ΘΕΜΑΤΑ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ

ΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΕΣ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ ΕΡΓΑΣΙΑ ΠΡΩΤΗ ΘΕΜΑΤΑ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ Η ΤΕΧΝΗ ΤΗΣ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΑΣ ΣΤΟΝ ΑΙΓΑΙΑΚΟ ΧΩΡΟ ΚΑΤΑ ΤΗ 2Η ΧΙΛΙΕΤΙΑ Π.Χ. ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ ΒΑΡΘΗ 11200285 24.10.2015 ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ: ΕΛΛ 314 ΤΜΗΜΑ: ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 1 ΟΝΟΜΑ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟΥ ΣΥΜΒΟΥΛΟΥ: Δρ. Νικόλαος Μερούσης Αδαµάντειο Μέγαρο, Λεωφ. Διγενή Ακρίτα 13-15, 1055, Τ.Θ. 24801, 1304 Λευκωσία Αρ. Τηλ.: +357 22411600, Αρ. Φαξ.: +357 22411601 Web Site: www.ouc.ac.cy

Πίνακας Περιεχοµένων 1 Εισαγωγή... 3 2 Εικονογραφικοί Κύκλοι... 4 2.1 Φύση... 4 2.2 Τελετουργικά Δρώµενα... 5 2.3 Διακοσµητικά Θέµατα... 6 3 Αρχιτεκτονική λειτουργία των αιγαιακών τοιχογραφιών... 7 3.1 Διακόσµηση... 7 3.2 Ενοποιητικό ή Διαχωριστικό Σηµείο του Χώρου... 7 3.3 Φόρτιση Χώρου, Υποδήλωση Υποχρεώσεων... 8 4 Δύο τοιχογραφίες - Μία σύγκριση... 9 4.1 Η τοιχογραφία του Ιερού Άλσους από το Δωµάτιο 14 της Αγίας Τριάδας... 9 4.2 Οι Κροκοσυλλέκτριες από τη Ξεστή 3 του Ακρωτηρίου... 10 4.3 Σύγκριση... 11 5 Συµπεράσµατα... 12 2

1 Εισαγωγή Στο βαθµό που η τέχνη αποτελεί δείκτη πολιτιστικής ανάπτυξης και κοινωνικών εξελίξεων, η τέχνη της τοιχογραφίας της εποχής του Χαλκού ρίχνει φως σε σηµαντικές πτυχές των κοινωνικών δοµών και της καθηµερινότητας µίας εποχής για την οποία οι διασωθείσες στις ηµέρες µας γραπτές µαρτυρίες 1 είναι ελάχιστες και ιδιαίτερα συγκεκριµένες για τα συµφραζόµενα της αποκωδικοποίησης και ανασύστασης ενός τόσο µακρινού παρελθόντος. Με αφετηρία και κέντρο επιρροής τη καινοτόµο και τεχνολογικά προηγµένη µινωική Κρήτη, η τοιχογραφία, δηλαδή η ζωγραφική σε στρώµα ασβεστοκονιάµατος, γνώρισε ιδιαίτερη άνθηση από το 1600 π. Χ. όπου και εξαπλώθηκε στον αιγαιακό και αργότερα Ελλαδικό ηπειρωτικό χώρο µέχρι περίπου τον 12 ο π.χ. αιώνα όπου και χάθηκε απότοµα Πρόκειται για µία µνηµειώδη και διακοσµητική τέχνη, άµεσα συνυφασµένη µε την αρχιτεκτονική, που παράλληλα αντανακλά τις ιδέες της άρχουσας τάξης της νεο-ανακτορικής εποχής, 2 ωστόσο δείγµατά της συναντώνται ήδη από την πρωτο-ανακτορική περίοδο. Παρά τις συγκρίσεις και τις αντιστοιχίες τεχνοτροπίας ή επιµέρους χαρακτηριστικών των αιγαιακών τοιχογραφιών µε τις Αιγυπτιακές ή Συριακές τοιχογραφίες, στο σύνολό της η τοιχογραφική τέχνη του Αιγαίου φέρει τη δική της υπογραφή ως µοναδική και πρωτότυπη, ευφάνταστη και ιδιαίτερα ζωντανή καλλιτεχνική δηµιουργία. 