173 Η ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ «ΕΝ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΗΜΟΤΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗΣ ΚΟΥΦΑΛΙΩΤΩΝ» (1907/1908-1913/1914) Α. Πλαίσια λειτουργίας της «εν Θεσσαλονίκη ηµοτικής Σχολής Κουφαλιωτών» Ανάµεσα στα σπουδαία εκπαιδευτικά ιδρ µατα και σχολεία της Θεσσαλονίκης στα τέλη του 19ου αι. και στις αρχές του 20ο, πως η Αστική Σχολή Βαρδαρίου, η Αστική Σχολή Αγίας Τριάδας, η Αστική Σχολή Ανάληψης, το Γυµνάσιο και Παρθεναγωγείο, για τα οποία η έρευνα έχει προχωρήσει αρκετά, αξίζει να αναφέρουµε και τη λειτουργία µίας ακ µη Σχολής, της «εν Θεσσαλονίκη ηµοτικής Σχολής Κουφαλιωτών» (1907/1908-1913/1914) για την οποία δεν υπάρχουν σχεδ ν καθ λου βιβλιογραφικές αναφορές, ενώ οι πηγές είναι περιορισµένες 1. Εντ πωση προκαλεί το γεγον ς τι η λειτουργία της Σχολής δεν αναφέρεται στα Πρακτικά Συνεδριάσεων της η- µογεροντίας, ο τε στα Πρακτικά του Φιλεκπαιδευτικο Συλλ γου Θεσσαλονίκης, αλλά ο τε και σε επίσηµες εκθέσεις άλλων φορέων της π λης, πως της Μητρ πολης, οι οποίες αφορο σαν τη λειτουργία κοινοτικών σχολείων στην π λη της Θεσσαλονίκης. Για τον λ γο αυτ µπορο µε να υποθέσουµε τι αρχικά το σχολείο αυτ λειτουργο σε «αυτ νοµα», και χι ενταγµένο στο δίκτυο των κοινοτικών σχολείων της π λης. Η ονοµασία του σχολείου βέβαια µπορεί να µας οδηγήσει και στους ανθρώπους που είχαν τη φροντίδα και τη µέριµνα για τη σωστή λειτουργία του. Πρ κειται για κατοίκους απ την περιοχή Κουφαλίων του καζά Γιαννιτσών, οι οποίοι κυρίως απ το έτος 1903/1904, µε την έναρξη του Μακεδονικο Αγώνα και τα προβλήµατα που δηµιο ργησε η βουλγαρική προπαγάνδα στην περιοχή τους, εγκαταστάθηκαν µ νιµα στην π λη της Θεσσαλονίκης, µε την ελπίδα της ε ρεσης εργασίας αλλά και καλ τερων συνθηκών ζωής. 1. Για την εκπαίδευση στη Θεσσαλονίκη την περίοδο αυτή βλ. ενδεικτικά: Σ. Ζιώγου-Καραστεργίου, Θεσσαλονίκης Εκπαιδευτικά, Θεσσαλονίκη, Κέντρο Ιστορίας ή- µου Θεσσαλονίκης, 2006 η ίδια, «Η Θεσσαλονίκη εν µαθητολογίοις φθεγγοµένοις..», Συµπ σιο «Τα ελληνικά σχολεία στη Θεσσαλονίκη κατά τον τελευταίο αιώνα της Τουρκοκρατίας» [Κέντρο Ιστορίας του ήµου Θεσσαλονίκης 14], Θεσσαλονίκη 1994, σσ. 27-55 η ίδια, «Συµβολή στην ιστορία των σχολείων της Θεσσαλονίκης κατά το τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα», Μακεδονικά ΙΣΤ (1976) Ευστρ. Βαχάρογλου, «Προσχολική αγωγή στη Θεσσαλονίκη τα τελευταία έτη της Τουρκοκρατίας», Θεσσαλονίκη ΣΤ (2002).
174 Eυστράτιος Θ. Bαχάρογλου Οι κάτοικοι αυτοί φρ ντισαν για τη µ ρφωση των παιδιών τους ιδρ οντας ηµοτικ Σχολείο περίπου το σχολικ έτος 1906-1907. Το σχολείο λειτο ργησε αρχικά µε Νηπιαγωγείο και δ ο τµήµατα Α τάξης, ενώ οι µαθητές και οι µαθήτριες συνέχιζαν τις σπουδές τους σε ανώτερες τάξεις στην Αστική Σχολή Αγίας Τριάδας. Απ το Μαθητολ γιο της Σχολής και ειδικ τερα α- π τη στήλη Τ πος πρ τερων σπουδών των µαθητών και µαθητριών µπορο µε να συµπεράνουµε τι η ηµοτική Σχολή Κουφαλιωτών ιδρ θηκε στη συνοικία της Αγίας Τριάδας ή συνοικία Χαµιντιέ (Hamidiye), η οποία αναφερ ταν στα οθωµανικά Φορολογικά Bιβλία (Hulasa) του έτους 1885 και στο Kτηµατολ γιο του Ιουνίου του 1886. Στην περιοχή έξω απ τα τείχη της π λης, πιο κάτω απ την πλατεία συντριβανίου και ως την προέκταση Τσιµισκή καθώς και κατά µήκος της σηµερινής λεωφ ρου Βασ. λγας υπήρχαν διάσπαρτες κατοικίες γνωστές ως π ργοι, εξοχικά δηλαδή σπίτια µερικών ευκατάστατων κατοίκων 2. Ανάµεσα στους χειµάρρους του Στρατοπέδου (Kı la Deresi) και του Defterdar είχε ήδη κατά το µεγαλ τερο µέρος της σχηµατιστεί η σηµερινή συνοικία της Αγίας Τριάδος, απ την οδ Ευζώνων έως την οδ Παρασκευοπο λου. Η περιοχή συνεχώς αναπτυσσ ταν πληθυσµιακά. Στα τέλη του 19ου αι. λειτο ργησαν στη συνοικία αυτή Σερβική και Βουλγαρική Σχολή προσφέροντας µ ρφωση και σε παιδιά ελλήνων εξυπηρετώντας κυρίως προπαγανδιστικο ς σκοπο ς. Το σχολικ έτος 1909-1910 στη συνοικία της Αγίας Τριάδας λειτουργο σε Βουλγαρική ηµοτική Σχολή Χαµηδιέ µε πενήντα πέντε (55) µαθητές και εξήντα δ ο (62) µαθήτριες µαζί µε τα νήπια. Στην ίδια συνοικία λειτουργο σε και Σερβικ Νηπιαγωγείο ως Nηπιαγωγείο Χαµηδιέ µε δώδεκα (12) µαθητές και µαθήτριες 3. Το έτος 1906, ταν πλήθαιναν τα ξένα σχολεία στη συνοικία της Αγίας Τριάδας, η ηµογεροντία Θεσσαλονίκης ως προστάτης και µαχητής για τη διατήρηση της εθνικής και θρησκευτικής ταυτ τητας του λαο θεώρησε επιτακτική την ανάγκη ίδρυσης Αστικής Σχολής, ώστε να µην αναγκάζονται τα παιδιά των ορθ δοξων ελλήνων να φοιτο ν στη Σερβική ή τη Βουλγαρική Σχολή που ήδη λειτουργο σαν στη συνοικία αυτή 4.