Janet Ambers, Ina Berg New insights int frming techniques f Minan and Mycenaean pttery frm e British Museum s X-radigraphy cllectin The British Museum cllectin f X-rays is an almst unique surce f infrmatin whse ptential has s far been virtually untapped. Few museums r research institutins in Britain have e ability t undertake essential scientific investigatins, including e applicatin f X-radigraphy, in huse (British Museum, Yrk Archaelgical Trust, Natinal Museums Liverpl). As a result, very few museums bjects held in Britain have been scrutinised wi is pwerful technique. Frtunately, all X-radigraphs prduced in e British Museum have been archived and are nw being made accessible fr study via e EU-funded Charisma Scheme. In ttal, e X-ray cllectin cnsists f 5.000 images, if which ca 50 are f ceramic vessels frm Brnze Age Greece wi furer 70 f Brnze Age vessels frm neighburing regins. This pster presents a first attempt t analyse all images f Minan and Mycenaean pttery in e cllectin and put e findings int e wider cntext f b X-ray studies and Greek pttery studies in general. At e very heart f is investigatin is e acknwledgement at manufacturing techniques nt nly prvide insights int hw skills are passed n frm generatin t generatin, and hw a craft is being rganised, but als shw at ese are crucial means f expressing facets f peple s identities. Gsselain has fund at certain facets f identity were related cnsistently t certain stages f e chaine peratire ; and at visibility f a manufacturing stage is related t specific identities. Thus, primary frming techniques e mst invisible f ptting tasks, as mst traces are later bliterated by secndary techniques r decratin reflect e mst individual and rted aspects f scial identity, including kinship, learning netwrks, gender and scial class. Πέγκυ Βιγλάκη Λίθινα αγγεία από το Ιερό Κορυφής του Βρύσινα Στην υψηλότερη κορυφή του όρους Βρύσινα, που βρίσκεται νότια από τη πόλη του Ρεθύμνου, εντοπίστηκε Ιερό Κορυφής όπου πραγματοποιήθηκαν ανασκαφικές εργασίες από το Κωστή Δαβάρα για μικρό χρονικό διάστημα κατά τα έτη 1972 και 1973. Η ανασκαφή που πραγματοποιήθηκε στη βορειοανατολική πλευρά του Ιερού, μεταξύ του δεύτερου και του τρίτου πλατώματος, έφερε στο φως τουλάχιστον 90.000 θραύσματα κεραμεικής και πάνω από 11.000 ειδώλια (θραύσματα και ακέραια), καθώς και ποικίλα άλλα αντικείμενα (λίθινα, μετάλλινα κ.ά). Τη μελέτη και δημοσίευση των ευρημάτων από την εν λόγω ανασκαφή ανέλαβε η επιστημονική ομάδα του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης, υπό την εποπτεία της καθηγήτριας Ίριδας Τζαχίλη. 23
