Αναγνωστικός Αλφαβητισµός σε Μαθητές Ε Τάξης ηµοτικού ΑΝΑΓΝΩΣΤΙΚΟΣ ΑΛΦΑΒΗΤΙΣΜΟΣ: ΜΕΛΕΤΗ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗΣ ΣΕ ΜΑΘΗΤΕΣ Ε ΤΑΞΗΣ ΗΜΟΤΙΚΟΥ ΣΧΟΛΕΙΟΥ ΣΕ ΣΥΝΕΧΟΜΕΝΑ ΚΑΙ ΜΗ ΣΥΝΕΧΟΜΕΝΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΠΟΥ ΠΕΡΙΛΑΜΒΑΝΟΝΤΑΙ ΣΤΑ ΝΕΑ ΣΧΟΛΙΚΑ ΕΓΧΕΙΡΙ ΙΑ ΤΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ Γιαννάκης Βασιλειάδης, Γιώργος Σαββίδης, Μαίρη Κουτσελίνη Τµήµα Επιστηµών της Αγωγής, Πανεπιστήµιο Κύπρου ΠΕΡΙΛΗΨΗ Ένας από τους σκοπούς της εκπαίδευσης σε όλες τις χώρες του κόσµου είναι να καταστήσει ικανούς τους µαθητές να αποκτήσουν τις δεξιότητες της ανάγνωσης και της κατανόησης αυτών που διαβάζουν. Οι βασικές αναγνωστικές δεξιότητες περιλαµβάνουν την ικανότητα του ατόµου να επισηµαίνει πληροφορίες που δηλώνονται καθαρά στο κείµενο, να βρίσκει πληροφορίες που δε δηλώνονται απευθείας στο κείµενο, αλλά υπονοούνται ή εννοούνται και να συνάγει συµπεράσµατα, να ερµηνεύει και να συνδέει πληροφορίες και να εξάγει συµπεράσµατα και να εξετάζει και να αξιολογεί το περιεχόµενο, τη γλώσσα και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά κάθε κειµένου. Σήµερα, αλφαβητισµένο άτοµο είναι εκείνο που έχει αποκτήσεις τις αναγκαίες γνώσεις και ικανότητες για την άσκηση όλων των δραστηριοτήτων, για τις οποίες ο αλφαβητισµός είναι απαραίτητος σε τέτοιο επίπεδο, προκειµένου να µπορεί να συνεχίζει να χρησιµοποιεί τις ικανότητές του, τόσο για την προσωπική του ανάπτυξη όσο και για την ανάπτυξη της κοινότητάς του και να συµµετέχει ενεργά και να ζει µε άνεση στη σύγχρονη κοινωνία. Η πρωτοβάθµια εκπαίδευση είναι επιφορτισµένη για τη διδασκαλία των βασικών δεξιοτήτων αλφαβητισµού. Το σχολείο πρέπει να διευκολύνει την πρόσβαση του µαθητή σε ποικίλα γραπτά κείµενα παρέχοντας διαφορετικό βαθµό δυσκολίας στον αναγνώστη τους και βοηθώντας τον να αναπτύξει την ικανότητα να διαβάζει, να κατανοεί, να ερµηνεύει, να ασκεί κριτική και να αξιολογεί το µήνυµα συγκεκριµένων κειµένων. Στην έρευνα που παρουσιάζεται παρακάτω έλαβαν µέρος 106 µαθητές της Ε τάξης από δύο δηµοτικά σχολεία της επαρχίας Λευκωσίας και Λάρνακας. Χορηγήθηκε στους µαθητές δοκίµιο που περιελάβανε συνεχόµενα και µη συνεχόµενα κείµενα τα οποία περιλαµβάνονται στα νέα εγχειρίδια της Γλώσσας για την Ε τάξη που θα εισαχθούν στα δηµοτικά σχολεία της Κύπρου την επόµενη σχολική χρονιά. Τα αποτελέσµατα της έρευνας δείχνουν πως σχεδόν οι µισοί µαθητές βρίσκονται κάτω από το µέσο όρο αλφαβητισµού. Η επίδοση των µαθητών είναι καλύτερη στα συνεχόµενα κείµενα παρά στα µη συνεχόµενα κείµενα αλλά δεν είναι στατιστικά σηµαντική. Οι µαθητές που έλαβαν µέρος στην έρευνα υστερούν σε βασικές αναγνωστικές δεξιότητες που πρέπει να κατέχουν και οι οποίες έχουν άµεση σχέση µε το λειτουργικό αλφαβητισµό. Κατέχουν καλύτερα τις κατώτερες αναγνωστικές δεξιότητες ενώ υστερούν σοβαρά στις ανώτερες αναγνωστικές δεξιότητες. Περισσότερα κορίτσια παρά αγόρια πετυχαίνουν βαθµολογίες πάνω από το 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 627
