Η ΑΜΕΡΙΚΑΝΙΚΗ ΥΠΑΡΞΙΑΚΗ ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΙΑ ΤΟΥ ΓΙΑΛΟΜ 25 Φεβρουαρίου ο Δρ. Ίρβιν Γιάλομ, συγγραφέας, καθηγητής ψυχιατρικής στο Stanford και από τους πρωτοπόρους υπαρξιακούς ψυχοθεραπευτές της Αμερικής, θα πραγματοποιήσει ζωντανή διάλεξη στο Πολιτιστικό Κέντρο του Ευρωπαϊκού Πανεπιστημίου Κύπρου. Αυτό το τόσο σημαντικό γεγονός για πολλούς από τους αναγνώστες των μυθιστορημάτων του Yalom αλλά και των ψυχοθεραπευτών που ασπάζονται την προσέγγισή του στο θεραπευτικό πλαίσιο, θα σημάνει και την πρώτη επίσημη εισαγωγή στην Υπαρξιακή Ψυχοθεραπεία στην Κύπρο. Η Υπαρξιακή ψυχοθεραπεία βασίζεται στην υπαρξιακή φιλοσοφία του Soren Kierkegaard, Friedrich Nietzsche, Martin Heidegger, Jean-Paul Sartre, Albert Camus, Franz Kafka, και πολλών άλλων σημαντικών πατέρων του υπαρξισμού. Ο Kierkegaard (19 ος αιώνας) αναφέρθηκε στον άνθρωπο ως αποκλειστικά υπεύθυνο να προσδώσει νόημα στη ζωή του μέσα από το πάθος γι αυτήν και την ακεραιότητά του χαρακτήρα του (ακεραιότητα = πίστη στα ιδεώδη του), ξεπερνώντας τα δεδομένα της ύπαρξης του, όπως την απελπισία, την αγωνία, το παράδοξο, την επιλογή, την ανία και το θάνατο. Ο Nietzsche μίλησε για τον άνθρωπο-υπερ-άνθρωπο (ubermensch) ο οποίος έχει καταφέρει να εντάξει το σώμα, τη ψυχή και τον εαυτό του σε ένα ενοποιημένο σύνολο, μακρυά από τη μετριότητα και τα κοινωνικά ανασταλτικά πρότυπα, και έχει καταρρίψει όλα τα κοινωνικά δεδομένα και ατομικά του ιδεώδη τα οποία τον εμποδίζουν από το να οδεύσει μοναδικά προς την αιωνιότητα. Ο Heidegger βασίζει την ικανοποιητικά ζώσα ύπαρξη «εν- το κόσμο» ως «Dasein» (παρούσα εκεί μη ακριβής μετάφραση της γερμανικής), πάντα παρούσα μέσα στον κόσμο και εν σχέση με τον κόσμο, ποτέ απομονωμένη από αυτόν. Ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται τον κόσμο και επομένως ζει με ένα δικό του τρόπο στοχεύοντας στην αυθεντικότητα της ύπαρξής του εν σχέση με το πώς ζει τη ζωή του η οποία αναδύεται ως μοναδική εμπειρία από τη στιγμή της γέννησης, μακρυά από την επιβάλλουσα - από τη στιγμή της γέννησης - κοινωνική γνώση, αλλά ως μια ιδιωτική και ιδιόμορφη ανακάλυψη του «πώς» ζει κανείς ανάμεσα σε ένα άγνωστο, τρομακτικό, ατελή, κι απρόβλεπτο κόσμο που κάποτε θα έχει τέλος με την έλευση του θανάτου. Θα ήταν αδύνατο να αναπτύξουμε την υπαρξιακή φιλοσοφία σε τέτοιο περιορισμένο πλαίσιο μιλώντας για το παράδοξο της ζωής κατά τον Camus, την κατανόηση του ανθρώπου μέσω της εμπειρίας του στις ανθρώπινες σχέσεις του Marcel, την «κατάρα» της ελευθερίας του ατόμου και την αγωνία που επιφέρει αυτό στον Sartre, και άλλες σημαντικές συμβολές στον υπαρξισμό.