3 Σκοπός αυτής της σύντοµης µελέτης είναι η παρουσίαση του εικονογραφικού προγράµµατος των αιγαιακών τοιχογραφιών και της εξέλιξής του στο χρόνο και στον χώρο, µε ταυτόχρονη αναφορά σε συγκεκριµένα παραδείγµατα. Σε ένα δεύτερο επίπεδο θα εξεταστεί η λειτουργική σχέση των αιγαιακών τοιχογραφιών µε την αρχιτεκτονική. Τέλος θα γίνει σύγκριση µεταξύ δύο τοιχογραφιών ίδιας θεµατολογίας αλλά διαφορετικής προέλευσης. Συγκεκριµένα θα εξεταστούν αφενός η τοιχογραφία από το δωµάτιο 14 της Αγίας Τριάδας Κρήτης και αφετέρου οι Κροκοσυλλέκτριες από την Ξεστή 3 του Ακρωτηρίου της Θήρας. 1 Όπως λ.χ. πινακίδες Γραµµικής Β. 2 Μπουλώτης (1995), σσ. 13-14 3 Βασιλικού (1998), σελ. 28 3

2 Εικονογραφικοί Κύκλοι Η θεµατολογία των αιγαιακών τοιχογραφιών χαρακτηρίζεται από συνοχή αλλά και ποικιλία, ωστόσο καθορίζεται από τις καλλιτεχνικές και κοινωνικές συµβάσεις της εκάστοτε εποχής καθώς επίσης παρουσιάζει τοπικές παραλλαγές κυρίως στο ύφος και τη τεχνοτροπία. 4 Σηµαντικοί παράγοντες επιλογής του θέµατος αποτελούν τόσο η αρχιτεκτονική δοµή του χώρου που πρόκειται να δεχθεί την εικαστική παρέµβαση όσο και η λειτουργία του χώρου. Κύριοι εικονογραφικοί άξονες (κύκλοι) της θεµατολογίας είναι η φύση, τα τελετουργικά δρώµενα και τα διακοσµητικά θέµατα ή στοιχεία που απαντώνται κοινά τόσο στη µινωική Κρήτη όσο και στα µινωίζοντα νησιά του Αιγαίου και αργότερα στα µυκηναϊκά κέντρα. 2.1 Φύση Οι µινωίτες καλλιτέχνες δείχνουν µία έντονη προσήλωση στη φύση που αποδίδεται άλλοτε συµβατικά και άλλοτε επιστρατεύοντας φυσιοκρατικές λεπτοµέρειες, προσδίδοντας ωστόσο έναν ιδιαίτερο συµβολισµό και ενισχύοντας τη θρησκευτική διάσταση της φύσης. Έντονος λυρισµός 5 και πλούσια χρώµατα χαρακτηρίζουν την τοιχογραφία του Κροκοσυλλέκτη πιθήκου, τη πρωιµότερη ίσως σωζόµενη δηµιουργία στη Κρήτη, 6 αλλά πιθανώς και την χαρακτηριστικότερη ως προς την συµβατική απόδοση της φύσης, πρακτική που διατηρήθηκε στο χρόνο, σαν µία µονοδιάστατη εικόνα. 7 Η πρώτη αποκατάσταση της τοιχογραφίας από τον Έβανς εµφάνιζε τον πίθηκο για ανδρική µορφή, παρά το γαλάζιο χρώµα του δέρµατος για το οποίο δόθηκαν διάφορες, αβάσιµες ωστόσο ερµηνείες. 8 Το θέµα των γαλάζιων πιθήκων συναντάται και στον οικισµό του Ακρωτηρίου της Θήρας. 9 Μία χαρακτηριστική κυκλαδική τοιχογραφία µε θεµατική τη φύση θεωρείται η τοιχογραφία της Άνοιξης από το δωµάτιο Δ2 του Ακρωτηρίου, χρονολογηµένη περί το 1650 π.χ. Κρίνοι και χελιδόνια αποτυπώνονται σε ένα βραχώδες τοπίο και αποδίδονται φυσιοκρατικά. 10 Οι κόκκινοι κρίνοι καθώς και η ιδιότυπη διάταξη τους κατά οµάδες ανά τρεις φέρουν πολλές οµοιότητες µε αντίστοιχες φυτικές ζωγραφικές συνθέσεις της Κρήτης. 