ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΓΕΩΠΟΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΙΔΙΚΕΥΣΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΖΩΙΚΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΓΕΩΠΟΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΙΔΙΚΕΥΣΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΖΩΙΚΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΔΙΑΤΡΟΦΙΚΗΣ ΠΡΟΣΘΗΚΗΣ ΦΥΣΙΚΟΥ ΖΕΟΛΙΘΟΥ ΚΑΙ ΕΝΟΣ ΠΡΟΣΡΟΦΗΤΙΚΟΥ ΣΚΕΥΑΣΜΑΤΟΣ ΜΥΚΟΤΟΞΙΝΩΝ ΣΤΙΣ ΑΠΟΔΟΣΕΙΣ ΚΑΙ ΤΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ ΣΦΑΓΙΟΥ ΚΡΕΟΠΑΡΑΓΩΓΩΝ ΟΡΝΙΘΙΩΝ Κλησιάρχη Αποστολία Γεωπόνος ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Επιβλέπων Καθηγητής: Δημήτριος Ντότας ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ Θεσσαλονίκη, Ιούνιος 2009

ΕΞΕΤΑΣΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ Δημήτριος Ντότας Αστέριος Χατζηπαναγιώτου Κωνσταντίνος Παπανικολάου Καθηγητής Γεωπονικής Σχολής Α.Π.Θ Καθηγητής Γεωπονικής Σχολής Α.Π.Θ Καθηγητής Γεωπονικής Σχολής Α.Π.Θ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Που υποβλήθηκε στην Επιτροπή Μεταπτυχιακής Ειδίκευσης «Επιστήμη Ζωικής Παραγωγής» της Γεωπονικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, ως μερική εκπλήρωση των υποχρεώσεων για τη λήψη του Διπλώματος Μεταπτυχιακών Σπουδών. [2]

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ Α/Α ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΣΕΛΙΔΑ ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ 4 1. 1.1 1.2 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ 6 6 7 2 2.1 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΤΗΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ 14 14 3 ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΙ 31 4 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΚΑΙ ΣΧΟΛΙΑΣΜΟΣ 38 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 46 ΠΕΡΙΛΗΨΗ SUMMARY 47 49 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 51 [3]

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Θα ήθελα να εκφράσω την ευγνωμοσύνη μου καθώς και τις βαθύτατες ευχαριστίες μου προς τον Καθηγητή κ. Δημήτρη Ντότα που συνέβαλε τόσο στο σχεδιασμό όσο και στην εκτέλεση της παρούσας διατριβής, που δε θα ήταν δυνατόν να πραγματοποιηθεί χωρίς την καθοδήγησή του, την ουσιαστική, αμέριστη και πολύτιμη βοήθειά του, καθώς και την ηθική συμπαράσταση και υπομονή που μου επέδειξε σε όλα τα στάδια εκπόνησής της. Στη συνέχεια, οφείλω να ευχαριστήσω θερμά τον Αναπληρωτή Καθηγητή του ΤΕΙ Δυτικής Μακεδονίας κ. Γιάννη Νικολακάκη, για τις πολύτιμες συμβουλές και υποδείξεις του καθώς και για την καθοδήγησή του τόσο κατά την περίοδο του πειραματισμού, όσο και κατά τη διάρκεια της συγγραφής αυτής της διατριβής. Δεν θα μπορούσα να παραλείψω να εκφράσω πολλές ευχαριστίες στον υποψήφιο διδάκτορα κ. Αθανάσιο Γκαρσέν για τις εποικοδομητικές υποδείξεις και τις γόνιμες συμβουλές του, καθώς και για την συμπαράστασή του στην εκπόνηση της παρούσας διατριβής. Θεωρώ χρέος μου, να ευχαριστήσω θερμά τον Διευθυντή του Εργαστηρίου Πειραματικής Αντοχής Υλικών και Κατασκευών, της Πολυτεχνικής Σχολής του Α.Π.Θ., κ. Γεώργιο Μάνο, για τη διάθεση του εξοπλισμού του εργαστηρίου και την πολύτιμη βοήθειά του στον προσδιορισμό της αντοχής του μηριαίου οστού στη θραύση. Οφείλω να ευχαριστήσω θερμά τον συνάδελφο κ. Δημήτρη Γουρδουβέλη, για την πολύτιμη καθοδήγησή του στον προσδιορισμό της περιεκτικότητας της τροφής και των περιττωμάτων των ορνιθίων σε ασβέστιο και φώσφορο, που πραγματοποιήθηκε στο Εργαστήριο Ελέγχου Κυκλοφορίας Ζωοτροφών. [4]

Θα ήθελα επίσης να ευχαριστήσω τον προϊστάμενο του Αγροκτήματος του Α.Π.Θ. κ. Αντώνη Γκαϊδατζή, για την παροχή κάθε εξυπηρέτησης στη διάρκεια της έρευνας, η πείρα και η συνεχή φροντίδα του οποίου ελαχιστοποίησε τα προβλήματα που ανέκυπταν στην πορεία των πειραματισμών. Τέλος, θα ήθελα θερμά να ευχαριστήσω όλους τους Καθηγητές του Τομέα Ζωικής Παραγωγής, γιατί με τις μεγάλες προσπάθειές τους συνέβαλαν τα μέγιστα στην ουσιαστική διεύρυνση των γνώσεών μου στο πεδίο της ζωικής παραγωγής. Κλείνοντας θα ήθελα ταπεινά να ευχαριστήσω τους γονείς μου Ευάγγελο και Χρυσούλα, για την αμέριστη, αδιάκοπη και πολύπλευρη στήριξη που προσέφεραν και συνεχίζουν να μου προσφέρουν σε κάθε προσπάθειά μου και όλους εκείνους που μου συμπαραστάθηκαν με οποιοδήποτε τρόπο κατά την εκπόνηση της διατριβής αυτής. [5]