Σήμερα υπάρχουν δύο σχολές στην υπαρξιακή ψυχοθεραπεία: η Αγγλική, η οποία βασίζεται κυρίως πάνω στη φιλοσοφία του υπαρξισμού και η Αμερικανική, η οποία έχει τις καταβολές της στα γραπτά πολιτικών ακτιβιστών και όχι διαλεκτικών δογματιστών. Ο όρος υπαρξισμός ακούστηκε στους αμερικανικούς κύκλους των ψυχιάτρων/ψυχαναλυτών στο τέλος της δεκαετίας του 50 δια στόματος του Rollo May, μέντορα και ψυχοθεραπευτή του Yalom. Στον κόσμο της ψυχολογίας τότε κυριαρχούσε ο θετικός συμπεριφορισμός και η φροϋδική ψυχανάλυση, προσεγγίσεις που αντικειμενικοποιούσαν τον άνθρωπο. Η ανάγκη για μια καινούργια προσέγγιση δημιούργησε τον Σύλλογο Ανθρωπιστικής Ψυχολογίας από τους A. Maslow, C. Rogers και R. May, με σκοπό την ολιστική προσέγγιση του ανθρώπου, που σημαίνει ότι ο άνθρωπος και η εμπειρία του δεν είναι διαχωρισμένα σε λειτουργίες (ορμές/συμπεριφορά), τυπολογίες, χαρακτηριστικά, κλπ Από τους τρεις, ο May επικεντρώθηκε στην υπαρξιακή ψυχοθεραπεία, ο οποίος ολοκλήρωσε και την πρώτη του πανεπιστημιακή μελέτη στην υπαρξιακή ψυχοθεραπεία στην Αμερική με το όνομα «The meaning of Anxiety» (1950). Ο May στόχευσε στην επιστημολογία του ανθρώπου χωρίς τη διάσπαση του και την καταστροφή της ανθρώπινης του ύπαρξης, διατηρώντας ψυχαναλυτικές έννοιες όπως μεταβίβαση, ασυνείδητο, ελέυθερος συσχετισμός, κλπ Η ύπαρξη για τον Μέϊ επικεντρώθηκε στην εμπειρία του Είμαι, μακρυά από τους ορισμούς του Heidegger και του Sartre, πράγμα για το οποίο εκείνος και οι ακόλουθοί του (μαζί και ο Yalom) κατακρίθηκαν ως μη υπαρξιακοί. Το ανθρωπιστικό «εδώ -και - τώρα» είναι πολύ σημαντικό στην ψυχοθεραπευτική πρακτική, μαζί με στοιχεία αποκάλυψης του θεραπευτή ως ένα μέσον συσχέτισης με τον θεραπευόμενο, όπως και η διαλλακτικότητα στο τι είναι αναγκαίο μέσα στο θεραπευτικό πλαίσιο ανάλογα με την περίπτωση. Ο James Bugental ήταν ο πρώτος πρόεδρος του Αμερικανικού Συλλόγου Ανθρωπιστικής Ψυχοθεραπείας. Επίσης επηρεασμένος από το ψυχαναλυτικό σκεπτικό, υιοθέτησε την υπαρξιακή προοπτική, κατανοώντας τον άνθρωπο ως ύπαρξη όμως με πρόθεση αντί αίτιο, με υποκειμενικότητα στην ιδιαίτερη ύπαρξη του αντί υποκινούμενο από ορμές. Η ψυχοθεραπεία δεν είναι επεξεργασία μιας αρρώστιας, αλλά το «θάρρος» να αντιμετωπίσει κανείς τον κόσμο, μια πάλη της οποίας η επιτυχία βασίζεται στην θέληση του θεραπευόμενου να ρισκάρει, να αναζητήσει και να αντιμετωπίσει τον εαυτό του. Η παρουσία του Bugental μέσα στο θεραπευτικό πλαίσιο, η προσοχή που δίνει και η φροντίδα του, είναι θεραπεία από μόνη της, αποδεικνύοντας ότι η καλύτερη θεραπεία είναι απλά ο τρόπος που είναι παρών ο θεραπευτής παρά η επούλωση του «τραύματος» τους θεραπευόμενου. Είναι το «τι είναι μέσα στο χώρο αυτό, σε αυτό το τώρα». Ο άνθρωπος παρομοιάζεται με κρεμμύδι με πολλά στρώματα (τα οποία