11 Τόσο στις µινωικές όσο και στις κυκλαδικές 4 Μπουλώτης (1995), σσ. 20-21 5 Σακελλαράκης, (2006), σελ. 141 6 Χρονολογείται στην ΜΜΙΙΙ περίοδο (περ.1700 π.χ.) 7 Hood (1993), σσ. 58-59 8 Πλάτων (1947), σελ.508 9 Hood (1993), σελ. 66. Πρβλ. επίσης Σακελλαράκης (2006), εικ. 104, περιγραφή σελ.312. 10 Σακελλαράκης, (2006), εικ. 106, περιγραφή σελ. 313 11 Hood (1993), σελ.65 4

τοιχογραφίες η φύση διαπλέκεται µε την θρησκευτικότητα, τα τοπία συνδηλώνουν ιερότητα, άνθη και φυτά αποτελούν θρησκευτικά σύµβολα (π.χ. κρίνοι, πάπυροι, κρόκοι). 12 Αντίθετα, στις µυκηναϊκές τοιχογραφίες δεν πρωτοστατεί η φύση αλλά αυτή εµφανίζεται σχηµατικά και λιτά, χωρίς ίχνος νατουραλισµού, µέσα από τις δραστηριότητες του ανθρώπου που φαίνεται να είναι στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος. Ο ανακτορικός βίος είναι η αγαπηµένη θεµατική των µυκηναίων ενώ τα όρια µεταξύ κοσµικών και θρησκευτικών ασχολιών δεν είναι πάντα σαφή. 13 Στη τοιχογραφία του κυνηγιού του κάπρου της Τίρυνθας του 13 ου αι. π.χ., τα δένδρα φυτρώνουν αφύσικα από το έδαφος και παρατάσσονται στη σειρά ενώ τα σκυλιά και ο κυνηγηµένος κάπρος αιωρούνται 14 σε µία αδέξια προσπάθεια να αποδοθεί η κίνηση. 2.2 Τελετουργικά Δρώµενα Σκηνές από θρησκευτικές δραστηριότητες, τελετουργίες, ποµπές προσφορών και επιφάνειες θεοτήτων κοσµούν ιερούς χώρους εντός και εκτός των ανακτόρων τόσο στη µινωική όσο και στη κυκλαδική και µυκηναϊκή αρχιτεκτονική. Σε αυτή τη κατηγορία τοιχογραφιών εντάσσεται η τοιχογραφία της ποµπής δωροφόρων προς θεά ή ιέρεια από το διάδροµο του Νοτίου Προπύλου της Κνωσσού, λεπτοµέρεια της οποίας αποτελεί και ο Ρυτοφόρος (περ. 1450 π.χ.). 15 Ποµπές δωροφόρων γυναικών συναντώνται σε τοιχογραφίες των ανακτόρων της Θήβας και της Τίρυνθας, µε τη δεύτερη αν και νεότερη κατά 100 χρόνια, χρονολογηµένη στο β µισό του 13 ου αι π.χ., να φέρει πολλές οµοιότητες µε την πρώτη. Μία από τις γυναικείες µορφές κρατά ως δώρο εδώλιο και πτυχωτό ύφασµα. 16 Αντίστοιχα, στην Οικία των Γυναικών στο Ακρωτήρι της Θήρας απεικονίζεται τελετουργικό είτε προσφοράς ενδύµατος σε θεότητα ή ένδυσης ιέρειας. 17 Τελετουργικά δρώµενα εικονίζουν και οι ταυροµαχίες από τα ανάκτορα της Κνωσσού 18 και της Τίρυνθας 19 µε εµφανή την υφολογική υπεροχή της πρώτης, 12 Μπουλώτης (1995), σελ. 55 13 Βασιλικού (1995), σελ. 226 14 Βασιλικού (1995), σσ. 239-240. Πρβλ. επίσης Βασιλικού (1998), σελ. 34 15 Hood (1993), σσ.79-80. Πρβλ. επίσης Σακελλαράκης (2006), εικ. 92, περιγραφή σελ. 327 16 Βασιλικού (1995), σσ. 230-231. Πρβλ. επίσης Βασιλικού (1998), σελ. 32 17 Chapin (2009), σελ. 228 18 Hood (1993), σελ.72. Πρβλ. Επίσης Σακελλαράκης (2006), εικ. 90, περιγραφή σελ. 326 19 Βασιλικού (1995), σελ. 225 5