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 1.1. ΠΡΟΛΟΓΟΣ Οι ζεόλιθοι είναι κρυσταλλικά, ένυδρα, αργιλιοπυριτικά κατιόντα αλκαλίων και αλκαλικών γαιών τα οποία έχουν απεριόριστη, τρισδιάστατη δομή. Ανάμεσα στις πολλές ιδιότητες που αποδίδονται στους ζεόλιθους, οι δύο πιο χαρακτηριστικές που σχετίζονται με την αποτελεσματικότητα τους στη ζωική παραγωγή είναι η ικανότητά τους να αποβάλλουν και να προσλαμβάνουν νερό και αντιστρόφως και η ικανότητά τους να ανταλλάσσουν ορισμένα από τα συστατικά τους κατιόντα μέσα στη δομή τους, χωρίς αυτή να αλλάζει σημαντικά. Η επίδραση, ωστόσο, των ζεόλιθων στην πρόσληψη τροφής, στην αύξηση του βάρους, στο ρυθμό ανάπτυξης των κρεοπαραγωγών ορνιθίων, στην αυγοπαραγωγή, στο βάρος του αυγού, στο πάχος του κελύφους των τοιχωμάτων του αυγού και στα εσωτερικά χαρακτηριστικά του αυγού είναι υπό αμφισβήτηση. Αν και ορισμένα πειράματα αναφέρουν θετικές επιδράσεις από τη χρήση ζεόλιθου στη διατροφή των πτηνών, κάποια άλλα δε δείχνουν καμία επίδραση ενώ υπάρχουν ακόμη αποτελέσματα που μαρτυρούν την ύπαρξη αρνητικών επιδράσεων. Λόγοι όπως ο βαθμός χρήσης, ο τύπος του ζεόλιθου (φυσικός συνθετικός) και ακόμη και τα επίπεδα των ξένων υλών στους φυσικούς ζεόλιθους, ευθύνονται για τις ασυμφωνίες των πειραμάτων. Απ την άλλη πλευρά, υπάρχουν ενδείξεις ότι ο ζεόλιθος έχει ευεργετικά αποτελέσματα στο βαθμό αξιοποίησης της τροφής (εκμετάλλευση), στην κατανάλωση νερού, στην πεπτικότητα των τροφών και την αξιοποίηση των θρεπτικών συστατικών, στην κατάσταση της υγείας των νεοσσών, της υγρασίας των περιττωμάτων τους και στην ικανότητα δέσμευσης μυκοτοξινών και ιδιαίτερα αφλατοξινών, [6]

που αναπτύσσονται σε τροφές που έχουν προσβληθεί από μύκητες (ευρωτίαση). 1.2. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Οι ζεόλιθοι ανακαλύφθηκαν για πρώτη φορά το 1756 από τον Βαρώνο Axel Fredrick Cronstedt, ένα Σουηδό ορυκτολόγο που τους ονόμασε έτσι από τις δύο Ελληνικές λέξεις Ζέω (βράζω) και Λίθος που σημαίνει «πέτρα που βράζει». Περιγράφει πολύ καλά τη διαφυγή μορίων νερού από τις κοιλότητες των φυσικών ζεόλιθων και αναφέρεται στα περίεργα αφρώδη χαρακτηριστικά τους όταν θερμαίνονται. Οι ζεόλιθοι ορίζονται ως κρυσταλλικά, ένυδρα, αργιλιοπυριτικά κατιόντα αλκαλίων και αλκαλικών γαιών (Be +2, Mg +2, Ca +2, Sr +2 ), που έχουν μια υποθετικά άπειρη, τρισδιάστατη δομή. Οι Gottardi και Galli (1985) έδωσαν τον παρακάτω γενικό τύπο: M 2/n O. Al 2 O 3. xsio 2. yh 2 O όπου, Μ είναι οποιοδήποτε κατιόν αλκαλίου ή αλκαλικής γαίας, n είναι το σθένος αυτού του κατιόντος, [7]

x είναι ένας αριθμός από το 2 ως το 10 και y είναι ένας αριθμός από το 2 ως το 7. Κάθε είδος ζεόλιθου έχει τη δική του μοναδική δομή, αλλά μπορεί να γίνει οπτικά αντιληπτή σαν δύο τετράεδρα SiO 4 και AlO 4 συνδεδεμένα με απλό γεωμετρικό τρόπο. Η γεωμετρία της κατασκευής γίνεται εύκολα αντιληπτή από τις γραμμές στο μέσο του κάθε τετράεδρου όπως φαίνεται στην παραπάνω εικόνα. Η πρώτη αναφορά στις επιδράσεις των (φυσικών) ζεόλιθων στη ζωική παραγωγή (εκτροφή ζώων) παρουσιάστηκε από τους Mumpton και Fishman (1984). Στη δεκαετία του 80 υπήρχαν πάνω από 60 άρθρα που αφορούσαν ειδικά στην εφαρμογή των ζεόλιθων στην εκτροφή πουλερικών και υπήρχε μεγάλος ενθουσιασμός γι αυτό το νέο διατροφικό συστατικό. Ο Evans (1989) ασχολήθηκε λεπτομερώς και σε βάθος με όλα σχεδόν τα άρθρα που αφορούσαν ειδικά στις επιδράσεις των ζεόλιθων στην παραγωγή και απόδοση των πουλερικών. Ωστόσο ο ζεόλιθος δεν ήταν τόσο αποτελεσματικός όσο εμφανιζόταν αρχικά, στην ικανότητα δέσμευσης αφλατοξινών (Ramous & Gounzales, 1997). Οι ιδιότητες του ζεόλιθου περιγράφηκαν για πρώτη φορά στις αρχές της δεκαετίας του 70 και συμπεριελάμβαναν τις εξής: (Shariatmadari, 2008) ικανότητα να αποβάλουν και να προσλαμβάνουν νερό και αντίστροφα, χαμηλή πυκνότητα όταν είναι αφυδατωμένοι, γενικά σταθερή δομή όταν είναι αφυδατωμένοι, ανταλλαγή κατιόντων χωρίς καμία σημαντική αλλαγή στη δομή, ικανότητα προσρόφησης αερίων, ατμών κτλ, ικανότητα κατάλυσης και ομοιομορφία μοριακών διαύλων στους αφυδατωμένους κρυστάλλους, ικανότητα δέσμευσης μυκοτοξινών (διάφορες μυκοτοξίνες και ιδιαίτερα αφλατοξίνες δεσμεύονται στην πολυσχιδή κρυσταλλική δομή των ζεόλιθων). Ικανότητα προσρόφησης Οι ζεόλιθοι βρίσκουν ευρεία εφαρμογή ως προσροφητικά υλικά. Τα μόρια H 2 O πληρούν τα κενά του πλέγματος και σχηματίζουν υδάτινες σφαίρες [8]