ονόμασε ψυχαναλυτικά «αντιστάσεις») που πρέπει να αποκαλυφθούν και να επεξεργαστούν πριν φθάσει κανείς στον πυρήνα. Ο Bugental επικεντρώθηκε στην ανάγκη του ανθρώπου να «σταθεί μόνος και να αντιμετωπίσει με θάρρος την αγωνία της ύπαρξης του». Συχνά προσκαλούσε τους θεραπευόμενους του στο πεδίο του σώματός τους, ζητώντας τους να αισθανθούν και να λογοποιήσουν αυτό που αισθάνονταν στην παρούσα στιγμή πράγμα που έφερνε στην επιφάνεια την αγωνία, το φόβο, την απελπισία, και άλλες αγχώδης καταστάσεις οι οποίες ήταν κρυμμένες κάτω από άμυνες. Η ενσωμάτωση ήταν για τον Μπούγκενταλ ένας σημαντικός παράγοντας για συνειδητοποίηση και αποδοχή του τι είναι κάποιος και επομένως μέσα από την αυτογνωσία να οδηγηθεί σε μια περεταίρω εξέλιξη στον εσώτερο ψυχισμό του. Ο Γιάλομ Προχωρόντας στην επόμενη γεννιά των υπαρξιακών ψυχοθεραπευτών της Αμερικής, ο Γιάλομ αποτελεί μια κυριάρχουσα φιγούρα, σχεδόν ως ακόμη ένας από τους πατέρες της υπαρξιακής ψυχοθεραπείας αφού η συνεισφορά του στην προσέγγιση αυτή είναι άκρως σημαντική. Ολοκλήρωσε τη δική του αναλυτική θεραπεία κοντά στο Ρόλλο Μέϊ από τον οποίο επηρεάστηκε σημαντικά, πράγμα εμφανές μέσα στα γραπτά του. Ο Γιάλομ ως νεαρός εκπαιδευόμενος ψυχιατρικής στο νοσοκομείο John Hopkins ήρθε σε επαφή με το πρώτο υπαρξιακό βιβλίο στην Αμερική του May, Existence (1958). Τόσο πολύ επηρεάστηκε από αυτό που άρχισε να παρακολουθεί μαθήματα φιλοσοφίας. Η εμπειρία του με καρκινοπαθείς, την 3η ηλικία και ανθρώπους σε πένθος, τον οδήγησε σε ένα προσωπικό του άγχος θανάτου. Εκεί ξεκίνησε και την δική του ανάλυση με τον Rollo May. Η μεγαλύτερη προσφορά του στην υπαρξιακή θεωρία και πράξη είναι τα γραπτά του. Συγκεκριμμένα, η τόλμη του μέσα σε αυτά έχει ανεπανάληπτη συμβολή. Λίγοι συγγραφείς και μελετητές έχουν την ικανότητα να επιδείξουν ευρεία γκάμα διαφοροποίησης στα γραπτά τους διατηρώντας την ποιότητα την οποία ο Γιάλομ εκθέτει. Σημαντικότατη συμβολή είναι το βιβλίο του Υπαρξιακή Ψυχοθεραπεία (1980), σε πολλές σχολές θεωρείται και η βίβλος της υπαρξιακής ψυχοθεραπείας, το οποίο έχει γραφτεί σε απλή και κατανοητή γλώσσα μακρυά από την ελιτίστικη και δυσανάγνωστη γλώσσα την υπαρξιακής φιλοσοφίας την οποία χρησιμοποιεί κυρίως η ευρωπαϊκή σχολή την υπαρξιακής ψυχοθεραπείας. Η συμβολή του με το βιβλίο Θεωρία και πράξη στην Ομαδική Ψυχοθεραπεία (1995) είναι ακόμη μεγαλύτερη αφού εδραιώνει την υπαρξιακή προσέγγιση στην εφαρμογή της ομαδικής θεραπείας.