Για τον λ γο αυτ το 1906 η εκκλησία της Αγίας Τριάδας αγ ρασε δ ο παλιά διώροφα σπίτια, ξ λινα, µε µεγάλη αυλή (εµβαδ ν 1035 τετρ. πήχεις). Στα σπίτια αυτά λειτο ργησε η Μι- 2. Βασ. ηµητριάδης, Τοπογραφία της Θεσσαλονίκης κατά την εποχή της Τουρκοκρατίας 1430-1912 [Εθνική Βιβλιοθήκη, αρ. 61], Θεσσαλονίκη, Ε.Μ.Σ., 1983, σσ. 222-224. 3. Νικ λαος Γ. Ιγγλέσης, Οδηγ ς της Ελλάδος, απάσης της Μακεδονίας, της Μικράς Ασίας µετά των νήσων του Αρχιπελάγους και των νήσων Κρήτης-Κ πρου-σάµου, έτ.γ, τ. Α, 1910-1911, τµήµα 2, σσ. 30-32. 4. Γεώργιος Μουτάφης, «Η ηµογεροντία της Θεσσαλονίκης στο κοινωνικ της πλαίσιο 1874-1904», Συµπ σιο «Η διαχρονική πορεία του Κοινοτισµο στη Μακεδονία», Θεσσαλονίκη, Κ.Ι.Θ., 1991, σ. 249.
H λειτουργία της «εν Θεσσαλονίκη ηµοτικής Σχολής Kουφαλιωτών» 175 κτή Αστική Σχολή Αγίας Τριάδας και το Νηπιαγωγείο που συστεγάστηκε. Κοντά στην περιοχή, εξαιτίας του µεγάλου αριθµο µαθητών που φοιτο σαν στην Αστική Σχολή Αγίας Τριάδας, ιδρ θηκε και η ηµοτική Σχολή Κουφαλιωτών. Η στήλη του Μαθητολογίου της Σχολής T πος πρ τερων σπουδών καταγράφει µαθητές και µαθήτριες που τα προηγο µενα σχολικά έτη φοίτησαν σε τάξεις της Αστικής Σχολής Αγίας Τριάδας, της Σερβικής Σχολής και της Βουλγαρικής Σχολής. Η παρατήρηση αυτή σε συνδυασµ µε την αυξηµένη µετακίνηση του µαθητικο πληθυσµο µας οδηγεί στο συµπέρασµα τι η «εν Θεσσαλονίκη Αστική Σχολή Κουφαλιωτών» βρισκ ταν στην περιοχή των ελληνικών και ξένων σχολείων της συνοικίας Αγίας Τριάδας και ιδρ θηκε για να καλ ψει τις ανάγκες µαθητών και µαθητριών που προέρχονταν απ περιοχές εκτ ς της Θεσσαλονίκης. Η λειτουργία µάλιστα Νηπιαγωγείου και των τριών πρώτων τάξεων του ηµοτικο Σχολείου καθορίζει τον ρ λο του σχολείου στην εκπαίδευση των µαθητών και µαθητριών που προέρχονταν απ περιοχές εκτ ς της Θεσσαλονίκης και έπρεπε να ενταχθο ν στην Ελληνική Κοιν τητα της Θεσσαλονίκης ή λάµβαναν τις απαραίτητες εκείνες γνώσεις, ώ- στε να ενσωµατωθο ν πιο ε κολα στον µαθητικ πληθυσµ των ανώτερων τάξεων µιας Αστικής Σχολής, πως της Αγίας Τριάδας. Απ τη µελέτη των δεδοµένων προκ πτει πως οι περισσ τεροι µαθητές αλλά και µαθήτριες δήλωναν αρχικά ως τ πο καταγωγής τα Κουφάλια, αργ τερα µως φοίτησαν και µαθητές απ διάφορες περιοχές της Μακεδονίας, της Θεσσαλίας κ.α., ενώ ένας µικρ ς αριθµ ς µαθητών και µαθητριών δήλωναν ως τ πο καταγωγής τη Θεσσαλονίκη. Η λειτουργία της Σχολής α- ναδεικν ει τον µητροπολιτικ και εκπαιδευτικ ρ λο της Θεσσαλονίκης και τη βοήθειά της σε κατοίκους που αναγκάστηκαν να φ γουν απ περιοχές, λ γω των κοινωνικο-πολιτικών συνθηκών και της µη λειτουργίας ελληνικών σχολείων κυρίως εξαιτίας της πίεσης της Βουλγαρικής Εξαρχίας και των ε- θνικών ανταγωνισµών και διεκδικήσεων στη Μακεδονία. Το υπουργείο Εξωτερικών του ελε θερου Ελληνικο κράτους, σ µφωνα µε τον προϋπολογισµ του σχολικο έτους 1908-1909 για την ελληνική παιδεία στην Προξενική περιφέρεια της Θεσσαλονίκης, χορήγησε σαράντα οκτώ (48) οθωµανικές λίρες υπέρ σχολείου Κουφαλιωτών στη Θεσσαλονίκη στηρίζοντας τη λειτουργία του σχολείου 5. εν υπάρχουν δυστυχώς περισσ τερα στοιχεία για την οικονοµική συντήρηση και τους κατοίκους που πρωτοστάτησαν στην ίδρυση της «εν Θεσσαλονίκη ηµοτικής Σχολής Κουφαλιωτών». Ο επ µενος πίνακας παρουσιάζει το διδακτικ προσωπικ της Σχολής. 5. Αρχείο Υπουργείου Εξωτερικών, φάκ. 1908-1909, αρ. Β/33, αρ. υποφ. 3, τµήµα 2, «Προϋπολογισµ ς 1908-1909 Προξενική περιφέρεια Θεσσαλονίκης», Εκπαιδευτικά θέ- µατα κυρίως της Μακεδονίας, σ. 3.