Κατά τη διαλογή του προαναφερθέντος υλικού, εντοπίστηκαν θραύσματα λίθινων αγγείων, οκτώ στον αριθμό. Πρόκειται για αντικείμενα που λειτουργούσαν είτε ως σκεύη είτε ως τράπεζες προσφορών. Χαρακτηριστικά είναι τα διαφορετικά πετρώματα από τα οποία είναι κατασκευασμένα και ένα ζήτημα που προκύπτει είναι η προέλευση τους. Ένα άλλο θέμα αποτελούν οι μέθοδοι κατασκευής των αγγείων αυτών. Αξιοσημείωτο, επίσης, είναι ένα από τα θραύσματα το οποίο φαίνεται να φέρει εγχαράξεις που πιθανότητα παραπέμπουν σε γραφή (το εγχάρακτο σημείο θα μελετηθεί από την Ά. Καρναβά). Τέλος, θα διερευνηθεί η χρήση ή η λειτουργία τους σε ένα χώρο όπως είναι το Ιερό Κορυφής ώστε να γίνει σαφής ο ρόλος τους στις εκεί λατρευτικές τελετουργίες. Γιάννης Γαλανάκης, Έφη Τσίτσα Επανεξετάζοντας την Τοιχογραφία του Φοίνικα από τον βόρειο τοίχο της Aίθουσας του Θρόνου στην Κνωσό Η αναρτημένη ανακοίνωσή μας αποτελεί μια πρώτη συστηματική απόπειρα να συνδυαστεί το αρχειακό υλικό των ανασκαφών του Έβανς με το αρχαιολογικό υλικό που φυλάσσεται σήμερα στο Μουσείο Ηρακλείου σχετικά με την τοιχογραφία που κοσμούσε τον βόρειο τοίχο της Αίθουσας του Θρόνου στην Κνωσό. H πρόσφατη επανέκθεση των προϊστορικών συλλογών του Μουσείου Ashmlean του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης (2009), όπου και φυλάσσεται το αρχείο του Έβανς (φωτογραφίες ανασκαφής και σχέδια του αρχιτέκτονα Thedre Fyfe), και η προγραμματισμένη επανέκθεση του Μουσείου Ηρακλείου έδωσαν την ευκαιρία για μια συνεργασία των δύο μουσείων στον τομέα αυτό. Συγκεκριμένα, η αναρτημένη ανακοίνωσή μας εξετάζει την πρόσφατα συντηρημένη Τοιχογραφία του Φοίνικα που βρέθηκε από τον Έβανς στη θέση της το 1900, στη δεξιά πλευρά του θρόνου. Η τοιχογραφία αυτή αγνοήθηκε πλήρως στην τελική αποκατάσταση του βόρειου τοίχου το 1930 από τον Ε. Ζιλλιερόν τον νεότερο (υπό τις υποδείξεις του Έβανς). Αν και κατά καιρούς έχουν προταθεί διάφορες αποκαταστάσεις σχετικά με τον διάκοσμο του βόρειου τοίχου, εντούτοις δεν έχει γίνει μέχρι σήμερα συστηματική χρήση του διαθέσιμου αρχειακού υλικού. Η συνεργασία των δύο μουσείων με την αντιπαραβολή των αρχειακών και αρχαιολογικών δεδομένων φέρνει στο φως νέα στοιχεία για τη συγκεκριμένη τοιχογραφία και τη διακόσμηση του βόρειου τοίχου της Αίθουσας του Θρόνου. 235
Κωνσταντίνος Γεωργακόπουλος Νέες ενδείξεις για τις σχέσεις μινωικής Κρήτης και δυτικής Μικράς Ασίας Στην παρούσα ανακοίνωση θα αναφερθούν εν συντομία τα έως τώρα δεδομένα για τη μινωική παρουσία στις ακτές της δυτικής Μικράς Ασίας, ενώ παράλληλα θα επισημανθούν κάποια νεότερα στοιχεία που φωτίζουν ακόμα περισσότερο τις σχέσεις των δύο περιοχών. Νικόλαος Δασκαλάκης Πήλινα σφαιρίδια από το Ιερό Κορυφής του Βρύσινα Οι ανασκαφικές εργασίες που πραγματοποιήθηκαν στο Ιερό Κορυφής του Βρύσινα από τον Κωστή Δαβάρα κατά τα έτη 1972-1973 απέδωσαν χιλιάδες θραύσματα κεραμεικής και ειδωλίων. Ήρθαν επίσης στο φως ποικίλα άλλα ευρήματα, όπως λίθινα αγγεία, μετάλλινα αντικείμενα κ.ά. Κατά τη μελέτη του υλικού διαχωρίστηκαν, εκτός των άλλων, δεκάδες πήλινα σφαιρίδια, τα περισσότερα εκ των οποίων δεν φέρουν κάποιο είδος γραπτής ή εγχάρακτης διακόσμησης. Η επιτοίχια ανακοίνωση παρουσιάζει τα αποτελέσματα της μελέτης των πήλινων αυτών σφαιριδίων, καθώς και τον προβληματισμό γύρω από τη χρήση τους στις τελετουργίες του Ιερού. Elissa Z. Far, wi Carl Knappett, Alexandra Karetsu Juktas: The Middle Minan pttery We intend t reprt n e first tw seasns f ur nging research prject, which re-examines e