καθώς και οι τοιχογραφίες του Ιερού Άλσους στην Αγία Τριάδα και των Κροκοσυλλεκτριών στο Ακρωτήρι για τις οποίες ακολουθεί ανάλυση στο κεφ. 4. 2.3 Διακοσµητικά Θέµατα Λιτά διακοσµητικά σχέδια και µοτίβα σε ερυθρό και λευκό χρώµα απαντώνται σε τοιχογραφικές και επιδαπέδιες συνθέσεις ήδη από τη πρωτοµινωική εποχή. 20 Από τη νεοανακτορική περίοδο τα µοτίβα γίνονται πιο σύνθετα και είτε εµφανίζονται αυτόνοµα είτε πλαισιώνουν εικονιστικές τοιχογραφίες. Ρόδακες, σπείρες, γεωµετρικά, φυτικά και θαλάσσια µοτίβα είναι εκλεπτυσµένα και εντυπωσιακά. Η τοιχογραφία της Ταυροµαχίας από τη Κνωσσό περιβάλλεται µε φαρδιά διακοσµητική ζώνη µε έντονα, εναλλασσόµενα χρώµατα δηµιουργώντας ένα περίτεχνο πλαίσιο ζωγραφικού πίνακα. 21 Στην Οικία των Γυναικών, πάνω από τη τοιχογραφία µε τη Γυµνόστηθη Γυναίκα διακοσµητικό µοτίβο µε τετράκτινα άστρα φαίνεται να αναπαριστά τον ουράνιο θόλο. 22 Από το ανάκτορο της Τίρυνθας η περίπλοκη διακοσµητική σύνθεση µε φυτικά µοτίβα και ρόδακες 23 που συναντάται συχνά και σε άλλα µέρη, φανερώνει ότι οι καλλιτέχνες της εποχής είχαν οδηγούς σχεδίων βάση των οποίων εργάζονταν στο ασβεστοκονίαµα. 24 Τέλος, διακοσµητικά στοιχεία χρησιµοποιούνται και για τη µίµηση δοµικών στοιχείων του χώρου. 25 Εικ. 1 Διακοσµητική τοιχογραφία από το Ανάκτορο της Τίρυνθας 20 Hood (1993), σελ. 58 21 Σακελλαράκης, (2006), εικ. 90, περιγραφή σελ. 326 22 Σακελλαράκης, (2006), εικ. 108, περιγραφή σελ. 313 23 Βλ. εικ. 1 24 Μπουλώτης (1995), σελ. 21. 25 Βλ. κεφ. 3.1. 6

3 Αρχιτεκτονική λειτουργία των αιγαιακών τοιχογραφιών Οι τοιχογραφίες δεν είναι ανεξάρτητες από την αρχιτεκτονική του χώρου. Αντίθετα, υπάρχει αλληλοεξάρτηση µεταξύ αρχιτεκτονικής δοµής και επιλογής τεχνοτροπίας, µεγέθους επιφανείας της τοιχογραφίας και θεµατικής. 26 Για παράδειγµα στους στενούς χώρους πάνω από πολύθυρα ή παράθυρα συνήθως επιλεγόταν η µικρογραφική τοιχογραφία, ενώ οι µεγάλες επιφάνειες καλύπτονταν µε τοιχογραφίες οι µορφές των οποίων άγγιζαν το φυσικό µέγεθος. 27 Όσο για την τεχνοτροπία, συχνά οι µορφές ζωγραφίζονταν ανάγλυφες δίνοντας µία νατουραλιστική εντύπωση αφού φαίνονταν σαν να αποσπώνται από τον τοίχο. 28 3.1 Διακόσµηση Πέρα από τα διακοσµητικά µοτίβα που χρωµατίζουν και οµορφαίνουν το χώρο, στις αιγαιακές τοιχογραφίες της β χιλιετίας π.χ. η διακόσµηση έχει παράλληλα και λειτουργική αξία. Οι καλλιτέχνες της εποχής µιµούνται ορθοµαρµαρώσεις, απολήξεις ξύλινων δοκαριών της οροφής ή ακόµη και πολύφλεβες πλάκες στα δάπεδα, µε ιδιαίτερη ακρίβεια τις περισσότερες φορές, όπως στα ανάκτορα της Τίρυνθας, των Μυκηνών και της Πύλου. Ο λόγος αυτής της έντεχνης λειτουργικής διακόσµησης πιθανότατα ήταν αφενός η δυσκολία εύρεσης των πρώτων υλών (π.