176 Eυστράτιος Θ. Bαχάρογλου ΠINAKAΣ 1 EN ΘEΣΣAΛONIKH HMOTIKH ΣXOΛH KOYΦAΛIΩTΩN ETH I AKTIKO ΠPOΣΩΠIKO 1914-1915 Γεώργιος Bο δηµος-διδάσκαλος Β. Το µαθητικ δυναµικ της Σχολής Απ το αρχείο της Σχολής διασώθηκε το Μητρώον της εν Θεσσαλονίκη ηµοτικής Σχολής Κουφαλιωτών, µε ηµεροµηνία 6 Σεπτεµβρίου 1907. Το Μητρώο καταγράφει τους µαθητές και τις µαθήτριες της Σχολής απ το σχολικ έτος 1907-1908 έως το σχολικ έτος 1913-1914. Στις εσωτερικές σελίδες το βιβλίο καταγράφεται ως Μαθητολ γιο της Σχολής και χι ως Μητρώο. Περιλαµβάνονται οι στήλες: Α ξων αριθµ ς, νοµα και Επώνυµον, Ηλικία, Πατρίς, ήτοι Τ πος γεννήσεως, ιαµονή, Επάγγελµα πατρ ς, Χρ νος εγγραφής, Κατάταξις, Τ πος πρ τερων σπουδών και Παρατηρήσεις. Ο επ - µενος πίνακας παρουσιάζει τον αριθµ των µαθητών και µαθητριών που φοίτησαν στην «εν Θεσσαλονίκη ηµοτική Σχολή Κουφαλιωτών». Η «εν Θεσσαλονίκη ηµοτική Σχολή Κουφαλιωτών» λειτο ργησε αρχικά το σχολικ έτος 1907/1908 µε Νηπιαγωγείο και δ ο τµήµατα της Α τάξης. Τα επ µενα σχολικά έτη λειτο ργησε Νηπιαγωγείο, Α τάξη µε ένα τµήµα και Β τάξη, ενώ το σχολικ έτος 1909/1910 λειτο ργησε και Γ τάξη. Οι µαθητές και οι µαθήτριες που ήθελαν να συνεχίσουν τις σπουδές τους στις ανώτερες τάξεις της Αστικής Σχολής εγγράφονταν στην Αστική Σχολή Αγίας Τριάδας. Ακ µη και µετά την απελευθέρωση απ τον οθωµανικ ζυγ και την ένταξη των σχολείων της Θεσσαλονίκης στο υπουργείο Παιδείας του Ελληνικο κράτους, στη Σχολή Κουφαλιωτών λειτο ργησε Νηπιαγωγείο, Α τάξη και Β τάξη. Απ τη µελέτη των δεδοµένων του Μαθητολογίου και συγκεκριµένα α- π τη στήλη Παρατηρήσεις προκ πτει πως λίγοι µαθητές αποσ ρθηκαν απ τη Σχολή, ενώ λίγοι επίσης µαθητές επέστρεψαν στον τ πο καταγωγής τους. Αρκετοί µαθητές εγγράφηκαν απ τη Σχολή Κουφαλιωτών στην Αστική Σχολή Αγίας Τριάδας. Απ τη µελέτη της παραµέτρου µαθητικ ς πληθυσµ ς παρατηρείται µιας µέτριας µορφής αυξητική τάση. Άξιο προσοχής είναι το γεγον ς της αυξητικής τάσης της φοίτησης των µαθητριών στη Σχολή. Η αυξητική τάση στη φοίτηση των µαθητριών είναι µεγαλ τερη απ αυτή των µαθητών, µε αποτέλεσµα, µετά το σχολικ έτος 1908/1909, οι µαθήτριες που φοιτο σαν στη Σχολή να είναι περισσ τερες απ τους µαθητές. Η φοίτηση των µαθητών παρουσιάζει µείωση µετά το σχολικ έτος 1907/1908 (1907/1908 57,1% µαθητές και 42,9% µαθήτριες, 1908/1909 47,8% µαθητές και 52,2% µαθήτριες,
H λειτουργία της «εν Θεσσαλονίκη ηµοτικής Σχολής Kουφαλιωτών» 177 ΠINAKAΣ 2 13
178 Eυστράτιος Θ. Bαχάρογλου ΠINAKAΣ 2 (συνέχεια) ETH ΣYNOΛO MAΘHTΩN MAΘHTEΣ MAΘHTPIEΣ ΠAPATHPHΣEIΣ
H λειτουργία της «εν Θεσσαλονίκη ηµοτικής Σχολής Kουφαλιωτών» 179 1909/1910 44,7% µαθητές και 55,3% µαθήτριες). Η τάση µείωσης στη φοίτηση των µαθητών στη Σχολή οφείλεται στα κοινωνικο-πολιτικά γεγον τα της εποχής, πως η συµµετοχή τους στον Μακεδονικ Αγώνα, αλλά και σε οικονοµικο ς λ γους, οι οποίοι οδήγησαν πολλο ς µαθητές στην ε ρεση εργασίας, καθώς η φοίτηση των µαθητών σε ανώτερες τάξεις της Αστικής Σχολής δεν ήταν εφικτή για οικογένειες που προέρχονταν απ τα κατώτερα κοινωνικο-οικονοµικά στρώµατα. Το επ µενο γράφηµα παρουσιάζει τον συνολικ αριθµ µαθητών και µαθητριών που φοίτησαν στην «εν Θεσσαλονίκη ηµοτική Σχολή Κουφαλιωτών» απ το σχολικ έτος 1907/1908 έως το σχολικ έτος 1913/1914. ΓPAΦHMA 1 Tο σ νολο των µαθητών και µαθητριών που φοίτησαν στην «εν Θεσσαλονίκη ηµοτική Σχολή Kουφαλιωτών» (1907/1908-1913/1914) Το επ µενο γράφηµα παρουσιάζει τη φοίτηση των µαθητών και µαθητριών σε κάθε έτος στην «εν Θεσσαλονίκη ηµοτική Σχολή Κουφαλιωτών». ΓΡΑΦΗΜΑ 2 Φοίτηση των µαθητών και µαθητριών στην «εν Θεσσαλονίκη ηµοτική Σχολή Kουφαλιωτών» (1907/1908-1913/1914)