γύρω από τα ανταλλάξιμα κατιόντα. Όταν το H 2 O απομακρυνθεί, απορροφώνται επιλεκτικά, από τα άδεια κανάλια, μόρια μικρής διαμέτρου, ενώ τα μεγαλύτερου μεγέθους μόρια εκδιώκονται. Αυτή η ιδιότητα των ζεόλιθων, που επιτρέπει σε μια μεγάλη ποικιλία υλικών να δεσμεύονται, τους δίνει τον χαρακτηρισμό των μοριακών κόσκινων. Η ικανότητα των ζεόλιθων για προσρόφηση, εξαρτάται, κύρια, από το εύρος των διαύλων και είναι συνάρτηση του αριθμού των ατόμων οξυγόνου (6, 8, 10 ή 12), που οριοθετούν το εύρος αυτό. Έτσι, ζεόλιθοι, των οποίων οι δακτύλιοι αποτελούνται από 8-12 τετράεδρα, είναι δυνατό να προσροφήσουν εκτός από τα απλά κατιόντα και οργανικά μόρια. Η ικανότητά τους αυτή προσδιορίζεται από την ποσότητα του περιεχόμενου H 2 O, όταν οι ζεόλιθοι είναι πλήρως ενυδατωμένοι. Ικανότητα ιοντοανταλλαγής Τα ανταλλάξιμα κατιόντα ζεόλιθων, ως χαλαρά συνδεδεμένα στο πλέγμα τους, είναι εύκολο να ανταλλαγούν ή να απομακρυνθούν, αν εκπλυθούν με διάλυμα κάποιου άλλου ιόντος. Η ικανότητά τους αυτή ονομάζεται ιοντοανταλλακτική και μετριέται σε χιλιοστογραμμοϊσοδύναμα ανταλλασσόμενου ιόντος ανά 100 g προσροφητικού μέσου (meq/100g). Λόγω της δομής τους, οι περισσότεροι ζεόλιθοι δεν υφίστανται καμιά αξιοσημείωτη αλλαγή στις διαστάσεις τους με την ιοντοανταλλαγή, η οποία ωστόσο, συνοδεύεται, από σημαντικές αλλαγές στη σταθερότητα, την προσροφητική συμπεριφορά και την εκλεκτικότητα των ζεόλιθων, όσον αφορά στις καταλυτικές και άλλες σημαντικές φυσικές τους ιδιότητες. Η ιοντοανταλλακτική ικανότητα των ζεόλιθων εξαρτάται, κυρίως, από: 1. Τη φύση του κατιόντος, το μέγεθος και το σθένος του άνυδρου και του ενυδατωμένου κατιόντος. 2. Τη θερμοκρασία του διαλύματος. 3. Το ph. 4. Το βαθμό υποκατάστασης των ιόντων Si από ιόντα Al. 5. Τη συγκέντρωση των διάφορων κατιόντων στο διάλυμα. 6. Τα διάφορα ανιόντα που συνυπάρχουν με τα κατιόντα στο διάλυμα. 7. Το διαλυτικό μέσο (συνήθως νερό, αλλά και οργανικοί διαλύτες). [9]

8. Τα χαρακτηριστικά της δομής του κάθε ζεόλιθου. Αφυδάτωση Ενυδάτωση Με βάση τη συμπεριφορά τους κατά την αφυδάτωση, οι ζεόλιθοι ταξινομούνται ως: Ζεόλιθοι, οι οποίοι δεν υφίστανται αισθητές δομικές αλλαγές κατά τη διάρκεια της αφυδάτωσής τους και στους οποίους αυξανομένης της θερμοκρασίας, η απώλεια βάρους είναι συνεχής και σταδιακή. Στην κατηγορία αυτή ανήκουν: ο κλινοπτιλόλιθος, ο μορντενίτης, ο εριονίτης ο χαμπαζίτης και οι συνθετικές μορφές ζεόλιθων, οι οποίοι είναι χημικά σταθερές μέχρι τους 700-800 0 C. Ζεόλιθοι, οι οποίοι υφίστανται μεγάλες δομικές αλλαγές κατά τη διάρκεια της αφυδάτωσης και στους οποίους η απώλεια βάρους είναι ασυνεχής κατά την αύξηση της θερμοκρασίας. Ικανότητα κατάλυσης Οι καταλυτικές ικανότητες των ζεόλιθων εξαρτώνται από το μέγεθος των επιφανειακών τους πόρων, όπως και από το μέγεθος των εσωτερικών τους κοιλοτήτων, όπου λαμβάνουν χώρα οι αντιδράσεις. Το μέγεθος των πόρων (άνοιγμα διαύλων) προσδιορίζει ποια μόρια είναι δυνατό να εισέλθουν στις κοιλότητες και να υποστούν κατάλυση και ποια μόρια είναι δυνατό να εξέλθουν από τις κοιλότητες ως προϊόν των καταλυτικών αντιδράσεων. Έχουμε, δηλαδή, επιλεκτικότητα στο μέγεθος των εισερχόμενων μορίων, όπως επίσης και των εξερχόμενων προϊόντων μιας αντίδρασης. Σημαντική παράμετρος στην καταλυτική ικανότητα των ζεόλιθων είναι οι ομάδες OH, οι οποίες συνδέουν τα άτομα Si και Al σχηματίζοντας γέφυρες Si-OH-Al. Κάθε είδος ζεόλιθου έχει τη δική του μοναδική κρυσταλλική δομή, μέγεθος, σχήμα των κοιλοτήτων, πορώδη υφή και σκληρότητα του αρχικού λίθου και έτσι τις δικές του φυσικές και χημικές ιδιότητες και χημική σύσταση (Pond & Lee, 1984). [10]