χ. µάρµαρο, πέτρες), αφετέρου οι δαπάνες και ο χρόνος εξόρυξης και µεταφοράς. 29 Παρόλα αυτά το αποτέλεσµα δικαιώνει τον καλλιτέχνη που «παιχνιδίζει» ανάµεσα στην ρεαλιστικότητα µίας εικονιστικής τοιχογραφίας και των ζωγραφιστών δοµικών στοιχείων του χώρου. 3.2 Ενοποιητικό ή Διαχωριστικό Σηµείο του Χώρου Οι τοιχογραφίες λειτουργούσαν παράλληλα και ως αρχιτεκτονικές παράµετροι αποσκοπώντας στην διαρρύθµιση, δηλαδή την ενοποίηση ή το διαχωρισµό ενός χώρου από έναν άλλο. Με αυτό τον τρόπο είτε τονίζονταν οι κατακόρυφοι ή οριζόντιοι άξονες του χώρου, τα δάπεδα, οι οροφές, ή ακόµη και τα κλιµακοστάσια 30 είτε οι τοιχογραφίες περιέβαλαν ενιαία το χώρο αψηφώντας γωνίες και δοµή και ενοποιώντας τις αρχιτεκτονικές τοµές όπως για παράδειγµα η µικρογραφική ζωφόρος νηοποµπής από το Δωµάτιο 5 της Δυτικής Οικίας του 26 Ο Μπουλώτης το αναφέρει ως «αιτιώδη συνάφεια», βλ. Μπουλωτής (1995), σελ. 13 27 Μπουλώτης (1995), σελ. 21 28 Παράδειγµα ανάγλυφης τοιχογραφίας είναι και ο Πρίγκηπας µε τα Κρίνα από τη Κνωσσό. Για τις θεωρίες αποκατάστασης της τοιχογραφίας βλ. Coulomb (1979) και Shaw (2004). 29 Μπουλώτης (1995), σσ. 23-24 30 Παράδειγµα η τοιχογραφία της ποµπής στο ανάκτορο της Κνωσσού. 7

Ακρωτηρίου 31 που καλύπτει και ενώνει εικαστικά και αφηγηµατικά τους τρεις από τους τέσσερις τοίχους του δωµατίου. 32 3.3 Φόρτιση Χώρου, Υποδήλωση Υποχρεώσεων Στις πλείστες των περιπτώσεων, η λειτουργία του χώρου καθορίζει το θέµα της τοιχογραφίας και αντίστροφα, δηλαδή το θέµα που αναπτύσσεται εικαστικά προβάλλει τη λειτουργία και ενισχύει τη σηµατοδότηση ενός χώρου ως ιδιωτικό ή δηµόσιο, επίσηµο και πολυσύχναστο, ή ιερό και «κλειστό». 33 Η ερµηνεία λοιπόν µίας εικονιστικής τοιχογραφικής σκηνής στηρίζεται σε µεγάλο βαθµό από το σηµείο που αυτή βρίσκεται ενώ αντίστοιχα πληροφορίες για την λειτουργία του χώρου µπορούν να αντληθούν από το θέµα της τοιχογραφίας. Η σηµατοδότηση ενός χώρου εκτείνεται σε διάφορες δράσεις: κοινωνική, θρησκευτική, κοσµική 34 και µπορεί να αποκτήσει και προπαγανδιστικές διαστάσεις είτε τονίζοντας τις υποχρεώσεις των πιστών απέναντι στο ιερό ή τη θεότητα (π.χ. ποµπικοί δωροφόροι ) 35 είτε µε σύµβολα που υποδηλώνουν την αδιαµφισβήτητη κυριαρχία του τοπικού άρχοντα. Οι γρύπες στην αίθουσα του θρόνου της Κνωσσού λειτουργούν ως αποτρόπαια, συµβολίζουν τη προστασία από µία υπερβατική σφαίρα για τον κάτοχο του θρόνου 36 αλλά και δηµιουργούν µία επιβλητική ατµόσφαιρα στο χώρο. Το ίδιο συµβαίνει και µε την οκτώσχηµη ασπίδα, σύµβολο της ένοπλης θεάς, από τα πιο σηµαντικά µυκηναϊκά σύµβολα που έχουν βρεθεί στα ανάκτορα της Κνωσσού, της Τίρυνθας και της Πύλου. 