάστευση συνδέονταν πολλές φορές άρρηκτα. Η τελευταία κυβέρνηση του Γ. Θεοτόκη κλήθηκε εκ των πραγμάτων να λάβει θέση πιεζόμενη από την επικριτική στάση του ελληνικού Τύπου, συμπολιτευόμενου και αντιπολιτευόμενου, την κοινωνική δυσαρέσκεια και την αναταραχή στην αγροτική περιφέρεια του κράτους. 38 5. Το μεταναστευτικό ρεύμα προς το Εξωτερικό Το φαινόμενο της εξωτερικής μετανάστευσης ήταν γνώριμο χαρακτηριστικό της ελληνικής κοινωνίας από τον 19ο αιώνα. Το ελληνικό κράτος αποτελούσε την επίσημη υπόσταση εκατομμυρίων Ελλήνων ανά την υφήλιο (Δια- 36 Τα στατιστικά στοιχεία της υποενότητας «Η Ελλάδα σε αριθμούς το 1907» προέρχονται από τις δύο παρακάτω πηγές: Χωματιανός, όπ. π., τ. 1, σσ. ιε, μθ, νστ, ξ, 57, 122, Hering, όπ. π., τ. 2, σ. 693 και Χαρίτων Κοριζής, Ἡ πολιτικὴ ζωὴ εἰς τὴν Ἑλλάδα 1821-1910, Αθήνα 1974, σσ. 138, 145-146. 37 Βουλή των Ελλήνων, Η Ελλάδα των Βαλκανικών Πολέμων 1912-1913, Αθήνα 2003, σ. 19. 38 Victor Papacosma, The Military in Greek Politics. The 1909 coup d etat, Κεντ 1977, σσ. 28-29, 31. 20

σπορά, αλύτρωτος Ελληνισμός) και όχι τον τόπο της καταγωγής ή της διαμονής όλων των ελληνικών πληθυσμών. Ο παραδοσιακός μεσογειακός προσανατολισμός των Ελλήνων μεταναστών του 19ου αιώνα υπέστη ριζική μετάθεση με την τεχνολογική πρόοδο της ναυσιπλοΐας και την ανάδειξη των ΗΠΑ σε γη της επαγγελίας για τους Ευρωπαίους αγρότες και επιτηδευματίες. Ευρέα στρώματα της ελληνικής κοινωνίας αδυνατούσαν να επιτύχουν ικανοποιητικό βιοτικό επίπεδο στον τόπο καταγωγής τους ή στις αναπτυσσόμενες πόλεις της ελληνικής επικράτειας. Η υπερπόντια μετανάστευση έγινε αντιληπτή ως ένας ανοικτός δίαυλος επικοινωνίας με τα ξένα ήθη, τις συνήθειες, τα κοινωνικά πρότυπα και την οικονομική πρόοδο. Προσέφερε δε την τεχνητή επίλυση των κοινωνικών και οικονομικών προβλημάτων με τη φυγή κατά κανόνα νέων και πτωχών ανδρών, οι οποίοι ανήκαν στον ενεργό πληθυσμό και δεν απορροφούνταν στο εργατικό δυναμικό της χώρας 39. Την τετραετία 1905-1909 το μεταναστευτικό ρεύμα διογκώθηκε: ΕΤΟΣ ΡΕΥΜΑ ΕΞΩΤΕΡΙΚΗΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗΣ 1905 12.144 1906 23.127 1907 46.283 1908 28.808 1909 20.262 Ο πληθυσμός μειώθηκε από τις 35.000 (1889-1896) στις 18.000 λόγω της αρνητικής επίδρασης της εξωτερικής μετανάστευσης στο δείκτη της συνολικής αύξησης. Περίπου 250.000 Έλληνες (αγρότες κατά κύριο λόγο) μετανάστευσαν στη χρονική περίοδο 1895-1914 με προορισμό τις ΗΠΑ, αλλά και την Αίγυπτο, την Αργεντινή, την Αυστραλία, τον Καναδά και τη Ν. Αφρική. Το 50% εξ αυτών μετανάστευσε στο β μισό της δεκαετίας του 1900 και το 18% εντός του 1907, όταν υπεύθυνος πρωθυπουργός ήταν ο Γ. Θεοτόκης 40. 39 Eric Hobsbawn, Η Εποχή των Αυτοκρατοριών 1875-1914, Αθήνα 2002, σ. 65. 40 Κοριζής, όπ. π., σ. 147. 21