Middle Minan pttery frm e peak sanctuary at Juktas. Despite eir lng histry f explratin and research, many questins remain regarding peak-sanctuary pttery due t a dear f research. The Juktas assemblage s impressive and unusual size, and its use during e Pre-, Prt-, and Nepalatial perids, make it an excellent sample wi which t explre e fllwing issues: 1) e extent t which e Juktas peak sanctuary was affected by its lcal and reginal landscape, and wheer e patterns fund ere reflect a reginal differentiatin; 2) changes in ritual practice acrss chrnlgical perids as well as eir expressin in e material culture f e sites; and, 3) hw peak sanctuaries infrm ur understanding f e ritual landscape f Minan Crete, including its creatin, transfrmatin, perceptin, manipulatin, and remembrance. We apprach e assemblage wi specific questins in mind: ese regard phasing, wi e pssibility f distinguishing sub-phases wiin Middle Minan sanc- 23
tuary use, and typlgy, wi implicatins fr e varieties f scial and cultic practice represented erein. In particular, we examine wheer all drinking, puring, strage, and cking vessels ne might expect t find in a dmestic setting are represented, wheer any additinal r ritual-special types are represented, and wheer pttery was prduced utside t e sanctuary itself at nearby settlement sites such as Knsss and Archanes. Thrugh detailed, macr-fabric analysis and technlgical assessment, we furer aim t identify a full range f settlement lcatins at may have prvided pttery fr use at e sanctuary. Our investigatin intends t cntribute nt nly t e bdy f wrk n peak sanctuary emselves but mre generally t ur understanding f e relatinship between e Minan ritual landscape and e develpment f sci-plitical cmplexity n Minan Crete. Aanasia Kanta, Danai Z. Kntpdi, Eirini Krasagaki Cnservatin and interpretatin: Tw entwined aspects f archaelgical material. The case f e cave f Eileiyia at Inats Tsutsurs Recent detailed cnservatin and mending has changed e frm and interpretatin f bjects knwn frm an ld excavatin f N. Platn and C. Davaras. This wrk has shwn e value and necessity f detailed wrk in cnservatin, a field which is t ften neglected in e present ecnmic climate. Μαρία Μαυράκη-Μπαλάνου, Αλέξανδρος Καστανάκης, Δέσποινα Παπαδάκη Οικιστικά πρότυπα στην κοίτη του ποταμού Αποσελέμη στο Αβδού Πεδιάδας (Εποχή του Χαλκού Ρωμαϊκή περίοδος) Πρώτη προσέγγιση της εικόνας μιας περιοχής άγνωστης μέχρι σήμερα. Τα αρχαιολογικά στοιχεία που θα παρουσιαστούν είναι τα αποτελέσματα των σωστικών ερευνών που διεξήχθησαν υπό την εποπτεία της ΚΓ ΕΠΚΑ στο πλαίσιο του έργου του Φράγματος του Αποσελέμη. Λεμονιά Α. Μπαστιάνου Πικτογραφικά στοιχεία στους κρητικούς πρισματικούς σφραγιδόλιθους και η εικαστική τους εξέλιξη Όλα τα σημεία στους πρώιμους κρητικούς σφραγιδόλιθους, ως επί το πλείστον στους πρισματικούς τριών ή τεσσάρων πλευρών (εξαιρουμένων εκείνων με απλό 237