37 31 Σακελλαράκης, (2006), εικ. 114-116, περιγραφή σελ. 314 32 Μπουλώτης (1995), σελ. 23 33 Ό.π., σελ. 24 34 Βασιλικού (1995), σελ. 228 35 Μπουλώτης (1995), σελ. 27 36 Ο.π., σελ. 28 37 Βασιλικού (1995), σελ. 239 8

4 Δύο τοιχογραφίες - Μία σύγκριση 4.1 Η τοιχογραφία του Ιερού Άλσους από το Δωµάτιο 14 της Αγίας Τριάδας Εικ. 2 Η τοιχογραφία της Αγίας Τριάδας, αποκατάσταση από Cameron. Τ Η τοιχογραφία από το Δωµάτιο 14 της έπαυλης της Αγίας Τριάδας 38 είναι µία µεγαλογραφική ζωφόρος της Υστεροµινωικής Ι περιόδου που καταλάµβανε τους τρεις τοίχους του δωµατίου. Δυστυχώς τα θραύσµατα που διασώθηκαν έχουν υποστεί σοβαρές ζηµιές από φωτιά και τα χρώµατα της τοιχογραφίας έχουν χάσει τη ζωντάνια τους λόγω κακής συντήρησης, ωστόσο τα κοµµάτια που εκτίθενται στο Μουσείο Ηρακλείου φανερώνουν ότι πρόκειται για ένα αριστούργηµα της εποχής. 39 Πράγµατι, η λεπτοµερής εικονογράφηση της φύσης στους δύο παράλληλους τοίχους του δωµατίου είναι εντυπωσιακή. 40 Στο κέντρο της τοιχογραφικής σύνθεσης και ακριβώς απέναντι από την είσοδο του δωµατίου, εµφανίζεται γυναικεία θεότητα (πιθανώς σε επιφάνεια) 41 µε τα χέρια ψηλά ενώ στο βάθος απεικονίζεται κάποια αρχιτεκτονική πρόσοψη. Στο δεξιό τοίχο είναι ένα τοπίο µε έντονη βλάστηση και αγρίµια, γάτες και πουλιά. Στον αριστερό τοίχο εικονίζεται γονατισµένη µε κλασική µινωική ενδυµασία λατρεύτρια ή γυναίκα που µαζεύει άνθη. Το τοπίο αποδίδεται σε διαφορετικό ύφος από αυτό που χρησιµοποιείται για το δεξιό τοίχο και είναι γεµάτο από κρόκους και κρίνα που ζωγραφίζονται µέσα σε ακανόνιστα λευκά πλαίσια, ενώ ο χώρος έξω από αυτά είναι ζωγραφισµένος κόκκινος. Παρά την εµµονή στην απόδοση της φύσης που θα µπορούσε να χαρακτηρίσει τη τοιχογραφία ως διακοσµητική, οι ενδείξεις συνηγορούν ότι πρόκειται για ιερό άλσος και ως εκ τούτου το θέµα είναι θρησκευτικό. 38 Βλ. εικ. 2 39 Rehak (1997), σελ. 165 40 Σακελλαράκης, (2006), σελ. 141 41 Η στάση της δεν µπορεί να αποτυπωθεί µε ακρίβεια λόγω της κατάστασης των υπαρχόντων θραυσµάτων, ωστόσο γίνονται παραλληλισµοί µε χρυσό σφραγιστικό δακτυλίδι από τα Ισόπατα που φέρει ανίιστοιχη εικονιστική παράσταση βλ. Rehak (1997) σσ. 167-168. 9