Η εξωτερική μετανάστευση ευνοήθηκε από την ανερχόμενη αστικοποίηση. Οι πληγέντες του Αγροτικού Ζητήματος, της Σταφιδικής Κρίσης και του υπερπληθυσμού, που κατατεμάχιζε την κληροδοτούμενη ατομική ιδιοκτησία, είχαν σαν αφετηρία του δρόμου τους προς τον ξενιτεμό την Αθήνα, τον Πειραιά ή κάποια άλλη μεγάλη ελληνική πόλη. Εκεί, συνήθως, αδυνατούσαν να βρουν εργασία και στέγη. Η Ερμούπολη παρήκμαζε λόγω της ατμοκίνητης ναυσιπλοΐας. Τα σύγχρονα εμπορικά πλοία διενεργούσαν ταχύτερους και περισσότερο εκτεταμένους πλόες παρακάμπτοντας έτσι το λιμάνι της, που δεν χρησίμευε πλέον ως περιφερειακό κέντρο του διαμετακομιστικού εμπορίου. Η Πάτρα αποτελούσε απείκασμα του παρελθόντος της. Το εξαγωγικό εμπόριο της σταφίδας διεκπεραιωνόταν μέσω του λιμανιού της. Η κρίση της διάθεσης της σταφίδας συνεπαγόταν και βαθιά οικονομική και κοινωνική κρίση της τοπικής κοινωνίας 41. Πράγματι, μετά την ήττα του 1897, η εγκληματικότητα αυξήθηκε. Εγκλήματα αστικού, οικογενειακού και εμπορικού δικαίου λάμβαναν χώρα στις πόλεις, αλλά και στην ελληνική περιφέρεια. Στη διαδικασία της εκδίκασης είχαν συσσωρευτεί 100.000 υποθέσεις. Οι φυγόδικοι ανέρχονταν στις 12.580 και οι διάδικοι τις 88.901 (1899). Οι Αρχές δεν εμπόδιζαν τους νεαρούς υπόδικους να μεταναστεύσουν στο Εξωτερικό 42. Εξάλλου, τα εμβάσματα των μεταναστών και η φορολόγηση των εισαγόμενων προϊόντων ισοσκέλιζαν, έ- στω μερικώς, το ελλειμματικό ισοζύγιο πληρωμών και βελτίωναν την απόδοση της εθνικής οικονομίας 43. ΕΤΟΣ ΕΞΑΓΩΓΕΣ ΕΙΣΑΓΩΓΕΣ ΕΜΠΟΡΙΚΟ ΕΛΛΕΙΜΜΑ (σε δρχ.) 1905 83.691 141.756 58.065 1906 153.526 114.636 +38.890 1907 117.620 149.068 31.448 1908 110.713 154.633 43.920 1909 101.687 137.549 35.862 44 41 Ρηγίνος, όπ. π., σσ. 24, 27. 42 Hering, όπ. π., τ. 2, σ. 724. 43 Η Ελλάδα των Βαλκανικών Πολέμων, όπ. π., σ. 21. 44 Τα στοιχεία προέρχονται από το έργο Νόμισμα και Πολιτική του Ι. Κοκκινάκη, σ. 609. 22