180 Eυστράτιος Θ. Bαχάρογλου Γ. Τάξη φοίτησης των µαθητών και µαθητριών της «εν Θεσσαλονίκη ηµοτικής Σχολής Κουφαλιωτών» Απ την επεξεργασία των δεδοµένων του Μαθητολογίου προκ πτει πως ο µεγαλ τερος αριθµ ς των µαθητών και µαθητριών φοίτησε στο Νηπιαγωγείο µε ποσοστ 60,4% αλλά και στην Α τάξη µε ποσοστ 30,7%. Μικρ τερα ποσοστά παρουσιάζει η φοίτηση των µαθητών και µαθητριών στη Β και τη Γ τάξη (6,8% και 2% αντίστοιχα). Ο επ µενος πίνακας παρουσιάζει την τάξη φοίτησης των µαθητών και µαθητριών στη ηµοτική Σχολή Κουφαλιωτών απ το σχολικ έτος 1907/1908 έως το σχολικ έτος 1913/1914. ΠINAKAΣ 3 Αρκετοί µαθητές που φοίτησαν στο Νηπιαγωγείο δεν συνέχισαν τις σπουδές τους στην Α τάξη της Σχολής, ίσως δι τι επέλεξαν να φοιτήσουν σε άλλη Αστική Σχολή. Αντίθετα περισσ τερες µαθήτριες απ το Νηπιαγωγείο συνέχισαν τη φοίτησή τους στην Α τάξη της Σχολής. Λιγ τεροι µαθητές αλλά και µαθήτριες φοίτησαν στη Β και τη Γ τάξη. Ο µεγάλος α- ριθµ ς µαθητών και µαθητριών που συνέχιζε τις σπουδές του στην Αστική Σχολή Αγίας Τριάδας και προέρχονταν απ διάφορες περιοχές του καζά Θεσσαλονίκης µας οδηγεί στο συµπέρασµα τι η ηµοτική Σχολή Κουφαλιωτών στη Θεσσαλονίκη λειτουργο σε ως ένα προκαταρκτικ στάδιο προσαρµογής του µαθητικο αυτο πληθυσµο προκειµένου να συνεχίσουν τη φοίτησή τους στην εξατάξια Αστική Σχολή. Το γεγον ς αυτ εξηγεί και τη λειτουργία στο σχολείο µ νο Νηπιαγωγείου και των δ ο πρώτων τάξεων. Ένας λ γος επίσης για τη φοίτηση των µαθητών και µαθητριών έως τη Β τάξη αποτελεί το γεγον ς τι, σ µφωνα µε την αντίληψη της εποχής, η φοίτηση έως τη Γ και τη τάξη θεωρο νταν ικανοποιητική αλλά και µη απαραίτητη κυρίως για τους µαθητές και τις µαθήτριες που προέρχονταν απ τα κατώτερα κοινωνικο-οικονοµικά στρώµατα. Το επ µενο γράφηµα παρουσιάζει το σ νολο των µαθητών και µαθητριών που φοίτησε σε κάθε τάξη της «εν Θεσσαλονίκη Αστικής Σχολής Κουφαλιωτών».
H λειτουργία της «εν Θεσσαλονίκη ηµοτικής Σχολής Kουφαλιωτών» 181 ΓΡΑΦΗΜΑ 3 Φοίτηση των µαθητών και µαθητριών σε κάθε τάξη του «εν Θεσσαλονίκη ηµοτικο Σχολείου Kουφαλιωτών» (1907/1908-1913/1914) Το επ µενο γράφηµα παρουσιάζει τη φοίτηση των µαθητών και µαθητριών σε κάθε τάξη στην «εν Θεσσαλονίκη ηµοτική Σχολή Κουφαλιωτών», απ το σχολικ έτος 1907/1908 έως το σχολικ έτος 1913/1914. ΓΡΑΦΗΜΑ 4 Φοίτηση των µαθητών και µαθητριών σε κάθε τάξη του «εν Θεσσαλονίκη ηµοτικο Σχολείου Kουφαλιωτών» (1907/1908-1913/1914) Απ τη µελέτη των δεδοµένων προκ πτει πως το ποσοστ των µαθητριών που φοιτά στην Α τάξη και στην ανώτερη Γ τάξη υπερτερεί απ αυτ των µαθητών, ενώ το ποσοστ των µαθητών υπερτερεί στο Νηπιαγωγείο και τη Β τάξη.. Χρ νος εγγραφής Μία σηµαντική παράµετρος προς εξέταση αποτελεί και ο χρ νος εγγραφής των µαθητών και µαθητριών στη ηµοτική Σχολή. Η µελέτη της παραµέτρου αυτής έδειξε πως το µεγαλ τερο ποσοστ µαθητών και µαθη-
182 Eυστράτιος Θ. Bαχάρογλου τριών εγγράφονταν στην «εν Θεσσαλονίκη ηµοτική Σχολή Κουφαλιωτών», σχολή ρυµιγλάβων, τον µήνα Σεπτέµβριο καθώς και τον µήνα Οκτώβριο. Αυτ ερχ ταν σε αντίθεση µε τους περισσ τερους µαθητές και µαθήτριες της π λης Θεσσαλονίκης που εγγράφονταν στα σχολεία τον µήνα Α γουστο, δι τι η διδασκαλία των µαθηµάτων ξεκινο σε στις 5 Σεπτεµβρίου κάθε σχολικ έτος, σ µφωνα µε τον Κανονισµ των Ελληνικών σχολείων Θεσσαλονίκης το έτος 1905 6.Η µελέτη επίσης έδειξε πως οι εγγραφές µαθητών και µαθητριών, σε µικρ τερα βέβαια ποσοστά, γίνονταν και τους υπ λοιπους µήνες του έτους εκτ ς απ τον εκέµβριο και τον Απρίλιο. Ο επ µενος πίνακας παρουσιάζει τον χρ νο εγγραφής των µαθητών και µαθητριών στην ΠINAKAΣ 4 ΓPAΦHMA 5 Xρ νος εγγραφής των µαθητών και µαθητριών στην «εν Θεσσαλονίκη ηµοτική Σχολή Kουφαλιωτών» (1907/1908-1913/1914) 6. Κανονισµ ς των Ελληνικών Σχολείων Θεσσαλονίκης 1905, σ. 13.