4.2 Οι Κροκοσυλλέκτριες από τη Ξεστή 3 του Ακρωτηρίου Εικ. 3 Οι Κροκοσυλλέκτριες Από το Δωµάτιο 3 α του α ορόφου της Ξεστής 3 του Ακρωτηρίου της Θήρας, οι Κροκοσυλλέκτριες 42 είναι τµήµα µίας µεγάλης ενιαίας σύνθεσης που κατέληγε θεµατικά σε προσφορά κρόκου στη θεά (Πότνια Θηρών). 43 Τα χρώµατα είναι ζωντανά και η τοιχογραφία είναι καλοδιατηρηµένη όπως άλλωστε οι περισσότερες τοιχογραφίες του Ακρωτηρίου. Χρονολογείται στα τέλη της Μεσοκυκλαδικής περιόδου περ. το 1650 π.χ. και παρουσιάζει δύο γυναικείες φιγούρες, µία ενήλικη και µία έφηβη, να µαζεύουν κρόκους σε βραχώδες τοπίο. 44 Και οι δύο είναι γιορτινά ντυµένες 45 µε πτυχωτή φούστα και περικόρµιο που αφήνει ακάλυπτο το στήθος, ενώ φορούν κοσµήµατα, περιδέραια, ψέλια, χρυσά ενώτια. Η ηλιακή διαφορά µεταξύ των δύο γυναικών σηµατοδοτείται από τη λεπτοµέρεια του γαλάζιου, µερικώς ξυρισµένου κεφαλιού της νεαρής κοπέλας σε αντίθεση µε τη πλούσια κόµη της ενήλικης, καθώς και από τον τρόπο µε τον οποίο η έφηβη µαζεύει κρόκο χρησιµοποιώντας τα δύο της χέρια αντίθετα από την ενήλικη που µοιάζει να έχει αυτοπεποίθηση ενώ στρέφει το κεφάλι της προς τη 42 Βλ. εικ. 3 43 Chapin (2009), σελ. 227 44 Σακελλαράκης, (2006), εικ. 117-118, περιγραφή σελ. 314 45 Μαρινάτου (2014), σελ. 114 10

νεαρή για να ελέγξει τις κινήσεις της. Η σκηνή απεικονίζει πιθανότητα τελετουργικό µύησης κοριτσιών στην ενήλικη ζωή, µία ιδέα που είναι συνδεδεµένη µε τη φύση και τη µητρότητα. 46 4.3 Σύγκριση Ως προς τη τεχνοτροπία των δύο τοιχογραφιών η προφανής διαφορά κατάστασης στην οποία βρέθηκαν θα αδικούσε µία αντιπαραβολική σύγκριση των αισθητικών τους λεπτοµερειών. Άλλωστε για τη τοιχογραφία του Ιερού Άλσους ακόµη και η αποκατάσταση από τον Cameron θεωρείται ότι θα έπρεπε να επανεξεταστεί. 47 Ωστόσο µε µία πρώτη µατιά εντοπίζονται υφολογικές διαφορές: τα λευκά πλαίσια σε κόκκινο φόντο στην τοιχογραφία της Αγίας Τριάδας δεν παρατηρούνται στις Κροκοσυλλέκτριες όπου όµως οι κρόκοι φύονται ακόµη και στον αέρα. Και στις δύο τοιχογραφίες παρατηρείται η µινωικού τύπου συµβατική απόδοση της φύσης. Οι γυναικείες φιγούρες στις Κροκοσυλλέκτριες δεν θεωρούνται καλλιτεχνικά άρτιες και η στάση τους φαίνεται αφύσικη, 48 αλλά το ίδιο συµβαίνει και στην τοιχογραφία του Ιερού Άλσους. Ως προς τη θεµατική οι δύο τοιχογραφίες παρουσιάζουν πολλά κοινά στοιχεία. Το βραχώδες τοπίο συµβολίζει ιερό λόφο, οι κρόκοι αποτελούν θρησκευτικό σύµβολο άµεσα συνυφασµένο µε τελετουργίες όπως αυτή της συλλογής του ή αντίστοιχα της προσφοράς του στη θεότητα. Η θεότητα είναι γένους θηλυκού όπως η φύση. Η φύση παρουσιάζει τον κύκλο της ζωής, ενώ η µετάβαση από την εφηβεία στην ενηλικίωση γίνεται µέσω θρησκευτικών τελετουργικών. 46 Μαρινάτου (1998), σελ. 50 47 Rehak (1997), σελ. 165 48 Μαρινάτου (1998), σελ. 42 11