Ο Γιάλομ, κατά ένα τρόπο διαφοροποιείται από τους αρχικούς ορισμούς της Ευρωπαϊκής φιλοσοφικής κατεύθυνσης στον ανθρώπινο ψυχισμό και δημιουργεί τα δικά του υπαρξιακά κυρίαρχα διλήμματα: Θάνατος, Ελευθερία, Απομόνωση και Απουσία Νοήματος. Ο Θάνατος ως δεδομένο και αδιάλλακτο μέρος της ύπαρξης (κι εδώ υπάρχει ένα μεγάλο ερώτημα ως προς το γιατί κατηγορήθηκε για υποτίμηση των οντολογικών δεδομένων στις οντικές ανησυχίες), λειτουργεί ως ένα επικουρικό κάλεσμα στον κόσμο των ζώντων αλλά και ως τροφή για απομόνωση από τους άλλους, ακόμη και από τον ίδιο τον εαυτό. Όλοι προσπαθούμε να κατανοήσουμε την προσωρινότητά μας συνειδητά ή ασυνείδητα, να διαιωνιστούμε γεννώντας παιδιά που γίνονται πολλές φορές προέκταση του «εγώ» μας, καταπιεσμένα παιδιά χωρίς δικαίωμα στην επιθυμία παρά στη δικιά μας, να δημιουργήσουμε αφήνοντας έργο πίσω μας, πολλές φορές καταλήγοντας στο σύγχρονο workaholism, «αρνούμενοι το δάνειο ζωής» για ν αποφύγουμε «το χρέος του θανάτου» όπως είπε ο Otto Rank, συνεργάτης του Freud. Η Απομόνωση από τους άλλους (δια-προσωπική, μοναξιά, δυσλειτουργία στις σχέσεις), έναντι στον εαυτό (ενδο-προσωπική, κακή σχέση με τον εαυτό) και η υπαρξιακή απομόνωση (ως μοναδικότητα του ατόμου και μοναχικότητα στη ζωή και στο θάνατο) είναι ακόμη ένα κυρίαρχο στοιχείο που σημαδεύει την ανθρώπινη ύπαρξη. Ο άνθρωπος γεννιέται σε ένα κόσμο όπου υπάρχει ένα μόνιμο κενό στην επικοινωνία, ένα εμπόδιο που δεν του επιτρέπει να «είναι μαζί με τον άλλον» όπως θα ήθελε. Πάντα κάτι λείπει. Η έκφραση, οι λέξεις, γεμάτες νόημα αλλά χωρίς την ικανότητα μεταφοράς του πραγματικού νοήματος μέσα στον ομιλούν άνθρωπο, ο υποκειμενικός κόσμος του άλλου που ακούει αλλά φιλτράρει ανάλογα με τις δικές του αντιλήψεις, εμπειρίες και δομή. Αναζητάμε πάντα τη θαλπωρή της πρωταρχικής συμβιωτικής σχέσης με τη μητέρα, προτού συνειδητοποιήσουμε το δικό μας διαφοροποιημένο «εγώ», αποφεύγοντας αυτή την πάντα παρούσα υπαρξιακή μοναξιά, κάποτε περνώντας όλο μας το χρόνο με άλλους, κάποτε προσκολλημένοι σε ένα σύντροφο, ένα φίλο, τους γονείς, ή ακόμη και αποφεύγοντας κάθε επαφή με τους ανθρώπους, κάθε ευκαιρία για συσχέτιση, επικοινωνία, κλεισμένοι σε ένα καβούκι διαρκούς μοναξιάς αυταπατώμενοι σε μια φαντασιακή ασφάλεια χωρίς ρίσκο, χωρίς τον κίνδυνο να χάσουμε κάτι αφού δεν υπάρχει άνοιγμα, δεν υπάρχει ροή και οίστρος χωρίς τον άλλον. Ο Heidegger είπε ότι ακόμη κι η απομόνωση δηλώνει μια σχέση με τους άλλους, τη σχέση της απομόνωσης. Η Ελευθερία, όπου ο άνθρωπος ελεύθερος ων καλείται να πάρει αποφάσεις οι οποίες πάντα κουβαλούν το κόστος της ίδιας της απόφασης αλλά και της χαμένης ευκαιρίας, η ελευθερία που συναντά όρια (περιβαλλοντικά, κοινωνικά, σωματικά κλπ), η