6. Το ελληνικό Αγροτικό Ζήτημα Το Αγροτικό Ζήτημα στην Ελλάδα επανήλθε εκ νέου στο προσκήνιο μετά την προσάρτηση της Θεσσαλίας στην ελλαδική επικράτεια το 1881 45. Η προσάρτηση του μεγαλύτερου σιτοβολώνα της Βαλκανικής δεν ισοδυναμούσε και με ενσωμάτωση των κατοίκων του νέου γεωγραφικού διαμερίσματος στην κοινωνική και οικονομική ζωή των υπόλοιπων ελεύθερων Ελλήνων ούτε με την επίτευξη σιτάρκειας 46. Η συνολική έκταση των τσιφλικιών στη Θεσσαλία, την Άρτα, την ανατολική Στερεά Ελλάδα (Αττική, Βοιωτία, Εύβοια) και τα Επτάνησα κάλυπτε τα 5.000.000 στρέμματα, ενώ η μικρή ιδιοκτησία συμπλήρωνε τον αγροτικό χάρτη της χώρας με την προσθήκη 7.000.000 στρεμμάτων. Το 50% της έκτασης των νομών Λάρισας και Τρικάλων και τα ¾ της καλλιεργούμενης έκτασης στη Θεσσαλία κάλυπτε η μεγάλη ιδιοκτησία 47. Οι μισοί α- γροτικοί οικισμοί της Θεσσαλίας (335) κατοικούνταν από τους ακτήμονες καλλιεργητές των τσιφλικιών, οι οποίοι έφεραν το χαρακτηρισμό «κολίγοι» 48. Η κύρια καλλιέργεια στο θεσσαλικό κάμπο αφορούσε την παραγωγή σιταριού, μπορούσε δε να χαρακτηρισθεί ως μονοκαλλιέργεια 49. Παρόλα αυτά, η ανελαστικότητα της παραγωγής καθιστούσε ανέφικτη την ποσοτική ανάπτυξη του βασικού αυτού είδους διατροφής. Οι κολίγοι καταπιέζονταν από τους επιστάτες των γαιοκτημόνων, ενώ οι τελευταίοι συχνά απουσίαζαν από την ιδιοκτησία τους. Επίσης, οι γαιοκτήμονες αντιμετώπιζαν την έγγεια ιδιοκτησία ως δευτερεύουσα ενασχόληση, ως πηγή σταθερού και αμετάβλητου εισοδήματος για το οποίο δεν ήταν διατεθειμένοι να επενδύσουν απόθεμα των κερδών τους 50. Συνέτειναν έτσι στη μονομερή εμπορευματοποίηση της παραγωγής, τη διάθεση του προϊόντος στην αγορά και όχι τον εκσυγχρονισμό των μέσων παραγωγής, όπως συνέβαινε την ίδια περίοδο στις ΗΠΑ και τη Δυτική Ευρώπη. 45 Ευάγγελος Πρόντζας, Οικονομία και γαιοκτησία στη Θεσσαλία (1881-1912): τα τεκμήρια, Αθήνα 1992, σ. 22 και Καρβέλα, όπ. π., σ. 31. 46 Νίκος Ποταμιάνος, Η ριζοσπαστική δεξιά και το αγροτικό ζήτημα στις αρχές του 20ού αιώνα. Η περίπτωση του Χρηστοβασίλη και της εταιρείας του «Ελληνισμού», Μνήμων, τ. 26 (2004), σσ. 134-135 και Μητροφάνης, όπ. π., σ. 38. 47 Καρβέλα, όπ. π., σ. 33. 48 ΙΕΕ, τ. 14, σσ. 193-195 και Καρβέλα, όπ. π., σ. 33. 49 Πρόντζας, Οικονομία και γαιοκτησία..., όπ. π., σ. 31. 50 Καρβέλα, όπ. π., σσ. 34-35. 23

Αναγκαστική ήταν λοιπόν η κρατική παρέμβαση, η οποία έλεγχε την ποιότητα του εισαγόμενου σίτου και δευτερευόντως τις αυξομειώσεις των τιμών 51. Η κυβέρνηση Γ. Θεοτόκη συνέχισε τη σταθερή κρατική πολιτική της ελεύθερης οικονομίας επιβάλλοντας μειωμένους δασμούς εισαγωγής. Η δασμολογική πολιτική ήταν αναγκαία, αφού στις εισαγωγές σίτου οφειλόταν κατά πολύ η διόγκωση των εισαγωγών. Ο αντίκτυπος της διπλωματικής θέσης της κυβέρνησης Θεοτόκη ήταν περισσότερο ορατός με την εκμηδένιση των εισαγωγών σίτου από τη Ρουμανία και τη