5 Συµπεράσµατα Οι αιγαιακές τοιχογραφίες της εποχής του Χαλκού αποτελούν µία ζωντανή εικαστική έκφραση της κοινωνίας της 2 ης χιλιετίας π.χ. και προσφέρουν σηµαντικές πληροφορίες για τη ζωή στη µινωική, αιγαιακή και µυκηναϊκή πραγµατικότητα, πληροφορίες που ωστόσο συνεξετάζονται παράλληλα µε άλλους παράγοντες για µία όσο το δυνατόν πληρέστερη ερµηνεία. Η στερεότυπη θεµατολογία που συναντάται και στους τρεις σταθµούς της αιγαιακής τοιχογραφίας οµολογεί µία ταύτιση θρησκευτικών και κοινωνικών αντιλήψεων και αξιών παρά την µικρή διαφοροποίηση της µυκηναϊκής τοιχογραφίας στην οποία παρουσιάζεται έντονο το αγωνιστικό στοιχείο. Η σύγκριση µεταξύ των τοιχογραφιών αφενός συνηγορεί σε αυτή τη διαπίστωση, ότι δηλαδή οι πολιτισµοί του αιγαίου µοιράζονταν περισσότερα από το εµπόριο ή τις απλές καλλιτεχνικές τους ανησυχίες, αφετέρου δείχνει ότι η επιρροή του µινωικού προτύπου υπήρξε έντονη και διαχρονική σφραγίζοντας καλλιτεχνικά ολόκληρο τον αιγαιακό και ελληνικό ηπειρωτικό χώρο για πολλούς αιώνες ακόµη και µετά την πτώση του. 12

Βιβλιογραφία Βασιλικού, Ντ. 1995 Ο µυκηναϊκός πολιτισµός. Αθήνα: Αρχαιολογική Εταιρεία. Βασιλικού, Ντ. 1998 «Η τοιχογραφία στη µυκηναϊκή Ελλάδα», Αρχαιολογία και Τέχνες 26, σσ. 28-35. Chapin, Α.P. 2009 Frescoes στο E. Cline (επιµ.), The Oxford Handbook of the Aegean Bronze Age, Oxford, 223-236. Coulomb, J. 1979 Le Prince aux Lis de Knossos reconsidéré, BCH 103, 29 50. Hood, S. 1993 H τέχνη στην προϊστορική Ελλάδα, µτφρ. Μ. Παντελίδου Θ. Ξένος. Αθήνα: Καρδαµίτσα. Μαρινάτου, Ν. 1998 «Οι γυναίκες των θηραϊκών τοιχογραφιών και οι τελετουργίες µύησης», Αρχαιολογία και Τέχνες 67, σσ. 42-50. Μαρινάτου, Ν. 2014 Ακρωτήρι. Η βιογραφία µίας χαµένης πολιτείας, επιµ. Κλέα Σουγιουλτζόγλου. Αθήνα: Μίλητος Μπουλώτης, Χ. 1995 «Αιγαιακές τοιχογραφίες. Ένας πολύχρωµος αφηγηµατικός λόγος», Αρχαιολογία και Τέχνες 55, σσ. 13-32. Πλάτων, N., 1947 «Συµβολή εις την σπουδήν της µινωικής τοιχογραφίας. Ο κροκοσυλλέκτης πίθηκος», Κρητικά Χρονικά Ι, σσ. 505-524. Πλάτων, N. 1959 «Συµβολή εις την σπουδήν της µινωικής τοιχογραφίας. Β Η τοιχογραφία της προσφοράς σπονδών», Κρητικά Χρονικά ΙΓ, σσ. 319-345 Rehak, P. 1997 "The Role of Religious Painting in the Function of the Minoan Villa: The Case of Ayia Triadha," in R. Hägg ed., The Function of the 'Minon Villa'. Stockholm: Skrifter utgivna av Svenska Institutet i Athen, Διαθέσιµο στο σύνδεσµο: https://kuscholarworks.ku.edu/handle/1808/8408 Σακελλαράκης, Γ. κ.άλ., 2006 2 Ελληνική τέχνη. Η αυγή της ελληνικής τέχνης. Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών. Shaw, M. C., 2004 The Priest-king Fresco from Knossos: Man, Woman, Priest, King, or Someone Else?, στο A. P. Chapin επιµ. ΧΑΡΙΣ Essays in Honor of Sara A. Immerwahr, Princeton, 65 84. 13