διακοσμητικό ή συμπληρωματικό χαρακτήρα), είναι αναπαραστάσεις με μια συγκεκριμένη συμβολική αξία. Πρόκειται δηλαδή για σύμβολα, που μεταδίδουν πληροφορίες σχετικές με την ιδιωτική ή κοινωνική ζωή και δραστηριότητα των Μινωιτών. Η έρευνά μας επικεντρώθηκε σε μια λεπτομερή εικαστική ανάλυση και μελέτη όλων των πικτογραφικών σημείων, που παρουσιάζονται κατ εξακολούθηση στους κρητικούς πρισματικούς σφραγιδόλιθους. Η ανάλυση αυτή και η μελέτη εστιάσθηκαν αρχικά στους σφραγιδόλιθους που προσφέρουν πληροφορίες για τον άνθρωπο και τις διάφορες συνήθειές του, και συνεχίσθηκαν με εκείνους η θεματολογία των οποίων είναι σχετική με το ζωικό ή το φυτικό βασίλειο. Μια τέτοιου είδους ανάλυση πραγματοποιήθηκε επίσης στα αμιγώς διακοσμητικά και «συμπληρωματικά» σχέδια ή δευτερεύοντα σημεία των σφραγιδόλιθων, για τα οποία δεν γνωρίζουμε μέχρι ποιού σημείου ήταν συνδεδεμένα με τα «αναγνώσιμα» εγγεγραμμένα σημεία. Η επισταμένη μελέτη του σχετικού υλικού μας οδήγησε παρά τη δυσχέρεια του εγχειρήματος στο συμπέρασμα ότι είναι δυνατόν να γίνει λόγος για μετάβαση από την πικτογραφία στην ιερογλυφική γραφή και για ενδεχόμενη φωνητική αξία της. Η όλη εργασία στηρίχθηκε σε έναν αντιπροσωπευτικό κατάλογο της επιλογής μας κρητικών σφραγιδόλιθων κυρίως πρισματικών τριών ή τεσσάρων πλευρών που ταξινομήθηκαν χρονολογικά. Στην εγχάραξη καθενός από αυτούς είχαμε αρχικά προσπαθήσει να αναγνωρίσουμε εάν επρόκειτο για σύμβολα, για σημεία αληθινής γραφής ή για απλά συμπληρωματικά σημεία. Η ιερογλυφική γραφή, σε ευρεία χρήση στη μινωική Κρήτη (Κνωσό, Μάλια, Φαιστό) υπάρχει σε σφραγιδόλιθους και σφραγίσματα, αλλά επίσης και σε μικρές πήλινες ράβδους, σε διάτρητα (προς ανάρτηση) δισκία, σε βέργες και σε μικρές τετράγωνες πινακίδες. Εγχαραγμένη σε αντικείμενα καθημερινής χρήσης, η γραφή αυτή θεωρήθηκε ως η αποτύπωση μιας «τρέχουσας» κατά τη Μεσομινωική περίοδο γλώσσας. Οι ιερογλυφικές επιγραφές στους κρητικούς σφραγιδόλιθους διαφέρουν μεταξύ τους ως προς το περιεχόμενο. Μερικές έχουν θρησκευτικό χαρακτήρα, άλλες προστατευτικό ή μαγικό-αποτρεπτικό του «κακού». Υπάρχουν επίσης επιγραφές φέρουσες μόνο ονόματα θεοτήτων. Συνήθεις είναι και οι φέρουσες τα ονόματα των κατόχων τους με τα διακριτικά τους γνωρίσματα. Πρόκειται για την περίπτωση των πρισματικών σφραγιδόλιθων, που ανήκουν στην περίοδο των πιο εξελιγμένων ιερογλυφικών σημείων. Ας σημειώσουμε, τέλος, ότι επιγραφές σε άργιλο αποτελούν, λόγω της παρουσίας αριθμητικών σημείων, δελτία απογραφής, όπως ακριβώς και εκείνες της Γραμμικής Β. 23
Sylvie Müller Celka The burial custms at Malia during e Old Palace perid The archaelgical survey f Malia prvided sme new infrmatin abut e grave types which were in use in e palatial twn and its surrundings during e Old Palace perid, adding t e variety already nticed in e curse f e excavatins. On e er hand, e surface material cllected arund e Chryslakks building allws fr a reassessment f its functin, which is traditinally cnsidered funerary. Μυρτώ Παπουτσάκη Μαγειρεύοντας στην Πεδιάδα στην Κεντρική Κρήτη Η επιφανειακή έρευνα στην επαρχία Πεδιάδος (που διευθύνεται από τον Νίκο και τη Μαρίνα Παναγιωτάκη), αποκάλυψε έναν πολύ μεγάλο αριθμό οικισμών, από