H λειτουργία της «εν Θεσσαλονίκη ηµοτικής Σχολής Kουφαλιωτών» 183 «εν Θεσσαλονίκη ηµοτική Σχολή Κουφαλιωτών» απ το σχολικ έτος 1907/1908 έως το σχολικ έτος 1913/1914. Απ τη µελέτη των στοιχείων προκ πτει τι το µεγαλ τερο ποσοστ µαθητών και µαθητριών εγγράφεται στη Σχολή τον Σεπτέµβριο (29,4%), αλλά και ένα σηµαντικ ποσοστ εγγράφηκε τον Οκτώβριο (27,9%), τον Νοέµβριο (26,1%) και τον Φεβρουάριο (7,9%). Η καθυστέρηση εγγραφής ίσως να οφείλεται στη µετακίνηση πληθυσµο απ τις υπ λοιπες περιοχές προς τη Θεσσαλονίκη. Ε. Ηλικία φοίτησης των µαθητών και µαθητριών Απ τη µελέτη της παραµέτρου ηλικία φοίτησης προκ πτει πως η ηλικία φοίτησης των µαθητών και µαθητριών ποικίλλει σε µεγάλο βαθµ σε κάθε τάξη. Για παράδειγµα στο Νηπιαγωγείο της Σχολής φοιτο ν µαθητές ηλικίας απ τεσσάρων (4) έως ένδεκα (11) ετών και µαθήτριες ηλικίας απ πέντε (5) έως ένδεκα (11) ετών, ενώ στην Α τάξη φοιτο ν µαθητές ηλικίας α- π πέντε (5) έως ένδεκα (11) ετών και µαθήτριες ηλικίας απ πέντε (5) έως δεκατριών (13) ετών. Ο επ µενος πίνακας παρουσιάζει την ηλικία φοίτησης των µαθητών και µαθητριών σε κάθε τάξη στην «εν Θεσσαλονίκη ηµοτική Σχολή Κουφαλιωτών» απ το σχολικ έτος 1907/1908 έως το σχολικ έτος 1913/1914. Η συχν τητα στις ακραίες τιµές ηλικίας σε κάθε τάξη είναι αρκετά µικρή καθώς είναι λίγες οι περιπτώσεις µαθητών και µαθητριών που φοιτο ν σε τάξεις πολ µεγαλ τερες ή µικρ τερες απ την ηλικία τους. Για παράδειγµα ένας µαθητής ηλικίας τεσσάρων (4) ετών φοιτά στο Νηπιαγωγείο, ενώ ένας µαθητής και µία µαθήτρια ηλικίας ένδεκα (11) ετών φοιτο ν επίσης στο Νηπιαγωγείο. Στην Α τάξη φοιτά ένας µαθητής ηλικίας πέντε (5) ετών, ενώ στην ίδια τάξη φοιτο ν δ ο µ νο µαθήτριες ηλικίας δεκατριών (13) ετών. Η ηλικιακή ποικιλία µέσα στην ίδια τάξη δεν λειτουργεί αποτρεπτικά καθώς επιτρέπει σε µαθητές και µαθήτριες που δεν ενεγράφησαν εγκαίρως στη Σχολή για διάφορους λ γους να φοιτήσουν σε µεγαλ τερες ή µικρ τερες τάξεις απ την ηλικία τους. Η ποικιλία αυτή φαίνεται και στον µέσο ρο της ηλικίας φοίτησης κατά τάξη. Για παράδειγµα στο Νηπιαγωγείο ο µέσος ρος ηλικίας που φοιτο ν οι µαθητές και οι µαθήτριες είναι περίπου δ ο έτη µεγαλ τερος απ αυτ ν που φοιτά στο σ γχρονο σχολείο και στις υπ λοιπες τάξεις η διαφορά είναι περίπου ένα έτος. Ο µέσος ρος ηλικίας µαθητών και µαθητριών που φοιτο ν στη Β και τη Γ τάξη είναι σταθερ ς στα δέκα (10) έτη για τους µαθητές και στα οκτώ (8) και εννέα και µισ (9,5) έτη για τις µαθήτριες. Υψηλή συχν τητα µως παρουσιάζουν οι ηλικίες των µαθητών και µαθητριών που
184 Eυστράτιος Θ. Bαχάρογλου ΠINAKAΣ 5
H λειτουργία της «εν Θεσσαλονίκη ηµοτικής Σχολής Kουφαλιωτών» 185 φοιτο ν σε κάθε τάξη, πως αυτές που φοιτο ν στις αντίστοιχες τάξεις στο σ γχρονο σχολείο. ΣΤ. Γεωγραφική προέλευση του µαθητικο πληθυσµο Για τη µελέτη του τ που προέλευσης του µαθητικο πληθυσµο χρησι- µοποιήθηκαν οι πληροφορίες που καταγράφηκαν στις στήλες: πατρίς, ήτοι τ πος γεννήσεως και διαµονή του Μαθητολογίου. Ο τ πος που σηµειώνεται κάτω απ τη στήλη πατρίς δηλώνει τον τ πο καταγωγής της οικογένειας των µαθητών και µαθητριών της Σχολής. Η στήλη διαµονή καταγράφει σηµαντικά στοιχεία για τον τ πο διαµονής των οικογενειών των µαθητών και µαθητριών. Στην «εν Θεσσαλονίκη ηµοτική Σχολή Κουφαλιωτών» λοι οι µαθητές και οι µαθήτριες δήλωσαν ως τ πο διαµονής τη Θεσσαλονίκη. Ο επ µενος πίνακας δηλώνει τον τ πο καταγωγής των µαθητών και µαθητριών της «εν Θεσσαλονίκη ηµοτικής Σχολής Κουφαλιωτών» απ το σχολικ έτος 1907/1908 έως το έτος 1913/1914. Ο ρ λος του σχολείου ήταν ιδιαίτερα σηµαντικ ς, δι τι έδινε τη δυνατ τητα να φοιτήσουν σε αυτ µαθητές και µαθήτριες απ περιοχές που δεν λειτουργο σαν ελληνικά σχολεία για διάφορους λ γους αλλά κυρίως λ γω της Βουλγαρικής προπαγάνδας και του προσηλυτισµο