ελευθερία ως ανάληψη ευθύνης της ίδιας της ζωής του ανθρώπου, και τελικά η αγωνία της ολικής ανάληψης ή μη ανάληψης της ευθύνης της ζωής του. Η ελευθερία δεν είναι ευλογία αλλά κατάρα. Ερχόμαστε σε ένα κόσμο χωρίς να το ζητήσουμε, από γονείς τους οποίους δεν επιλέξαμε, ένα κόσμο γεμάτο αρρώστια, κίνδυνο, απρόβλεπτο, χωρίς οδηγίες χρήσεις, χωρίς κανείς να μας δίνει κατεύθυνση και εγγύηση, χωρίς καμία βάση κάτω από τα πόδια μας. Τι θα γίνουμε, πώς θα ζήσουμε, πώς θα αντιμετωπίσουμε, τι θα κάνουμε, όλα βιώνοντας τα μόνοι, κανείς δεν μπορεί να πάρει τη θέση μας, να ζήσει για μας, να πονέσει για μας, να αποφασίσει για μας. Καλούμαστε να γίνουμε «συγγραφείς», κατά τον Γιάλομ, της ζωής μας. Αυτό δημιουργεί μια αίσθηση μη ελέγχου, άγχος, αγωνία και καταλήγουμε κάποτε σε κρίσεις πανικού, κατάθλιψη, παραίτηση, εξαρτησιογόνες ουσίες, ή και μια μόνιμη κατάσταση παιδικότητας και ανευθυνότητας. Η Απουσία Νοήματος του Γιάλομ ως νόημα και ερμηνεία είναι πιστή στη θεωρία για το νόημα της ύπαρξης, του Victor Frankl, και πώς βρίσκοντας νόημα (σκοπό) οδηγείται ο άνθρωπος σε μια ικανοποιητική και ολοκληρωμένη ζωή. Θέτοντας το δικό του ορισμό της ύπαρξης μέσα στο θεραπευτικό πλαίσιο, ο Γιάλομ προχωρά ένα βήμα παραπέρα, επισημαίνοντας πως αν ένας άνθρωπος έχει δυσκολία με ένα από τα πιο τα τρία πιο πάνω στοιχεία της ύπαρξής του θάνατος, ελευθερία, μοναχικότητα - τότε καταλήγει και στην απουσία νοήματος της ζωής, όπου εκεί μπορούμε να πούμε επέρχεται και η κατάθλιψη ή παραίτηση. Μέσα στην αγωνιώδη ελευθερία που έχουμε, την έλλειψη πραγματικής επικοινωνίας με τους ξέχωρους διαφοροποιημένους άλλους που περνάνε τις ίδιες πραγματικότητες της ζωής αδυνατόντας να αναλάβουν και να ζήσουν τη δικιά μας ζωή, η πραγματικότητα του θανάτου, του τέλους μας, όλο αυτό το παράδοξο συγκλίνει σε ένα κάλεσμα για ζωή. Ο Σίσσυφος στον Καμύ παλεύει καταδικασμένος καθημερινά με μια πραγματικότητα η οποία δεν έχει κανένα νόημα, κι όμως, μέσα από το παράδοξο αυτό, βρίσκει τη δύναμη να ζήσει, να ελπίσει, έστω γνωρίζοντας το τέλος του, να επιμείνει και να νοηματοδοτήσει την ελεεινή ζωή του. Ο Γιάλομ διαφοροποιείται από την ευρωπαϊκή προσέγγιση όπως και οι προπάτορες της Αμερικανικής προσέγγισης σε ένα ακόμη σημαντικό στοιχείο το ασυνείδητο στο οποίο αναφέρεται συχνά αλλά με μια διαφοροποίηση από την κλασσική ψυχανάλυση, στη μεταβίβαση και τη νεύρωση, ενώ πιστεύει ότι ένας άνθρωπος πρέπει να αγωνιστεί για να επιλύσει ό,τι του καθιστά ένα κόσμο περιορισμένο με σκοπό να πετύχει μια «καλή ζωή». Σ αυτό το τελευταίο σημείο έχει κατακριθεί κατά κόρον από την Βρεττανική υπαρξιακή σχολή. Συγκεκριμμένα η υπαρξιακή ευρωπαία φιλόσοφος και ψυχοθεραπεύτρια Emmy Van Deurzen στο βιβλίο της Everyday Mysteries (2009), όπου προσπαθεί να ξεδιπλώσει την αμερικανική προσέγγιση, σχολιάζει τις 4 διαστάσεις του Γιάλομ ως εξής «Ο Γιάλομ δεν βλέπει την άλλη μεριά του παραδόξου σε κάθε μία από