τη Νεολιθική μέχρι και την Οθωμανική περίοδο. Οι οικισμοί αυτοί έδωσαν μεγάλες ποσότητες κεραμεικής. Φυσικά σε μια επιφανειακή έρευνα, τα πόδια των μαγειρικών σκευών, καθώς επίσης και τα όστρακα των πιθαριών, αποτελούν τα πιο ανθεκτικά στον χρόνο κινητά πήλινα ευρήματα. Σε αυτή την ανακοίνωση θα επικεντρωθούμε στα μαγειρικά σκεύη που χρησιμοποιήθηκαν από τους κατοίκους της Πεδιάδας, κατά τη διάρκεια όλων των περιόδων. Η συγκεκριμένη μελέτη της κεραμεικής, μαζί με τη βοήθεια της πετρογραφικής ανάλυσης, ξεχώρισε μέσα από έναν μεγάλο όγκο υλικού δείγματα, τα οποία μπορούν να δώσουν μαρτυρίες σχετικά με μαγειρικές πρακτικές, συνταγές και διατροφικές παραδόσεις, οι οποίες διατηρηθήκαν μέσα στην πάροδο των χρόνων. Μαρία Ρουσάκη, Γεωργία Αναγνωστάκη Υστερομινωικός κεραμευτικός κλίβανος στον οικισμό Μπουγάδα Μετόχι, στην Κνωσό Κατά τη διάρκεια σωστικής ανασκαφής που πραγματοποιήθηκε το έτος 200 από την ΚΓʹ ΕΠΚΑ, στο οικόπεδο ιδιοκτησίας της κας Κριτζαλάκη Όλγας, εντός του οικισμού «Μπουγάδα Μετόχι» Κνωσού, στον ίδιο χώρο όπου ανασκάφηκαν οικιστικά κατάλοιπα της Παλαιοανακτορικής και Νεοανακτορικής περιόδου, αποκαλύφθηκε μικρός κεραμευτικός κλίβανος, ο οποίος δεν φαίνεται να συνδέεται με τις παραπάνω οικιστικές δομές. Πρόκειται για υστερομινωικό κεραμευτικό κλίβανο (η διάμετρος του θαλάμου καύσης είναι μικρότερη του ενός μέτρου), σχεδόν κυκλικού σχήματος, κατασκευασμένο από πηλοκονίαμα. 239
Η εργαστηριακού χαρακτήρα αυτή κατασκευή παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, κατά πρώτο λόγο εξαιτίας του μικρού μεγέθους της, και κατά δεύτερο λόγο, εξαιτίας της ύπαρξης έντυπης διακόσμησης, επαναλαμβανόμενου, σπειροειδούς κοσμήματος στο ένα από τα δύο υποστηρίγματα της εσχάρας εντός του θαλάμου καύσης. Apstls Sarris, Niks Papadpuls, Paraskevi Seferu, Eleni Kkkinu, Elias Papadpuls, Pantelis Supis Gephysical prspectin f archaelgical areas in urban centers f Crete A number f archaelgical mnuments and residues frm past anrpgenic activities are cntained wiin e subsurface matrix f urban centers. These archaelgical relics are usually discvered during e prgress f cnstructin activities (public r private wrks) and e develping f mdern urban infrastructures (rads, buildings, pipelines etc), while eir expsure is respnsible fr e delay f e related actins. Shallw dep gephysical prspectin techniques are prpsed fr e explratin f such candidate areas at may enclse features f archaelgical interest and which may be reatened due t e expanding pace f urbanizatin. Hwever, nly a limited suite f gephysical techniques can be applied wiin e envirnmental cnditins f an urban center, which cntain high levels f nise and external influences t e prspecting sensrs. Urban gephysical explratin, in rder t archaelgically characterize e cmplex subsurface prperties inside e urban areas, can be carried ut mainly rugh e emplyment f Grund Penetrating Radar (GPR) and Electrical Resistivity Tmgraphy (ERT) meds, smetimes assisted by er cmplementary techniques depending n e surrundings f a site. Examples