Επομένως, οι τόσο διαφορετικές ιδιότητες του ζεόλιθου έχουν κάνει δυνατή τη χρήση του σε πολλούς τομείς. Οι πιθανοί τομείς όπου μπορούν να χρησιμοποιηθούν οι ζεόλιθοι περιλαμβάνουν: την οικοδομική χρήση (ως δομικοί λίθοι, στην παραγωγή τσιμέντων υποκαθιστώντας τον περλίτη ή την κίσσηρη, στην κατασκευή των συμπιεσμένων σανίδων ως υλικό πλήρωσης και στην κατασκευή ελαφρών τούβλων μεγάλης αντοχής), τον έλεγχο των οσμών - καταπολέμηση της δυσοσμίας την επεξεργασία νερού, τον έλεγχο της μόλυνσης, τη γεωργία, την φυτοκομία και τη ζωική παραγωγή. Ο ζεόλιθος βοηθάει στον έλεγχο των οσμών, κυρίως αμμωνίας και υδρόθειου σε χώρους συντήρησης και αποθήκευσης τροφίμων, σε κτηνοτροφικές μονάδες και ιχθυοκαλλιέργειες. Επίσης, αναμειγμένος με άμμο στα δοχεία των μικρών κατοικίδιων απορροφά τις οσμές. Στις κτηνοτροφικές μονάδες, εφαρμόζοντάς τον στο δάπεδο σε ποσότητες 2-3 κιλά ανά m 2 αφενός απορροφά την αμμωνία μειώνοντας τις επιβλαβείς αναθυμιάσεις και αφετέρου μπορεί να χρησιμοποιηθεί μετά ως λίπασμα. Στις ιχθυοκαλλιέργειες και τις μυδοκαλλιέργειες μπορεί να χρησιμοποιηθεί για το φιλτράρισμα του νερού και για την απορρόφηση της αμμωνίας (Willis, 2002). Στην βελτίωση της διαύγειας και ποιότητας του πόσιμου νερού, ο ζεόλιθος μπορεί να χρησιμοποιηθεί στο χωρισμό των επιβλαβών οργανικών ουσιών από το ύδωρ, και στην αφαίρεση των ιόντων βαριών μετάλλων, συμπεριλαμβανομένων εκείνων που παράγονται από πυρηνική διάσπαση. Επιπλέον, χρησιμοποιείται στην αποσκλήρυνση του νερού, όπου επέρχεται αντικατάσταση των ιόντων ασβεστίου-μαγνησίου, από ιόντα νατρίου. Ο ζεόλιθος συμβάλλει στον εμπλουτισμό της ατμόσφαιρας σε οξυγόνο, λόγω της εκλεκτικής ικανότητάς του να απορροφά το άζωτο από την ατμόσφαιρα. Στην οξυγόνωση υδάτινων οικοσυστημάτων η προσθήκη του [11]

ζεόλιθου σε λίμνες αλλά και σε άλλους υδάτινους όγκους εμπλουτίζει το νερό σε οξυγόνο και μειώνει το φαινόμενο του ευτροφισμού των φυκιών, κατά τον οποίο καταναλώνεται μεγάλη ποσότητα οξυγόνου και μειώνει την ανάπτυξη του φυτοπλαγκτού. Παράλληλα, βοηθάει στην ανάπτυξη και τον πολλαπλασιασμό πολλών υδρόβιων οργανισμών. Ο ζεόλιθος μπορεί να χρησιμοποιηθεί στο φιλτράρισμα και των υγρών βιομηχανικών αποβλήτων, δεσμεύοντας διάφορα τοξικά και ραδιενεργά ιόντα και στην ανακύκλωση των νερών που προέρχονται από την βιομηχανική δραστηριότητα. Το σημαντικότερο όμως είναι ότι ο ζεόλιθος, μετά τη χρήση του και με την κατάλληλη επεξεργασία μπορούν να αποκατασταθούν οι ιδιότητές του ώστε να μπορεί να επαναχρησιμοποιηθεί. Ωστόσο, μπορεί να αντικαταστήσει με επιτυχία τα φωσφορικά άλατα από τα απορρυπαντικά, μειώνοντας το πρόβλημα της ρύπανσης και του ευτροφισμού των θαλασσών. Στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες και όχι μόνο, τα έχει ήδη αντικαταστήσει σε όλων των ειδών τα απορρυπαντικά. Η προσθήκη ζεόλιθου στο πλύσιμο, σε κατάλληλη μορφή, μπορεί να προκαλέσει μείωση της ποσότητας του απορρυπαντικού έως και 70%, εξάλειψη της ανάγκης μαλακτικού, αύξηση της διάρκειας ζωής των υφασμάτων και μείωση πιθανών αλλεργιών που προκαλούν οι χημικές ουσίες των απορρυπαντικών. Επιπροσθέτως, ο ζεόλιθος μπορεί να χρησιμοποιηθεί στις αγροτικές καλλιέργειες για τη βελτίωση της απόδοσης του εδάφους και σε ποσότητες από 500-1.000 κιλά το στρέμμα στις υπαίθριες καλλιέργειες. Με την ενσωμάτωσή του στο έδαφος, δεσμεύει τα θρεπτικά συστατικά και τα διατηρεί κοντά στο ριζικό σύστημα των φυτών για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα. Έτσι, το νερό, ακόμα και έπειτα από μεγάλες βροχοπτώσεις δεν μπορεί να τα παρασύρει σε μεγαλύτερο βάθος. Ακόμη, βελτιώνει τη δομή και τη χημική σύσταση του εδάφους, αποτελεί βελτιωτικό όξινων και βασικών εδαφών και συμβάλλει στη συγκράτηση της υγρασίας ιδιαίτερα στα αμμώδη εδάφη. Τέλος, ο ζεόλιθος μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως υπόστρωμα των θερμοκηπίων και της ανθοκομικής, και συγκεκριμένα σε ποσοστό 5-10% στα μείγματα της ανθοκομίας. Ως προσθετικό στη διατροφή των χοίρων, των πουλερικών, των αιγοπροβάτων και των βοοειδών ο ζεόλιθος προφυλάσσει τα ζώα από τις εντερικές παθήσεις, μειώνει τη θνησιμότητα των νεαρών ζώων και βοηθάει [12]