μείωση των αντίστοιχων άλλων από την Οθωμανική αυτοκρατορία 52. Πράγματι, η ανάδειξη του Πειραιά σε λιμάνι σιτεμπορίου ώθησε την πόλη σε οικονομική απογείωση, παραμερίζοντας την Ερμούπολη και την Πάτρα. Το δυναμικότερο εμπορικό λιμάνι της χώρας συνέδεε την πρωτεύουσα, το μεγαλύτερο καταναλωτή δημητριακών στην ελληνική επικράτεια, με το παγκόσμιο δίκτυο του διαμετακομιστικού εμπορίου της Μαύρης Θάλασσας, της Μεσογείου και του Ατλαντικού 53. Από την άλλη, η μετάβαση της Θεσσαλίας από το βυζαντινό-οθωμανικό νομικό καθεστώς της κοινότητας στο ελληνορωμαϊκό δίκαιο της ατομικής ιδιοκτησίας δεν ωφέλησε τους καλλιεργητές των τσιφλικιών, οι οποίοι κλήθηκαν να καταβάλουν τακτικά έμμεσους και άμεσους φόρους στο κράτος και τους κυρίους τους υπό το καθεστώς της απειλής της έξωσης από την καλλιεργούμενη γη. Το υπουργικό συμβούλιο δεν βελτίωσε την ποιότητα ζωής των κολίγων. Στην αυγή του 20ού αιώνα η ελληνική κοινωνία δυσανασχετούσε με τη διαιώνιση του συγκεκριμένου κοινωνικού φαινόμενου, το οποίο αντιμετωπιζόταν συλλήβδην ως οπισθοδρομικό. Επιπλέον, το κράτος εφάρμοσε αντιπαραγωγική και ασύμφορη φορολογία. Κατάργησε τη δεκάτη, αλλά επέβαλε το φόρο των αροτριώντων ζώων. Ο συγκεκριμένος φόρος αποδείχθηκε δυσβάστακτος για τους κολίγους. Οι ακτήμονες χωρικοί δεν έχαιραν πλέον νομικής κάλυψης στη σχέση εξάρτησής τους με το γαιοκτήμονα. Περαιτέρω, φορολογούνταν για το 51 Μητροφάνης, όπ. π., σ. 73. 52 Μητροφάνης, όπ. π., σ. 41. 53 Μητροφάνης, όπ. π., σσ. 15-16, 42. 24

δικαίωμά τους να καλλιεργούν τη γη με τη χρήση αγροτικών εργαλείων 54. Η γενική αποτίμηση της εργασίας της κυβέρνησης Γ. Θεοτόκη για τη μείωση των συνεπειών του Αγροτικού Ζητήματος δεν αγγίζει τις επιδόσεις της κινητοποίησης της κρατικής μηχανής στα 1906 για την υποδοχή των προσφύγων της Ανατολικής Ρωμυλίας. 7. Η έλευση του πρώτου οργανωμένου κύματος προσφύγων στην Ελλάδα του 20ού αιώνα Στην κυβέρνηση Θεοτόκη μπορεί κανείς να αναγνωρίσει ανεπιφύλακτα την ευεργετική της παρέμβαση στην αγορά μεγάλων έγγειων ιδιοκτησιών και την απόδοσή τους σε μικροκαλλιεργητές. Η δράση της αυτή υπήρξε χωρίς ι- στορικό προηγούμενο. Επιπροσθέτως, η συναινετική της πολιτική δεν ακολουθήθηκε από τις κατοπινές κυβερνήσεις μετά την έλευση των προσφύγων του 1922 55. Στην προσπάθειά της όμως αυτή συναντούσε νομικό κώλυμα, το άρθρο 17, που δεν επέτρεπε την απαλλοτρίωση ατομικής περιουσίας για λόγους κοινωνικής ωφέλειας. Το ελληνικό σύνταγμα δεχόταν τη συγκεκριμένη διευθέτηση μόνο στην περίπτωση της