πληθυσµών µε έ- ντονο το ελληνικ φρ νηµα στη Βουλγαρική Εξαρχία, πως για παράδειγ- µα µαθητές και µαθήτριες απ τα Κουφάλια, που αποτελο ν και το µεγαλ τερο ποσοστ στη Σχολή (19,3%). Ο ρ λος αυτ ς που αποσαφήνισε και τον λ γο λειτουργίας της σχολής, επεκτάθηκε και σε µαθητές και µαθήτριες που προέρχονταν απ διάφορες περιοχές εκτ ς της Θεσσαλονίκης και ε- γκαταστάθηκαν µε τις οικογένειές τους στη δε τερη ευρωπαϊκή π λη της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας. Καθορίστηκε εποµένως ο ρ λος του σχολείου αυτο σε ένα προκαταρκτικ στάδιο καθώς και στην προετοιµασία µαθητών και µαθητριών απ περιοχές εκτ ς Θεσσαλονίκης, µε σκοπ την καλ τερη ένταξή τους και συνέχιση των σπουδών τους στις εξατάξιες Αστικές Σχολές της Θεσσαλονίκης, πως αυτές λειτουργο σαν περίπου απ το 1880. Το µικρ ποσοστ µαθητών και µαθητριών που δήλωσαν τ πο καταγωγής την π λη της Θεσσαλονίκης (περίπου 19%) οδηγεί στο συµπέρασµα αυτ. Οι π λεις και τα χωριά απ τα οποία προέρχονταν οι εκτ ς Θεσσαλονίκης µαθητές και µαθήτριες καλ πτουν σχεδ ν ολ κληρη την περιοχή της Μακεδονίας αλλά και της Θεσσαλίας εκτ ς βέβαια απ την Αθήνα, το Λα ριο και την Ήπειρο. Το µεγαλ τερο ποσοστ µαθητών και µαθητριών προέρχονται απ αγροτικές αλλά και ηµιαστικές περιοχές. Το επ µενο γράφηµα παρουσιάζει τον τ πο προέλευσης των εκτ ς της Θεσσαλονίκης µαθητών και µαθητριών (1907-1914).
ΠΙΝΑΚΑΣ 6 186 Eυστράτιος Θ. Bαχάρογλου
ΠΙΝΑΚΑΣ 6 (συνέχεια) H λειτουργία της «εν Θεσσαλονίκη ηµοτικής Σχολής Kουφαλιωτών» 187
188 Eυστράτιος Θ. Bαχάρογλου ΓΡΑΦΗΜΑ 6 Γεωγραφική προέλευση των εκτ ς της Θεσσαλονίκης µαθητών και µαθητριών (1907-1914) Ο επ µενος πίνακας παρουσιάζει τον τ πο πρ τερων σπουδών των µαθητών και µαθητριών της ηµοτικής Σχολής των Κουφαλιωτών στη Θεσσαλονίκη. ΠINAKAΣ 7 Εκτ ς απ τους λ γους που αναφέρθηκαν στη σηµαντική προσφορά της λειτουργίας της ηµοτικής Σχολής Κουφαλιωτών στη Θεσσαλονίκη, η
H λειτουργία της «εν Θεσσαλονίκη ηµοτικής Σχολής Kουφαλιωτών» 189 Σχολή είχε και την επιτυχία να συγκεντρώσει µαθητές και µαθήτριες που φοιτο σαν στις ξένες σχολές, πως τη Σερβική Σχολή, τη Βουλγαρική Σχολή, την Εβραϊκή Σχολή. Η συντονισµένη λειτουργία της «εν Θεσσαλονίκη ηµοτικής Σχολής Κουφαλιωτών» και της Αστικής Σχολής Αγίας Τριάδας κατάφερε τη φοίτηση σηµαντικο αριθµο ελλήνων µαθητών και µαθητριών απ τα ξένα σχολεία στα ελληνικά. Το επ µενο γράφηµα παρουσιάζει το σ νολο των µαθητών και µαθητριών που απ τα ξένα σχολεία φοίτησαν στην «εν Θεσσαλονίκη ηµοτική Σχολή Κουφαλιωτών». ΓΡΑΦΗΜΑ 7 Σ νολο µαθητών και µαθητριών που απ τα ξένα σχολεία φοίτησαν στην «εν Θεσσαλονίκη ηµοτική Σχολή Kουφαλιωτών» (1907-1914) Ζ. Κοινωνικο-οικονοµική φυσιογνωµία της «εν Θεσσαλονίκη ηµοτικής Σχολής Κουφαλιωτών» Η κοινωνικο-οικονοµική προέλευση των µαθητών και µαθητριών της «εν Θεσσαλονίκη ηµοτικής Σχολής Κουφαλιωτών» υπήρξε µία σηµαντική παράµετρος προς µελέτη και εξαγωγή συµπερασµάτων. Για τη µελέτη της κοινωνικο-οικονοµικής φυσιογνωµίας της σχολής καταγράφηκαν λα τα ε- παγγέλµατα που αναγράφονταν στο Μαθητολ γιο κάτω απ τη στήλη ε- πάγγελµα πατρ ς, µε ταυτ χρονο προσδιορισµ της επαγγελµατικής ιδι τητας για σες επωνυµίες επαγγελµάτων δεν υφίστανται σήµερα ή έχουν διαφοροποιηθεί 7. Στη συνέχεια επιλέχτηκε η τριπλή κλίµακα κοινωνικής κατηγοριοποίησης, Κατώτερα στρώµατα, Μεσαία και Ανώτερα, µε την τριπλή για το κάθε στρώµα υποδιαίρεση σε κατώτερο, µεσαίο και ανώτερο υπ στρωµα. Για την τοποθέτηση του κάθε επαγγέλµατος στην κλίµακα της κοινωνικής κατηγοριοποίησης χρησιµοποιήθηκαν τα κριτήρια της οικονοµικής 7. Για παράδειγµα: Λεµβο χος: ιδιοκτήτης και κυβερνήτης λέµβου, µυλωνάς: µυλωθρ ς, βουκ λος: βοσκ ς αγέλης βοών (γελαδάρης), οξοποι ς: αυτ ς που µετατρέπει σε οξικ οξ αυτ ς που παρασκευάζει το ξ δι ( ξος).