στην ανάπτυξή τους. Στα πουλερικά συμβάλλει την αύξηση της ωοτοκίας και ενισχύει το πάχος του κελύφους του αυγού (Willis, 2002). [13]

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 2.1 ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΤΗΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ Γενικές πληροφορίες για τον ζεόλιθο 2.1. Επεξεργασία και παραγωγή ζεόλιθων Από την ανακάλυψη των ζεόλιθων περισσότερο από 200 χρόνια πριν, έχουν βρεθεί πάνω από 85 διαφορετικά είδη φυσικών ζεόλιθων και έχουν παραχθεί στο εργαστήριο πάνω από 100 είδη που δεν υπάρχουν στη φύση. Εν τούτοις, μόνο 7 από αυτά και συγκεκριμένα τα ορυκτά μορντενίτης, κλινοπτιλόλιθος, φερριερίτης, χαμπαζίτης, εριονίτης, φιλλιπσίτης και ανάλκιμο απαντούν σε ικανοποιητικές ποσότητες, ώστε να θεωρούνται εκμεταλλεύσιμα υλικά. Ο μορντενίτης και ο χαμπαζίτης θεωρούνται ως τα πλέον ενδιαφέροντα είδη όσον αφορά την ικανότητα προσρόφησης. Η σύνθεση του πιο κοινού συνθετικού ζεόλιθου είναι: Na 12 [(AlO 2 )12(SiO 2 )12] και του πιο διαδεδομένου φυσικού ζεόλιθου είναι: CaNa 4 K 4 (AlO 2 ) 5 (SiO 2 ) 30.24H 2 O. Οι φυσικοί ζεόλιθοι ορύσσονται εντατικά σε πολλά μέρη του κόσμου για διάφορες χρήσεις σε διάφορους τομείς. Πριν τη χρήση τους ως διατροφικά πρόσθετα πρέπει να υποστούν επεξεργασία (αφυδάτωση). Υπάρχουν πολλές διαφορετικές διαδικασίες αφυδάτωσης, χημικές και θερμικές. Οι διαδικασίες αφυδάτωσης μπορούν να αλλάξουν το μέγεθος και το σχήμα των διαύλων μέσα στους ζεόλιθους αλλάζοντας έτσι και τις ιδιότητες και την αποτελεσματικότητα τους (Pond, 1995). [14]

Όμως οι διαδικασίες επεξεργασίας δε φαίνεται να επηρεάζουν την αποτελεσματικότητα των ζεόλιθων στα κρεοπαραγωγά ορνίθια (Khademi, 2003) και στις όρνιθες αυγοπαραγωγής (Gorran, 2004). Εξαιτίας των αποκλίσεων και της μη καθαρότητας των φυσικών ζεόλιθων, έγιναν προσπάθειες για να παραχθούν συνθετικοί ζεόλιθοι στους οποίους η ένωση AlO 3 3(H 2 O) ενσωματώθηκε πρώτα σε θερμό NaOH και μετά αναμείχθηκε με πυριτικό νάτριο (Na 2 SiO 3 ). Το μείγμα μεταφέρεται στη συνέχεια σε ειδικά δοχεία για να κρυσταλλοποιηθεί στους 94 ο C. Οι φυσικοί και οι συνθετικοί ζεόλιθοι έχουν πολύ διαφορετικά φυσικά και χημικά χαρακτηριστικά. Μια πολύ βασική διαφορά είναι η αναλογία πυριτίου (Si) προς αργίλιο (Al) που είναι 2,5-5: 1 για τους φυσικούς και 1:1 για τους τεχνητούς ζεόλιθους. Αυτή η αναλογία επηρεάζει τη σταθερότητα των ζεόλιθων υπό διαφορετικές συνθήκες ph. Για παράδειγμα όσο μεγαλύτερη είναι η αναλογία Si προς Al, τόσο πιο σταθεροί θα είναι οι ζεόλιθοι σε συνθήκες χαμηλού ph (όξινες συνθήκες). Επομένως, οι φυσικοί ζεόλιθοι είναι πιο σταθεροί από τους συνθετικούς σε συνθήκες χαμηλού ph. Το αργίλιο που περιέχεται στα μόρια του συνθετικού ζεόλιθου γίνεται ευδιάλυτο και δεσμεύει τον διατροφικό φωσφόρο, παράγοντας αδιάλυτο φωσφορικό αργίλιο στον εντερικό σωλήνα, μειώνοντας έτσι την διαθεσιμότητα του φωσφόρου (Elliot κ.α., 1990). Οι φυσικοί ζεόλιθοι δε διαλύονται σε ελαφρώς όξινο περιβάλλον, αντίθετα από τους συνθετικούς. Η δομή των φυσικών ζεόλιθων περιέχει περισσότερο άνυδρο πυρίτιο, ανθεκτικό σε οξέα, που διατηρεί τη συνοχή τους. Εξαιτίας της αστάθειας του συνθετικού ζεόλιθου σε συνθήκες χαμηλού ph, το αργίλιο μέσα στο συνθετικό ζεόλιθο μπορεί να απελευθερωθεί και να προκαλέσει δηλητηρίαση. Επειδή ο συνθετικός ζεόλιθος αποτελείται κατά 15% από αργίλιο, η διατροφική προσθήκη έστω και μιας εκατοστιαίας μονάδας συνθετικού ζεόλιθου σημαίνει 0,15% επιπλέον αργίλιο στη διατροφή. Αυτό το ποσοστό ελεύθερου αργιλίου είναι τοξικό στους νεοσσούς κρεοπαραγωγής και στις πουλάδες ωοτοκίας. (Edwards κ.α., 1992). Σε πειραματική εργασία των ίδιων ερευνητών εξετάστηκε η πιθανότητα να διαλυτοποιούνται οι ζεόλιθοι στον αδενώδη ή μυώδη στόμαχο και να διαφεύγει το αργίλιο από το ζεόλιθο. Ωστόσο, δεν υπήρχαν διαφορές στο περιεχόμενο αργιλίου των πνευμόνων, του εγκεφάλου, των νεφρών και του [15]