δημόσιας ανάγκης 56, η οποία είχε ευρεία ερμηνεία και, συνεπώς, περιορισμένη πρακτική ισχύ. Ωστόσο, η τελευταία κυβέρνηση Θεοτόκη όφειλε να καινοτομήσει. Τον Αύγουστο του 1906 καταστράφηκε η πόλη της Αγχιάλου στις ακτές της Μαύρης Θάλασσας. Η παραδοσιακή εστία Ελληνισμού παραδόθηκε στις φλόγες από το εξαγριωμένο πλήθος Βούλγαρων ενάντιων στην επιλογή του Οικουμενικού Πατριαρχείου να αποστείλει τον Σωφρόνιο στη μητρόπολη Αγχιάλου. Το γεγονός αυτό συνοδεύτηκε από την επέκταση των ανθελληνικών διώξεων στη Φιλιππούπολη και στο σύνολο της Ανατολικής Ρωμυλίας και Βουλγαρίας 57. Η συγκεκριμένη κοινωνική αναταραχή ήταν η σφοδρότερη στη Βουλγαρία της 54 Καρβέλα, όπ. π., σ. 46. 55 Καρβέλα, όπ. π., σ. 292. 56 Σβώλος, όπ. π., σ. 130, Καρβέλα, όπ. π., σ. 42 και Hering, όπ. π., τ. 2, σ. 726. 57 Helen Gardikas-Katsiadakis, Greece and the Balkan Imbroglio. Greek Foreign Policy, 1911-1913, Αθήνα 1995, σ. 44. 25

πρώτης δεκαετίας του 20ού αιώνα 58. Έγινε δε η αφορμή για την επίταση των διώξεων κατά του ελληνικού στοιχείου στη φόρου υποτελή οθωμανική επαρχία υπό την καθοδήγηση της βουλγαρικής ηγεσίας. Το βουλγαρικό καθεστώς δυσαρεστούνταν από την επικράτηση των ελληνικών ένοπλων σωμάτων στη Μακεδονία. Ανεξακρίβωτος αριθμός Ελλήνων (37-40.000) προσέφυγε είτε δια ξηράς στην οθωμανική Θράκη είτε δια θαλάσσης στην Ελλάδα με εμπορικά πλοία μέσω των Στενών και με προορισμό το λιμάνι του Πειραιά. Είχε προηγηθεί των ελληνικών διωγμών στη Βουλγαρική Ηγεμονία, τον Ιούνιο του 1906, η έκρηξη διώξεων στο Βουκουρέστι και την Κωστάντζα με θύματα τις μακραίωνες ελληνικές κοινότητες της Ρουμανίας και την απέλαση σημαινόντων μελών τους 59. Ακόμη, στους πρόσφυγες της Ανατολικής Ρωμυλίας, Βουλγαρίας και Ρουμανίας προστέθηκαν ολιγάριθμοι Πόντιοι του Καυκάσου, οι οποίοι εξέφρασαν την προθυμία τους να εγκατασταθούν στην ελληνική επικράτεια ως καλλιεργητές. Επί τω προκειμένω, τις προϋποθέσεις της γεωργικής εγκατάστασης και αποκατάστασης πληρούσαν 149 οικογένειες από τη Ρουμανία και 129 από τον Καύκασο, οι οποίες έλαβαν γη και στέγη στο χωριό Τσαμάσι της επαρχίας Καρδίτσας 60. Επακόλουθο της διπλωματικής εμπλοκής ήταν η ταύτιση της κρατικής πρόνοιας στο Αγροτικό Ζήτημα με την ανάγκη εγκατάστασης και αγροτικής αποκατάστασης χιλιάδων προσφύγων στο θεσσαλικό χώρο. Πολύ γρήγορα προτάθηκε η εγκατάσταση των προσφύγων στη Θεσσαλία επειδή ήταν το μόνο γεωγραφικό διαμέρισμα της χώρας στο οποίο υπήρχε διαθέσιμη καλλιεργούμενη γη. Εξάλλου, το πολεοδομικό συγκρότημα