190 Eυστράτιος Θ. Bαχάρογλου και κοινωνικής ισχ ος, αν και στα τέλη του 19ου αι. δεν υπάρχει ακ µη σαφής διαχωρισµ ς κοινωνικών τάξεων ή στρωµάτων. Ωστ σο η κατηγοριοποίηση έγινε µε βάση τις ηµερήσιες ή ετήσιες αποδοχές του κάθε επαγγέλ- µατος, την παλαι τητα ή το νεωτερικ του επαγγέλµατος (δεδοµένου τι τα περισσ τερα απ τα νεοεµφανιζ µενα επαγγέλµατα, πως του χρυσοχ ου ή του ζαχαροπλάστη αµείβονται καλ τερα) καθώς και βιβλιογραφικές πληροφορίες 8. Ο επ µενος πίνακας παρουσιάζει τα επαγγέλµατα των γονέων των ΠΙΝΑΚΑΣ 8 8. Κατερίνα Ι. αλακο ρα, Το Κεντρικ Παρθεναγωγείο Θεσσαλονίκης (1854-1914), µία πρώτη προσέγγιση της εκπαίδευσης των θηλέων στη Θεσσαλονίκη κατά την τελευταία περίοδο της οθωµανικής κυριαρχίας, Θεσσαλονίκη, εκδ. Κυριακίδη, 2000, σσ.
H λειτουργία της «εν Θεσσαλονίκη ηµοτικής Σχολής Kουφαλιωτών» 191 µαθητών και µαθητριών που φοίτησαν στην «εν Θεσσαλονίκη ηµοτική Σχολή Κουφαλιωτών» απ το σχολικ έτος 1907/1908 έως το έτος 1913/ 1914. Απ τη µελέτη της παραµέτρου επάγγελµα πατρ ς προκ πτει πως κατά τη διάρκεια των ετών που εξετάζονται τα επαγγέλµατα που εµφανίζονται µε τη µεγαλ τερη συχν τητα είναι: εργάτης (19%), κτίστης (10,4%), ορφανή (9,1%), ξυλουργ ς (9,1%), ορφαν ς (7,9%), κηπουρ ς (4,8%), καρραγωγε ς (4,1%), υπάλληλος (3,5%). Το επ µενο γράφηµα παρουσιάζει τα επαγγέλµατα µε τη µεγαλ τερη συχν τητα (1907/1908-1913/1914). ΓΡΑΦΗΜΑ 8 Eπαγγέλµατα µε τη µεγαλύτερη συχνότητα στην «εν Θεσσαλονίκη ηµοτική Σχολή Kουφαλιωτών» (1907/1908-1913/1914) O επ µενος πίνακας παρουσιάζει την κοινωνικο-οικονοµική προέλευση των µαθητών και µαθητριών της «εν Θεσσαλονίκη Αστικής Σχολής Κουφαλιωτών» µέσα απ την κατηγοριοποίηση των επαγγελµάτων. Απ τη µελέτη αυτο του πίνακα προκ πτει πως κατά την περίοδο 1907/1908 έως 1913/1914 οι µαθητές και µαθήτριες που προέρχονταν απ το κατώτερο κοινωνικο-οικονοµικ στρώµα ανέρχονταν σε ποσοστ 69,3% (δηλ. ήταν οι περισσ τεροι) ακολουθο σαν αυτοί που προέρχονταν απ το µεσαίο κατώτερο και µεσαίο µεσαίο στρώµα σε ποσοστά 11,2% και 17,5% αντίστοιχα. 129-135.