ήπατος ανάμεσα στα πτηνά της επέμβασης μάρτυρας και εκείνα που διατράφηκαν με ζεόλιθο. Μεταγενέστερη, όμως έρευνα από τους Leache κ.α. (1990) έδειξε συσσώρευση αργιλίου στο κνημιαίο οστό των νεοσσών κρεοπαραγωγής που διατράφηκαν με συνθετικό ζεόλιθο. Η μικρότερη αρνητική φόρτιση του μορίου του συνθετικού ζεόλιθου πιστεύεται ότι βελτιώνει τις ιδιότητες της ανταλλαγής κατιόντων. Αντίθετα, αυτή η μικρότερη αναλογία Si προς Al στο συνθετικό ζεόλιθο σε σύγκριση με το φυσικό είναι υπεύθυνη για την αυξημένη ικανότητα ανταλλαγής κατιόντων, εξαιτίας των παρουσίας περισσότερων αρνητικών φορτίων. Οι τεχνητοί ζεόλιθοι μπορεί να περιέχουν ρύπους απ τη σύνθεσή τους, όπως υδροξείδιο του νατρίου που είναι ένα ισχυρό αλκάλιο και μπορεί έτσι να επηρεάσει το ph του εντέρου. Έχει αναφερθεί ότι το νάτριο μέσα στο μόριο του συνθετικού ζεόλιθου έχει το ίδιο επίπεδο διαθεσιμότητας στα κρεοπαραγωγά ορνίθια όσο το νάτριο στο χλωριούχο νάτριο, δηλαδή το κοινό αλάτι (NaCl) (Fethiere κ.α., 1988). Τα αποτελέσματα ερευνών που προέκυψαν από τη διατροφική χρήση κλινοπτιλόλιθων διαφέρουν ανάλογα με την προέλευση (τόπο εξόρυξης) του ζεόλιθου και τον αριθμό των ξένων υλών που βρίσκονται στο κάθε δείγμα (Willis κ.α., 1982). Απ τη στιγμή που οι φυσικοί ζεόλιθοι λαμβάνονται από διαφορετικά ορυχεία, το περιεχόμενό τους μπορεί να διαφέρει πολύ, γεγονός το οποίο με τη σειρά του μπορεί να επηρεάσει την απόδοσή τους. 2.2. Ελληνικός φυσικός ζεόλιθος Ο ελληνικός φυσικός ζεόλιθος είναι πέτρωμα που περιέχει κλινοπτιλόλιθο (ζεόλιθος τύπου HEU Ca 1,5 K 1,4 Mg 0,6 Na 0,5 AI 6,2 Si 29,8 O. 72 20H 2 O). Η ορυκτολογική σύσταση και οι μοναδικές φυσικοχημικές ιδιότητες, καθιστούν τον ελληνικό φυσικό ζεόλιθο το καταλληλότερο υλικό, για πολυάριθμες και πολύμορφες βιομηχανικές, αγροτικές, κτηνοτροφικές και περιβαλλοντικές εφαρμογές. Στην Ελλάδα, ο ζεόλιθος υπάρχει σε μεγάλα αποθέματα εξαιρετικής ποιότητας. Κάθε χρόνο χρησιμοποιούνται τουλάχιστον 20.000 τόνοι ζεόλιθου ως εδαφοβελτιωτικού για γεωργική χρήση. Σε άλλες χώρες, όπως οι ΗΠΑ, Καναδάς, Ιαπωνία, Ουγγαρία, Ρουμανία, χρησιμοποιείται ευρέως, ενώ αποτελεί και ένα από τα υλικά των οικιακών φίλτρων καθαρισμού του νερού. [16]

Πλούσια σε κοιτάσματα ζεόλιθου είναι και η Βουλγαρία και αρκετές περιοχές της Βόρειας Ελλάδας και των Κυκλάδων. Στον Έβρο, ο ζεόλιθος είναι εξαιρετικής ποιότητας. 2.3. Ορυκτολογική σύσταση (XRPD*) του φυσικού ζεόλιθου Έβρου τύπου Polymorphic power Ζεόλιθος (Ca,K, Mg, Na κλινοπτιλόλιθος) 89% Μαρμαρυγίας + αργιλικά ορυκτά 3% Άστριοι 6% Χαλαζίας 2% Σύνολο 100% Μικροπορώδη ορυκτά 92% Μη μικροπορώδη ορυκτά 8% Σύνολο 100% *Σχολή θετικών επιστημών, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (Α.Π.Θ.), κ. Φιλιππίδης Ανέστης, Καθηγητής Οικονομικής Γεωλογίας & Γεωχημείας (Ιούλιος 2007). [17]

2.4. Χημική σύσταση* ελληνικού φυσικού ζεόλιθου Έβρου τύπου Polymorphic power και Ca, K, Mg, Na - κλινοπτιλόλιθου Ελληνικός Φυσικός Ζεόλιθος (ΑΑS*) SiO 2 wt.% 68.62 CaO 2.14 TiO 2 0.02 Na 2 O 1.13 AI 2 O 3 11.80 K 2 O 2.92 Fe 2 O 3 (tot) 0.07 P 2 O 5 0.04 MnO 0.02 L.O.I 12.34 MgO 0.075 Total 99.85 Ca, K, Mg, Na-κλινοπτιλόλιθος (SEM EDS*) SiO 2 wt.% 67.87 CaO 3.10 TiO 2 <0.01 Na 2 O 0.51 AI 2 O 3 12.03 K 2 O 2.48 Fe 2 O 3 (tot) <0.01 Total 86.88 MnO <0.01 H 2 O 13.12 MgO 0.89 Total 100.00 *Σχολή θετικών επιστημών, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (Α.Π.Θ.), κ. Φιλιππίδης Ανέστης, Καθηγητής Οικονομικής Γεωλογίας & Γεωχημείας (Ιούλιος 2007). [18]