Αθηνών-Πειραιώς δεν μπορούσε να στεγάσει μόνιμα τον προσφυγικό πληθυσμό λόγω της αστυφιλίας που δέσμευε την προσφερόμενη στέγη. Τα τσιφλίκια κυριαρχούσαν στο θεσσαλικό αγροτικό τοπίο, όμως η χαμηλής έντασης εκμετάλλευση (αναξιοποίητοι κοινόχρηστοι χώροι, όπως χερσότοποι, λιβάδια, έλη, τόποι κυνηγιού) των γαιοκτημόνων επέτρεπε την εγκατάσταση μικροϊδιοκτητών και την αποκατάσταση α- 58 R. J. Crampton, A concise History of Bulgaria, Κέμπριτζ 2005, σ. 126. 59 Λούλος, όπ. π., σ. 85. 60 Καρβέλα, όπ. π., σ. 86. 26

κτημόνων Θεσσαλών σε ένα περιορισμένο ποσοστό τους. Το ποσοστό αυτό δεν ξεπερνούσε το 10% των 4.000.000 στρεμμάτων καλλιεργούμενης έκτασης στη Θεσσαλία (8,6%) 61. Η απαλλοτρίωση, κατόπιν διαπραγματεύσεων με τους ιδιοκτήτες των τσιφλικιών, εφαρμόσθηκε στη διετία 1907-1908. Η κυβέρνηση Θεοτόκη μπόρεσε κατ αυτόν τον τρόπο να εξασφαλίσει 647.645 στρέμματα μεγάλης ιδιοκτησίας στη Θεσσαλία: Ονομασία κτη- Έτος πρό- Τρόπος πρό- Συνολική έ- Έκταση δια- μάτων σκτησης σκτησης κταση νομής Στεφανοβίκεια 1902 αγορά 556.100 263.680 Τοπάλεια 1907 αγορά 54.000 40.826 Δύο Τσιγγέλια 1908 αγορά 26.645 26.645 Καλογρηανά 1907 δωρεά 10.900 10.900 62 Η αρχή είχε γίνει το 1902, όταν τα είκοσι έξι στεφανοβίκεια τσιφλίκια αγοράσθηκαν από το δημόσιο. Τα έντεκα από τα είκοσι έξι κτήματα του Ιωάννη Στεφάνοβικ-Σκυλίτση τραπεζίτη του Λονδίνου βρίσκονταν στους νομούς Τρικάλων και Καρδίτσας και τα υπόλοιπα ευφορότερα στην περιοχή της Λάρισας, των Φαρσάλων, του Τυρνάβου και της Αγυιάς. Η διάθεση όμως των 556.100 στρεμμάτων τους ξεκίνησε τέσσερα χρόνια αργότερα, όταν η ανάγκη εγκατάστασης και αγροτικής αποκατάστασης των προσφύγων επέβαλλε την κρατική παρέμβαση. Στο μεσοδιάστημα (Ιανουάριος 1902- Αύγουστος 1906), το ελληνικό κράτος δεσμευόταν από τις ρήτρες εκμετάλλευσης των ενοικιαστών των κτημάτων 63. Στις 13 Απριλίου 1907 και στις 6 Ιουνίου 1909 η κυβέρνηση Θεοτόκη σύναψε δύο γεωργικά θεσσαλικά δάνεια, των δέκα 64 και των πέντε εκατομμυ- 61 Καρβέλα, όπ. π., σ. 248. 62 Ο πίνακας βρίσκεται στη διδακτορική διατριβή της Αικ. Καρβέλα, όπ. π., σ. 38. 63 Καρβέλα, όπ. π., σ. 51. 64 Η Εθνική Τράπεζα δανειοδότησε το ελληνικό δημόσιο με το ποσό των 6.500.000 δραχμών. Ακολουθούσαν η Τράπεζα Αθηνών (2.000.000 δραχμές), η Ιονική Τράπεζα Limited (1.000.000 δραχμές) και η Τράπεζα Ανατολής (500.000 δραχμές). Την 1η Μαρτίου και την 1η Σεπτεμβρίου του 1908 και για τα 27