Γ. Βασιλειάδης κ.ά. µέσο όρο, στατιστικά όµως δεν υπάρχει σηµαντική διαφορά στους µέσους όρους αγοριών και κοριτσιών ούτε στη συνολική επίδοση αλλά ούτε στα συνεχόµενα και στα µη συνεχόµενα κείµενα. Τέλος, οι αναγνωστικές συνήθειες των µαθητών εκτός σχολείου φαίνεται να σχετίζονται θετικά µε τον τοµέα ανάγνωσης και κατανόησης συνεχόµενων και µη συνεχόµενων κειµένων. Όσο πιο πολύ ασχολούνταν τα παιδιά µε αναγνωστικές δραστηριότητες εκτός σχολείου τόσο και η συνολική τους επίδοση στο δοκίµιο αλφαβητισµού ήταν ψηλότερη. 1. Εισαγωγή Σύµφωνα µε την έρευνα PIRLS, ο αλφαβητισµός στην ανάγνωση ορίζεται ως η ικανότητα του ατόµου να καταλαβαίνει και να χρησιµοποιεί όλες τις γραπτές µορφές γλώσσας που απαιτούνται από την κοινωνία ή και έχουν αξία για το άτοµο (Campell et al. 2001). Είναι δηλαδή ότι δεξιότητες, γνώσεις, στάσεις και αξίες πρέπει να αναπτύξει το άτοµο έτσι ώστε να κατανοεί το διδακτικό υλικό στην τάξη και να είναι σε θέση να αξιοποιεί τις γνώσεις και τις δεξιότητές του στις καθηµερινές δραστηριότητες συµµετέχοντας δηµιουργικά και αποτελεσµατικά στην κοινωνία (OECD, 1999, 2003) και για να µπορεί να ζει µε άνεση στην κοινότητα στην οποία ανήκει τώρα και στο µέλλον (Mullis et. al. 2003; Smith et al., 2000), Αυτή η κατανόηση οικοδοµείται µέσα από την αλληλεπίδραση µεταξύ του αναγνώστη και του συγκεκριµένου κειµένου µέσα στα πλαίσια µιας αναγνωστικής εµπειρίας µε συγκεκριµένο σκοπό, τόσο µέσα στο σχολείο όσο και εκτός σχολείου (Smith et al., 2000; OECD, 2002). Οι βασικές αναγνωστικές δεξιότητες και στρατηγικές που θα πρέπει να κατέχει και να αναπτύξει κάθε άτοµο σήµερα όπως καθορίστηκαν στην PIRLS (2001) περιλαµβάνουν στο πρώτο επίπεδο τον προσδιορισµό µιας λέξης, µιας φράσης, µιας πρότασης ή µιας πληροφορίας σε λογοτεχνικό ή πληροφοριακό κείµενο και στο δεύτερο επίπεδο την επισήµανση των βασικών δοµικών στοιχείων µιας ιστορίας (χρόνος, χώρος, πρόσωπα, προβλήµατα, λύσεις), τον εντοπισµό και αξιολόγηση της βασικής ιδέας ή µηνύµατος, την περιγραφή χαρακτήρων και την εξαγωγή συµπερασµάτων για τη σχέση των γεγονότων. Τα δύο αυτά επίπεδα προϋποθέτουν κατώτερες αναγνωστικές δεξιότητες και στρατηγικές. Σε ένα τρίτο επίπεδο περιλαµβάνουν την ερµηνεία διαγραµµάτων, γραφικών παραστάσεων και αφίσας, την ερµηνεία, αξιολόγηση και επιλογή των καταλληλότερων δεδοµένων ανάλογα µε το θέµα ή πρόβληµα που τον ενδιαφέρει, την εύρεση οµοιοτήτων και διαφορών και την οµαδοποίηση σύµφωνα µε κάποιο κριτήριο. Τέλος, στο τέταρτο επίπεδο περιλαµβάνουν την αξιολόγηση της πιθανότητας να συµβούν στην πραγµατικότητα τα γεγονότα που περιγράφονται και την επισήµανση µιας εφαρµογής των ιδεών του κειµένου στον πραγµατικό κόσµο, την αξιολόγηση της σαφήνειας και πληρότητας των πληροφοριών ενός κειµένου και της εξυπηρέτησης του σκοπού του και την περιγραφή του πώς η επιλογή συγκεκριµένων επιθέτων και 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 628