2.5. Επίδραση ζεόλιθων στις αποδόσεις των πουλερικών Σκοπός αυτής της ανασκόπησης δεν είναι να εξεταστούν λεπτομερώς τα διάφορα πειράματα και τα αποτελέσματα που αναφέρονται στη βιβλιογραφία. Περιορίζεται κυρίως σε μια σύντομη ερμηνεία των ερευνητικών αποτελεσμάτων δίνοντας έμφαση στα σημαντικά φαινόμενα που δεν έχουν εξεταστεί σε βάθος παλιότερα. Πρόσληψη κατανάλωση τροφής Η επίδραση των διατροφικών ζεόλιθων στην πρόσληψη τροφής ποικίλλει, σύμφωνα με τους ερευνητές, με αυξημένη πρόσληψη τροφής (Oliver, 1989), καμία επίδραση (Rolan κ.α., 1990) ή μειωμένη πρόσληψη (Miles κ.α., 1986). Δε φαίνεται να υπάρχει καμία ένδειξη η οποία να βεβαιώνει ότι ο ζεόλιθος έχει ευεργετικές επιδράσεις στη γεύση. Ωστόσο, υπάρχουν πολλές εξηγήσεις ως προς το γιατί ο ζεόλιθος θα μπορούσε να έχει επιδράσεις στην πρόσληψη τροφής. Ένας από τους λόγους για τέτοιες αποκλίσεις απόψεων θα μπορούσε να είναι η σύνθεση της τροφής. Η προσθήκη ζεόλιθων σε ποσοστό μέχρι και 10% της τροφής (κάτι που είναι δυνατό να γίνει όταν χρησιμοποιείται φυσικός ζεόλιθος) οδηγεί σε αλλαγές στη σύνθεση της τροφής και τη συγκέντρωση θρεπτικών συστατικών και αλλάζει την αναλογία ενέργειας, πρωτεΐνης και αμινοξέων της τροφής. Οι προστιθέμενοι ζεόλιθοι μπορεί να περιέχουν ασβέστιο, αργίλιο, νάτριο, κ.λπ., τα οποία θα μπορούσαν να έχουν επιπτώσεις στην ισορροπία των ανόργανων. Υπό τέτοιους όρους, δεν είναι ξεκάθαρο αν οι αλλαγές αποδίδονται στο ζεόλιθο ή σ αυτά τα στοιχεία. Η εξισορρόπηση της τροφής ως προς τις ανόργανες ουσίες, και η ισορροπία κατιόντων-ανιόντων καθώς επίσης και οι σχέσεις ενέργειας και πρωτεΐνης είναι ουσιαστικοί παράγοντες που εξασφαλίζουν ότι το θετικά χαρακτηριστικά του ζεόλιθου αξιοποιούνται και δεν έχουν αρνητικές επιδράσεις στην ισορροπημένη διατροφή. [19]

Αύξηση βάρους και ρυθμός ανάπτυξης Μερικές δημοσιεύσεις επιδιώκουν να δικαιολογήσουν τη χρήση του ζεόλιθου στη διατροφή των πουλερικών με τον ισχυρισμό ότι ο ζεόλιθος έχει πολύ μεγάλη ευεργετική επίδραση στην αύξηση βάρους. Ωστόσο, τα αποτελέσματα είναι αντιφατικά πάνω σ αυτό το ζήτημα. Δεν υπάρχει καμία γενική συμφωνία ως προς το εάν ο ζεόλιθος θα μπορούσε να ενισχύσει την αύξηση του βάρους των κρεοπαραγωγών ορνιθίων. Ο Evans (1989) σε μια εκτεταμένη ανασκόπηση 39 άρθρων που εξέταζαν τα στοιχεία του ρυθμού ανάπτυξης και της αύξησης βάρους των ορνιθίων κρεοπαραγωγής, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι, εκτός από λίγα πειράματα που παρουσίασαν μικρές βελτιώσεις στην αύξηση βάρους των ορνιθίων ως αποτέλεσμα της εισαγωγής του ζεόλιθου στην τροφή τους, η πλειοψηφία των πειραμάτων δεν παρουσίασε καμία τόσο ευεργετική επίδραση. Υπήρχαν μάλιστα κάποια πειράματα που παρουσίασαν ακόμη και δυσμενή αποτελέσματα. Παραγωγή αυγών Σχεδόν όλα τα πειράματα που μέτρησαν το βάρος των αυγών, την παραγωγή, τη μάζα, το κέλυφος και την εσωτερική ποιότητα δεν απέδειξαν καμία επίδραση εξαιτίας της πρόσληψης ζεόλιθου με την τροφή. Στην πραγματικότητα, τα περισσότερα πειράματα (Elliot & Edwards, 1991) παρουσίασαν αρνητικά αποτελέσματα για το ζεόλιθο σε σιτηρέσια με επαρκή μεταλλικά συστατικά. Ο Roland (1988) ανέφερε ότι 1,5% συνθετικού ζεόλιθου αύξησε την παραγωγή αυγών όταν το επίπεδο του φώσφορου ήταν κάτω από τα όρια. Σύμφωνα με τους Leach κ.α. (1990), οι ζεόλιθοι είναι αποτελεσματικότεροι στα μίγματα διατροφής που είναι χαμηλά σε ασβέστιο, και φαίνεται ότι ο ζεόλιθος μπορεί να είναι αποτελεσματικότερος και σε άλλα μεταλλικά συστατικά. Θα μπορούσαν να υπάρξουν δύο εξηγήσεις για τα πιο πάνω φαινόμενα εξαρτάται, βέβαια, από ποια οπτική γωνία γίνεται η έρευνα. Εάν πρόκειται να εξεταστούν οι λόγοι που οδήγησαν στο αρνητικό αποτέλεσμα του ζεόλιθου, τότε θα μπορούσε κανείς να πει ότι ο ζεόλιθος μειώνει την διαθεσιμότητα των μετάλλων όταν αυτά λαμβάνονται σε επαρκές επίπεδο. [20]