ρίων δραχμών 65, έχοντας κατά νου την αγορά καλλιεργήσιμων γαιών για τους πρόσφυγες και τους κολίγους. Το πρώτο Γεωργικό Θεσσαλικό Δάνειο χρηματοδότησε την αγορά των κτημάτων του Παναγή Τοπάλη 66 με την καταβολή του ποσού των 1.544.255 δραχμών στις 13 Ιουλίου του 1907 67. Επίσης, αποπλήρωσε το υπόλοιπο ποσό της αγοράς των στεφανοβίκειων κτημάτων, το ο- ποίο όφειλε το ελληνικό δημόσιο στην Εθνική Τράπεζα και βρισκόταν σε εκκρεμότητα (3.000.000 από τα 3.320.000 δραχμές του συνολικού κόστους αγοράς τους) 68. Τέλος, το 1908 το ελληνικό δημόσιο προχώρησε στην τελευταία αγορά μεγάλης έγγειας ιδιοκτησίας στην περιοχή του Αλμυρού (Δύο Τσιγγέλια). Επρόκειτο για τα κτήματα των Καρτάλη-Μπαλτατζή 26.645 στρεμμάτων και αξίας 400.000 δραχμών. Το ποσό εξασφαλίσθηκε με την εκταμίευση του αντίστοιχου αντιτίμου από το υπόλοιπο του πρώτου Γεωργικού Θεσσαλικού Δανείου (13 Νοεμβρίου 1907) 69. Λαμπρή εξαίρεση στον κανόνα αποτελούσε η περίπτωση του κτήματος του Παναγιώτη Χαροκόπου στο δήμο Σιλάνων της Καρδίτσας. Ο Π. Χαροκόπος δώρισε στο ελληνικό κράτος το κτήμα Καλογρηανά έκτασης 10.900 στρεμμάτων. Προέβη σε αυτή τη δωρεά από το Λονδίνο προς το ελληνικό δημόσιο τον Απρίλιο του 1907. Αυστηρή προϋπόθεση στη δωρεά έθετε τη διανομή του κτήματος στους ακτήμονες καλλιεργητές του 70. Το 1907, λοιπόν, ξεκίνησε η διαδικασία διανομής των παραπάνω κτημάτων σε 4.704 οικογένειες Θεσσαλών και προσφύγων ακτημόνων και η κατασκευή εκατοντάδων οικημάτων απαραίτητων για την εγκατάστασή τους σε οργανωμένους οικισμούς μικροϊδιοκτητών. Το κράτος ήταν παρόν στη χρηματοδότηση του πρωτόγνωρου επόμενα 30 χρόνια το ελληνικό κράτος θα κατέβαλε στις τέσσερις τράπεζες εξαμηνιαίες δόσεις, που θα βαρύνονταν από 5% τόκο. Καρβέλα, όπ. π., σσ. 48, 165, 167. 65 Όπως και με το πρώτο Γεωργικό Θεσσαλικό Δάνειο, το 1909 δανειστές του ελληνικού κράτους ήταν οι ΕΤΕ, Ιονική, Αθηνών και Ανατολής. Τα 3.000.000 δραχμές προέρχονταν από την ΕΤΕ, το 1.000.000 δρχ. από την Τράπεζα Αθηνών, οι 500.000 δρχ. από την Ιονική Τράπεζα Limited και αντίστοιχο ποσό από την Τράπεζα Ανατολής. Το δεύτερο Γεωργικό Θεσσαλικό Δάνειο θα εξοφλούνταν την 1η Μαρτίου 1938 ύστερα από την καταβολή 56 εξαμηνιαίων δόσεων, αρχής γενομένης την 1η Ιουλίου 1909. Ο τόκος του 5% βάρυνε τις έντοκες δόσεις. Καρβέλα, όπ. π., σσ. 174-176. 66 Τα Τοπάλεια κτήματα ήταν τέσσερα: Καινούργιο, Άκετσι, Δημητριάδα και Καραμπάσι. Ανήκαν στον Παναγή Τοπάλη, γαιοκτήμονα εγκαταστημένο στο Γαλάτσι της Ρουμανίας. 67 Καρβέλα, όπ. π., σ. 192. 68 Καρβέλα, όπ. π., σ. 167. 69 Καρβέλα, όπ. π., σ. 193. 70 Καρβέλα, όπ. π., σσ. 61, 251. 28