192 Eυστράτιος Θ. Bαχάρογλου ΠINAKAΣ 9
H λειτουργία της «εν Θεσσαλονίκη ηµοτικής Σχολής Kουφαλιωτών» 193 ΠINAKAΣ 9 (συνέχεια) 14
194 Eυστράτιος Θ. Bαχάρογλου Ο επ µενος πίνακας παρουσιάζει την κοινωνικο-οικονοµική προέλευση του µαθητικο πληθυσµο συνολικά (1907-1914). ΠINAKAΣ 10 Πρ κειται για σχολείο στο οποίο προσέρχονταν µαθητές και µαθήτριες απ τα κατώτερα αλλά και τα µικροµεσαία κοινωνικά στρώµατα. ΓΡΑΦΗΜΑ 9 Kοινωνικο-οικονοµική προέλευση του µαθητικο πληθυσµο της «εν Θεσσαλονίκη ηµοτικής Σχολής Kουφαλιωτών» (1907-1914) Συµπεράσµατα Η αναφορά του υπουργείου Εξωτερικών για τη χορήγηση σαράντα ο- κτώ (48) οθωµανικών λιρών το έτος 1908-1909 για τη λειτουργία της «εν Θεσσαλονίκης ηµοτικής Σχολής Κουφαλιωτών» µας έδωσε µία σηµαντική πληροφορία για τη λειτουργία εν ς ηµοτικο Σχολείου στη Θεσσαλονίκη στις αρχές του 20ο αι. για το οποίο δεν είχαµε αρκετά στοιχεία. Στη συνοικία της Αγίας Τριάδας κοντά στην οµώνυµη Αστική Σχολή λειτο ργησε πιθαν τατα απ το έτος 1907/1908 και η ηµοτική Σχολή Κουφαλιωτών, η οποία κάλυπτε τις ανάγκες µαθητών και µαθητριών που προ-
H λειτουργία της «εν Θεσσαλονίκη ηµοτικής Σχολής Kουφαλιωτών» 195 έρχονταν απ περιοχές εκτ ς της Θεσσαλονίκης. Η µελέτη των δεδοµένων που προέκυψαν απ το αρχείο που διασώθηκε, αφορο σε τριακ σιους ενενήντα τέσσερις (394) µαθητές και µαθήτριες την περίοδο απ το σχολικ έ- τος 1907/1908 έως το σχολικ έτος 1913/1914. Οι µαθητές φοίτησαν σε µικρ τερο ποσοστ (47,5%) σε σχέση µε τις µαθήτριες, των οποίων το ποσοστ έφτασε σχεδ ν το 52,5%. Ο µαθητικ ς πληθυσµ ς τη χρονική περίοδο που εξετάζεται παρουσιάζει µικρή αυξητική τάση µε µικρές περι δους µείωσης εξαιτίας σηµαντικών ιστορικο-πολιτικών γεγον των, πως η έναρξη του Μακεδονικο Αγώνα. Η τάξη που παρουσιάζει µεγάλο ποσοστ φοίτησης µαθητών και µαθητριών είναι η Α τάξη, ενώ µικρ τερο ποσοστ παρουσιάζουν η Β και η Γ τάξη. Αυτ δι τι οι µαθητές και οι µαθήτριες συνέχιζαν τις σπουδές τους σε µεγάλη πλειοψηφία στην Αστική Σχολή Αγίας Τριάδας 9. Η ηλικία φοίτησης των µαθητών και µαθητριών κατά τάξη ποικίλλει σε µεγάλο βαθµ. Για παράδειγµα στην Α τάξη ο µέσος ρος ηλικίας των µαθητών είναι 8 ετών και των µαθητριών επίσης 9 ετών. Μεγαλ τερη ηλικιακή ποικιλία παρατηρείται στις πρώτες τάξεις του ηµοτικο Σχολείου και µικρ τερη στη Γ τάξη. Μεγαλ τερη επίσης ηλικιακή ποικιλία παρουσιάζουν οι µαθητές που φοιτο ν σε κάθε τάξη του ηµοτικο Σχολείου και µικρ τερη οι µαθήτριες. Το µεγαλ τερο ποσοστ µαθητών και µαθητριών δηλώνει τ πο καταγωγής τα Κουφάλια σε ποσοστ 19,3% µε δε τερη π λη τη Θεσσαλονίκη σε ποσοστ 18,8%. Ο ρ λος του σχολείου ήταν ιδιαίτερα σηµαντικ ς, δι τι έδινε τη δυνατ τητα να φοιτήσουν σε αυτ µαθητές και µαθήτριες απ περιοχές που δεν λειτουργο σαν ελληνικά σχολεία τη συγκεκριµένη χρονική περίοδο, πως στα Κουφάλια, που οι πηγές αναφέρουν τι το ηµοτικ Σχολείο σταµάτησε να λειτουργεί το έτος 1905/1906. Αν και οι εγγραφές των µαθητών και µαθητριών πραγµατοποιο νταν συνήθως απ τις 16 Αυγο στου έως τις 4 Σεπτεµβρίου, δι τι έπειτα άρχιζαν τα µαθήµατα, αρκετοί µαθητές αλλά και µαθήτριες εγγράφονταν και τους ε- π µενους µήνες του σχολικο έτους, κυρίως τον Οκτώβριο και τον Νοέµβριο. Το µεγαλ τερο ποσοστ του µαθητικο πληθυσµο στο ηµοτικ Σχολείο προέρχεται απ τα κατώτερα και µικροµεσαία κοινωνικά στρώµατα, ε- νώ σηµαντικά είναι και τα ποσοστά των µαθητών και µαθητριών που ήταν ορφανοί, εξαιτίας της συµµετοχής των οικογενειών τους στα ιστορικο-πολιτικά γεγον τα της εποχής, πως στον Μακεδονικ Αγώνα. ΕΥΣΤΡΑΤΙΟΣ Θ. ΒΑΧΑΡΟΓΛΟΥ 9. Aρχείο Mητρ πολης Θεσσαλονίκης, φακ. 88, IB 12, αρ. 9, αρ. 308, αρ. 312, IB 13, αρ. 307.
196 SUMMARY Efstratios Th. Vacharoglou, The organization and the operation of Koufalian s Primary School in Thessaloniki (1907/1908-1913/1914). The aim of this paper is to bring to light the organization and the operation of Koufalian s Primary School in Thessaloniki at the beginning of the 20th century. The operation of the Institution was important because it was based on the initiative of a group of people from Koufalia, a region next to Thessaloniki. The operation of this School elects the metropolitan and educational role of Thessaloniki and its help in residents, which were forced to leave from regions, because of bad social and political circumstances, which impended the operation of Greek schools mainly in Macedonia. There are no bibliographic reports for this School and the sources are very few. We can characterize the operation of the School «autonomous» as it was not included initially in the network of Community schools. More specifically, this paper examines the following issues: a) The aim and goals of School s functioning. b) The financial support of the Institution, the teaching personnel. c) The number of the pupils, the age limit for attending classes, the time of enrolling, the pupil s place of origin, their social and financial status.
H λειτουργία της «εν Θεσσαλονίκη ηµοτικής Σχολής Kουφαλιωτών» 197 Εικ. 1. Μητρώο της «εν Θεσσαλονίκη ηµοτικής Σχολής Κουφαλιωτών» (1907/1908-1913/1914). Εικ. 2. Έγγραφο του Υπουργείου Εξωτερικών που σ µφωνα µε τον προϋπολογισµ του σχολικο έτους 1908-1909 για την ελληνική παιδεία στην Προξενική Περιφέρεια της Θεσσαλονίκης χορηγήθηκαν σαράντα οκτώ (48) οθωµανικές λίρες υπέρ σχολείου Κουφαλιωτών στη Θεσσαλονίκη.