Χαρακτηριστικά των οστών Οι Leach κ.α. (1990) αναφέρουν ότι η διατροφική προσθήκη ζεόλιθου συνέβαλε σε σημαντική αύξηση της περιεκτικότητας των οστών σε τέφρα και βελτίωση της αντοχής τους. Οι Elliot κ.α. (1990) σημειώνουν ότι αν και η διατροφική προσθήκη ζεόλιθου αύξησε την περιεκτικότητα του μηριαίου οστού σε τέφρα, δεν είχε καμία σημαντική επίδραση στην κνημιαία δυσχονδροπλασία. Θετική επίδραση του ζεόλιθου στη ραχίτιδα κρεοπαραγωγών ορνιθίων παρουσιάστηκε όταν το σιτηρέσιο ήταν χαμηλής περιεκτικότητας σε ασβέστιο και φώσφορο, αλλά σε χαμηλά επίπεδα φώσφορου, η πρόσληψη ζεόλιθου αύξησε την περιεκτικότητα των οστών σε αργίλιο. Ο ζεόλιθος μπορεί να καταπραΰνει τα δυσμενή αποτελέσματα των υψηλών επιπέδων ασβεστίου στην τροφή. Θα μπορούσε να υποτεθεί ότι μπορεί να ασκήσει την ευεργετική του επίδραση στα κρεοπαραγωγά ορνίθια με αντιστροφή της ιοντικήςανταλλαγής ασβεστίου και τη διατήρησή του σε μια περισσότερο βιοδιαθέσιμη μορφή. Ωστόσο, οι Leach & Edwards (1991) θεωρούν ότι, με την αύξηση του ασβεστίου της τροφής, ο ζεόλιθος μπορεί στην πραγματικότητα να μειώνει τη διαθεσιμότητα του φώσφορου. Θρεπτική αξιοποίηση και μετατρεψιμότητα τροφής Η καλύτερη ιδιότητα που αποδίδεται στον ζεόλιθο είναι η ευεργετική επίδρασή του στην αξιοποίηση της τροφής τόσο στις αυγοπαραγωγές όρνιθες όσο και στα ορνίθια κρεοπαραγωγής. Φαίνεται πως υπάρχει μια γενική συμφωνία σε αυτό το ζήτημα (Oliver, 1997), αν και ορισμένες έρευνες κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι ο ζεόλιθος δεν είχε καμία ευεργετική επίδραση (Vest & Shultz, 1984) ή ακόμα και ότι είχε ένα αρνητικό αποτέλεσμα σ αυτήν την παράμετρο (Nakaue & Koellikker, 1981). Επίσης, ορισμένοι ερευνητές υποδεικνύουν ότι τα αποτελέσματα των ζεόλιθων στην αξιοποίηση της τροφής θα μπορούσαν να οφείλονται σε μια μείωση του ρυθμού διόδου της τροφής στο γαστρεντερικό σωλήνα, την αδρανοποίηση των ενζύμων και την επίδρασή τους στην εντερική μικροχλωρίδα (Petunkin, 1991). [21]

Η δυνατότητα μιας βελτιωμένης θρεπτικής χρήσης μπορεί να αποδοθεί στην πιθανή μείωση ή την ανακατανομή της μικροχλωρίδας GIT. Ο Oliver (1989) αναφέρει ότι οι κεντρικές και ακραίες εντερικές αριθμήσεις αποικιών ήταν σημαντικά χαμηλότερες σε σιτηρέσια με ζεόλιθους. Οι ζεόλιθοι μπορούν να διευκολύνουν την αποξήρανση αίματος από τη λάχνη, και να αυξήσουν τη δραστηριότητα των εξωτερικών άκρων των κυττάρων, κάτι το οποίο θα μπορούσε στη συνέχεια να βελτιώσει την πέψη και την απορρόφηση των θρεπτικών ουσιών (Nestorov, 1984, Petunkin, 1991). Έχει αποδειχθεί ότι οι ζεόλιθοι βελτιώνουν την φαινομένη μεταβολίσιμη ενέργεια (AME) καθώς και τη διορθωμένη μεταβολίσιμη ενέργεια ως προς το άζωτο (AMEn), και την πραγματική πεπτικότητα της πρωτεΐνης, αλλά δεν είχαν καμία επίδραση στη διατήρηση της αναλογίας αζώτου ή στο πεπτικό σύστημα (στον πρόλοβο, τον αδενώδη στόμαχο, το μυώδη στόμαχο, το λεπτό και το κόλον έντερο), τον αριθμό, το μέγεθος και τη μορφή των εντερικών λαχνών, ή στα μεταβολικά όργανα όπως είναι το ήπαρ, οι νεφροί και το πάγκρεας. Κατανάλωση νερού Μεταξύ των πολλών μελετών που πραγματοποιούνται σχετικά με τους τα αποτελέσματα των ζεόλιθων σε όλη την πτυχή των αποδόσεων των πουλερικών, έχει υπάρξει και κάποια προσπάθεια να μετρηθεί εάν ο ζεόλιθος έχει οποιαδήποτε επίδραση στην πρόσληψη νερού. Ο Onagi (1966, (όπως αναφέρεται από τους Mumpton & Fishman, 1977)) κατέδειξε ότι η κατανάλωση νερού, καθώς επίσης και η περιεκτικότητα των περιττωμάτων σε υγρασία μειώθηκε όταν συμμετείχε ο ζεόλιθος στη διατροφή των ορνιθίων κρεοπαραγωγής. Δεν υπήρξε καμία εξήγηση ως προς τον τρόπο επίδρασης του ζεόλιθου και ορισμένως για να μελετηθεί η επίδραση του ζεόλιθου στην κατανάλωση - πρόσληψη νερού. Χρήση του ζεόλιθου στη διαχείριση των λυμάτων και της κοπριάς Μια από τις προηγούμενες λειτουργίες και τις ιδιότητες που αποδόθηκαν στο ζεόλιθο ήταν η δυνατότητά του να συγκρατεί το νερό. Στην πραγματικότητα η πρώτη χρήση του ζεόλιθου ήταν η βελτίωσή της κατάστασης των λυμάτων. [22]