αυτές τις διαστάσεις. Καταλήγει επισημαίνοντας αυτές τις τέσσερις διαστάσεις ως μηχανισμούς ενεργοποίησης αγωνίας που οδηγούν σε δημιουργία μηχανισμών άμυνας και ψυχοπαθολογίας. Αντικαθιστά τις ανησυχίες της ύπαρξης με την έννοια της ορμής.» Συνεχίζει κατηγορώντας τον Γιάλομ για κατάχρηση του ιατρικού μοντέλου αλλά και για την πίστη του στην επίλυση των ανθρωπίνων αγωνιών και ανησυχιών αντί στη διδαχή των ασθενών του στο πώς να ζήσουν μαζί με τους περιορισμούς και τα όρια που έχει ο καθένας στη ζωή του (σωματικά, ψυχικά κλπ), παρατήρηση με την οποία θα συμφωνήσω εφόσων στόχος δεν είναι μια ευτυχισμένη ζωή αλλά μια καλή ζωή με όλα τα δεδομένα με τα οποία έρχεται κανείς σ αυτό τον κόσμο ή όλα όσα θα του έρθουν. Βέβαια ο Γιάλομ θεωρείται ένας από τους «σκοτεινούς» υπαρξιακούς ψυχοθεραπευτές αφού ο θάνατος είναι κυρίαρχος στα γραπτά του. Για τον Γιάλομ όμως αυτό που δουλεύει στο θεραπευτικό πλαίσιο δεν είναι οι θεωρίες ενός αμετακίνητου διαλεκτικού ορισμού ύπαρξης αλλά η σχέση του θεραπευτή με τον θεραπευόμενο, η αποκάλυψη της ανθρώπινης ατελούς φύσης του και η δέσμευση της στο εδώ-και-τώρα, όχι μόνο για τον θεραπευόμενο αλλά και για τον θεραπευτή. Είναι μια πραγματική διαπροσωπική σχέση μέσα από την οποία απαλά και ασυναίσθητα επέρχεται και η θεραπεία. Άλλωστε ο Γιάλομ μέσα από την κατάθεση αμέτρητων κλινικών περιστατικών του μέσα στα βιβλία του αποδεικνύει ότι το ασυνείδητο υπάρχει, δημιουργεί άμυνες, αντιστάσεις και κατευθύνει τη στάση του ανθρώπου στη ζωή του. Παίρνει αποστάσεις όμως από την ψυχανάλυση σε ότι αφορά το παρελθόν. Το παρών και το μέλλον είναι οι κινητήριες δυνάμεις όχι η ανασκαφή του παρελθόντος. Άλλωστε το παρελθόν είναι παρών στο θεραπευτικό και μη πλαίσιο. Γίνεται και πάλι υπαρξιακός δίνοντας έμφαση στο «εδώ και τώρα», στο κίνητρο του ανθρώπου, στο στόχο που έχει. Άλλωστε ο υπαρξιακός ψυχοθεραπευτής Ernesto Spinelli στο βιβλίο του Demistifying Therapy (2006) μιλάει για ένα παρελθόν που αλλάζει όταν το επισκεπτόμαστε καθώς κι εμείς αλλάζουμε σαν άνθρωποι στην πορεία μας. Ο καθένας μας έχει ένα παρελθόν, το θέμα είναι το τώρα, τι παρακινεί τώρα τον άνθρωπο, τι θέλει, τι αισθάνεται, που θέλει να πάει, κλπ Αρνείται την ψυχοπαθολογία ως εξαρτώμενη από την