f e applicatin f e abve appraches will be drawn frm case studies in e cities f Chania, Reymn, Heraklein and Chersniss. Varius settings cntaining architectural relics f different perids were scanned using e abve techniques. Data were cllected emplying different electrde cnfiguratins fr e ERT and using different frequency antennas fr e GPR. Prcessing f e particular datasets was carried ut rugh 2D and 3D resistivity inversin algrims, filtering techniques, hrizntal slicing meds, and er means f signal manipulatin in rder t enhance e subsurface images. The resulting images, b in e frm f 2D maps r 3D representatins, depicted e lcatin and e extent f e buried architectural relics and cntributed t e guidance f e subsequent excavatins. Gephysical investigatins in urbanized envirnments suffer frm e limitatins existing in e applied medlgy and e existence f increased levels f nise due t e expanding urbanizatin and cnstructin activities. Still, 20
even wi is kind f restrictins, gephysical meds prvide a nn-destructive apprach fr revealing e mnuments f e subsurface urbanized matrix efficiently and successfully wi subsequent cnsequences t b e archaelgical research and e develpment aurities. In general ese meds can effectively fill e gap between e cnstructin develpment and e archaelgical mnuments preservatin. Ιωάννα Σερπετσιδάκη Νεότερη ανασκαφική έρευνα στο νεολιθικό Κατσαμπά Με αφορμή την εντατική οικοδομική δραστηριότητα, πραγματοποιήθηκαν σωστικές ανασκαφές, από την ΚΓ ΕΠΚΑ, σε οικόπεδα στη συνοικία Κατσαμπά του Δήμου Ηρακλείου, στην περιοχή όπου ο Στυλιανός Αλεξίου, το 1953-5 είχε ανασκάψει νεολιθική οικία και σπηλαιώδη τάφο. Η πρόσφατη συνεχιζόμενη έρευνα (200 και εξής) έφερε στο φως τμήματα σπηλαιωδών τάφων, αρχιτεκτονικά λείψανα και άλλες ενδείξεις ανθρώπινης δραστηριότητας των νεολιθικών χρόνων, που χρονολογούνται κυρίως στην 5η και στην η χιλιετία π.χ. Βρέθηκε ανθρώπινο σκελετικό υλικό, οστά ζώων, όστρεα, λίθινα εργαλεία (τριπτήρες, τριβεία, πελέκεις) άλλα οστέινα εργαλεία, καθώς και τμήματα λεπίδων πυριτόλιθου και κυρίως οψιανού. Η κεραμική είναι καλής ποιότητας, όμοια με την προερχόμενη από την ανασκαφή του Στυλιανού Αλεξίου, στη θέση αυτή. Παρουσιάζει επίσης μεγάλη ομοιότητα με τη νεολιθική κεραμική της Κνωσού. Συλλέχθηκαν όστρακα από αγγεία κυρίως μεσαίου και μικρού μεγέθους, τεφρά και ακόσμητα, αλλά και έντριπτα ερυθρού και κυρίως μελανού χρώματος, αρκετά και με εγχάρακτη ή στικτή διακόσμηση. Επιβεβαιώνεται έτσι η ύπαρξη σημαντικής νεολιθικής εγκατάστασης στην περιοχή αυτή του Ηρακλείου, που βρίσκεται σε βραχώδες ύψωμα, αμέσως δυτικά του ρέματος του Κατσαμπά (ποταμός Καίρατος), κοντά στο σύγχρονο λιμάνι του Ηρακλείου και σε γειτνίαση (αμέσως νοτιοανατολικά) με το μεταγενέστερο μινωικό λιμενικό οικισμό και νεκροταφείο του επινείου της Κνωσού, στην περιοχή Πόρου/Κατσαμπά. Η ύπαρξη του νεολιθικού οικισμού στον Κατσαμπά συναρτάται στενά με το σημαντικότατο νεολιθικό οικισμό του Αιγαίου, εκείνο της Κνωσού, και προφανώς αποτελούσε την πύλη του προς τη θάλασσα. 21