παρουσία ή την απουσία άγχους, το σύμπτωμα ως στόχο θεραπείας, δίνοντας έμφαση στο συσχετισμό άγχους και τους μηχανισμούς άμυνας ενός ανθρώπου. Το κατά πόσον δηλαδή ένας άνθρωπος μπορεί να επιβιώσει μέσα στα δεδομένα της ύπαρξης, στο πώς αντιμετωπίζει αυτά τα δεδομένα. Ένας άνθρωπος που κατακλύζεται από την απελπισία της κρίσης πανικού επισκέπτεται το θεραπευτή για να βρει μια διέξοδο στο πώς θα αντιμετωπίσει αυτόν τον καινούργιο απρόοπτο κόσμο που τον κατακλείζει ξαφνικά και του ανατρέπει τα
πάντα (παρελθόν, παρών, μέλλον). Αυτό αφορά τον θεραπευτή, το πώς αυτός ο άνθρωπος αντιμετωπίζει και ενεργεί μέσα στα απρόοπτα δεδομένα του. Ο Γιάλομ μέσα στο θεραπευτικό πλαίσιο και η Υπαρξιακή Ψυχοθεραπεία Οι όροι εαυτός και κατασκευή του κόσμου αναφέρονται στο πώς ο άνθρωπος έμμεσα καταλαβαίνει και εκδηλώνει μέσα από συμπεριφορές και διαθέσεις την μοναδική του φύση και τη σχέση του με τον κόσμο γύρω του. Οι υπαρξιακοί ψυχοθεραπευτές κατανοούν τον άνθρωπο ως είναι-εν-το-κόσμο ο οποίος κατασκευάζει το φυσικό, προσωπικό, και διαπροσωπικό του κόσμο από την προσωπική του εμπειρία και τις προσωπικές του συνθήκες ζωής. Το ξεκαθάρισμα της στιγμής του εδώ-και-τώρα που δίδεται από τον θεραπευτή είναι μια ευκαιρία για τον θεραπευόμενο να περάσει μέσα από μια βαθυά και γνήσια σύνδεση με τον εαυτό του και τον άλλον, αλλά και να κατανοήσει πώς διάφορες συμπεριφορές και στάσεις τον εμποδίζουν. Δεν είναι σύμβουλος στο πώς θα ζήσει ο άλλος, ο υπαρξιακός θεραπευτής, αλλά συνταξιδιώτης του ανθρώπου που χρησιμοποιεί το εσωτερικό του άγχος και επιθυμία, για να προχωρήσει στη ζωή του. Ο ρόλος του θεραπευτή δεν είναι να να «θεραπεύσει» συμπτώματα ή να καθ-οδηγήσει σε μια προσαρμοσμένη αποδεκτή συμπεριφορά, αλλά να βοηθήσει τον άλλον να βιώσει την ύπαρξή του ως πραγματική και να την αποδεκτεί έτσι ώστε ν αποκτήσει επίγνωση των δυνατοτήτων, των περιορισμών και της ευθύνης που έχει για να προκαλέσει την αλλαγή, μόνο και εάν το θέλει. Η κύρια ευθύνη του θεραπευτή είναι η βαθιά κατανόηση του ανθρώπου με τον οποίο δουλεύει, ως είναι- εν-το-κόσμο. Ο Γιάλομ πιστεύει ότι αυτό που οδηγεί ένα άνθρωπο στη θεραπεία είναι η απελπισία που αισθάνεται μέσα από τα δεδομένα της ύπαρξής του, μια αλλαγή, ένας θάνατος, μια απώλεια, οτιδήποτε τον τραντάζει. Ενθαρρύνει τον θεραπευόμενο να κοιτάξει μέσα του, να έρθει αντιμέτωπος με την υπαρξιακή του παρούσα κατάσταση (η ύπαρξη ποτέ δεν είναι η ίδια αλλά σε ένα συνεχόμενο γίγνεσθαι). Η ανάληψη ευθύνης της ζωής του θερείται σημαντική για τον Γιάλομ αλλά αυτό που καθορίζει την απαρχή της ουσιαστικής θεραπευτικής διαδικασίας είναι εκεί που ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται τη ζωή του και αποφασίζει να ενεργήσει διαφορετικά, εκεί που έχει την επιθυμία να αλλάξει, όχι τη ζωή του απαραίτητα, αλλά τον τρόπο που την αντιλαμβάνεται και την αντιμετωπίζει, εκεί που διαφοροποιείται από την παλαιά του θέση θα έλεγε κανείς και κινείται προς μια πιο ικανοποιητική ζωή. Επηρεασμένος από τον May ο Γιάλομ δίνει έμφαση στη δύναμη της θελήσεως ως κινητήριο δύναμη. Ο πελάτης μπαίνει στον
κόσμο της θέλησης (όχι μόνο της επιθυμίας) για αλλαγή χωρίς να προσπαθεί να αλλάξει πια τον κόσμο. Ο υπαρξιακός ψυχοθεραπευτής κατά το μοντέλο του Γιάλομ ενδιαφέρεται πιο πολύ για την καλλιέργεια της παρουσίας στο θεραπευτικό πλαίσιο αντί για το περιεχόμενο. Άλλωστε το τι είναι πίσω από το περιεχόμενο αποτελεί και τη σημαντότητα στο λόγο του θεραπευόμενου. Συσχετίζεται με τον άνθρωπο που είναι εκεί μαζί του, συναιθάνεται αυθεντικά τον άλλον μακρυά από θεωρίες και τεχνικές που στόχο έχουν την αντικειμενικοποίηση του άλλου αντί ως ένα μοναδικό ον. Επικεντρώνεται πολύ στη σχέση του με τον θεραπευόμενο πιστεύοντας ότι αυτή η σχέση εκδηλώνει πτυχές της σχέσης του με τους γύρω του, αποκαλύπτει τη στάση του έναντι στη ζωή, την κοσμοθεωρία του. Αυτό που θεραπεύει είναι η σχέση. Ο θεραπευτής είναι συνταξιδιώτης στην θεραπευτική πορεία δεν είναι Γνώστης ούτε Σύμβουλος. Είναι ειλικρινής στο τι αισθάνεται όντας μαζί με τον πελάτη του, έρχεται κοντά του, δεν χρησιμοποιεί τη θέση του για να δημιουργήσει απόσταση με μια επίδειξη δύναμης ή γνώσης. Αντίθετα ο Γιάλομ δεν διστάζει να αποκαλύψει σκέψεις που κάνει για τον θεραπευόμενο είτε για τη ζωή του την ίδια, ή και συναισθήματα του. Αυτό πιστεύει είναι και ένα έναυσμα για δημιουργία σχέσης, ασφάλειας και αυθεντικότητας. Άλλωστε η λευκή οθόνη που αγωνίζονται οι θεραπευτές να φορέσουν στο πρόσωπό τους, τους εμποδίζει και από τη σχέση αλλά και από την αυθεντική τους ύπαρξη, η οποία όπως και του θεραπευόμενου είναι ευάλωτη και διέπεται από το παράδοξο της ζωής και την πραγματικότητα του θανάτου. «Τι; Οι οριακοί ασθενείς παίζουν παιχνίδια; Αυτό είπες; Έρνεστ, ποτέ δε θα γίνεις ένας πραγματικός θεραπευτής αν σκέφτεσαι έτσι. Αυτό ακριβώς εννοούσα πριν όταν μίλησα για τους κινδύνους της διάγνωσης. Υπάρχουν οριακοί και οριακοί. Οι νταμπέλες ασκούν βία στους ανθρώπους. Δεν μπορείς να θεραπεύσεις την νταμπέλα, πρέπει να θεραπεύσεις τον άνθρωπο πίσω από την νταμπέλα» Yalom, Lying on the Couch (1997) Έλενα Κωνσταντίνου Ψυχαναλύτρια Champs Lacanien Athens Forum Υπαρξιακή Ψυχοθεραπεύτρια Ελληνική Εταιρεία Υπαρξιακής Ψυχολογίας ΓΙΓΝΕΣΘΑΙ E-mail: elenapsych@gmail.com