Αναγνωστικός Αλφαβητισµός σε Μαθητές Ε Τάξης ηµοτικού προσδιορισµών επηρεάζει το νόηµα. Το τρίτο και τέταρτο επίπεδο προϋποθέτουν ανώτερες αναγνωστικές δεξιότητες και στρατηγικές. 2.Το πρόβληµα Σκοπός της έρευνας Σκοπός της έρευνας είναι να διαπιστώσει το βαθµό κατοχής των βασικών αναγνωστικών δεξιοτήτων των µαθητών της Ε τάξης του δηµοτικού σχολείου και να συγκρίνει τις αναγνωστικές ικανότητες των ίδιων µαθητών σε συνεχόµενα και µη συνεχόµενα κείµενα, που περιλαµβάνονται στα νέα σχολικά εγχειρίδια της Γλώσσας, τα οποία πρόκειται να εισαχθούν από την επόµενη σχολική χρονιά στα δηµοτικά σχολεία της Κύπρου. Ερευνητικά ερωτήµατα Η παρούσα έρευνα στηρίζεται στα πιο κάτω ερωτήµατα: 1) Σε ποιο βαθµό οι µαθητές κατέχουν τις βασικές αναγνωστικές δεξιότητες και ποιες είναι οι ελλείψεις και αδυναµίες των µαθητών στον τοµέα ανάγνωσης και κατανόησης; 2) Υπάρχουν διαφορές στο βαθµό κατανόησης συνεχόµενων και µη συνεχόµενων σχολικών κειµένων; Ποιο είδος κειµένων κατανοούν καλύτερα οι µαθητές και ποιο τους δυσκολεύει περισσότερο; 3) Το φύλο και οι αναγνωστικές συνήθειες των µαθητών εκτός σχολείου σχετίζονται µε τον τοµέα ανάγνωσης και κατανόησης συνεχόµενων και µη συνεχόµενων σχολικών κειµένων; 3. Μεθοδολογία Επιλογή του δείγµατος Το δοκίµιο χορηγήθηκε στα πλαίσια του µαθήµατος «Η γλώσσα µου» σε 27 αγόρια και 26 κορίτσια της Ε τάξης σε δηµοτικό σχολείο ηµιαστικής περιοχής της Λευκωσίας και σε 28 αγόρια και 25 κορίτσια της Ε τάξης σε δηµοτικό σχολείο της Λάρνακας. Οι µαθητές ήταν µεικτής ικανότητας. Ένα αγόρι και δύο κορίτσια παρουσιάζουν σοβαρές αδυναµίες στα ελληνικά, αφού έχουν ελλείψεις σε προϋπάρχουσες γνώσεις και δεξιότητες. Συλλογή δεδοµένων Το δοκίµιο ήταν χωρισµένο σε δύο µέρη. Το πρώτο µέρος περιελάβανε τρία συνεχόµενα κείµενα και δύο µη συνεχόµενα ενώ το δεύτερο µέρος περιελάβανε τρία συνεχόµενα κείµενα και τρία µη συνεχόµενα. Τα συνεχόµενα κείµενα ήταν ένα παραµύθι, τρία πληροφοριακά κείµενα, οδηγίες για ένα παιχνίδι και οι κανονισµοί 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 629
Γ. Βασιλειάδης κ.ά. λειτουργίας µιας βιβλιοθήκης. Τα µη συνεχόµενα κείµενα ήταν µια αφίσα, ένα βιογραφικό σηµείωµα σε πίνακα, µια γραφική παράσταση, διαγράµµατα και οδηγίες για την κατασκευή µιας βαρκούλας από χαρτί και ένα πρόγραµµα τηλεόρασης. Όλα τα κείµενα περιλαµβάνονται στα νέα εγχειρίδια της Γλώσσας για την Ε τάξη που θα εισαχθούν στα δηµοτικά σχολεία της Κύπρου την επόµενη σχολική χρονιά Στα δοκίµια υπήρχαν ερωτήσεις πολλαπλής εκλογής, ερωτήσεις κλειστού τύπου και ερωτήσεις ανοικτού τύπου. Οι ερωτήσεις ζητούσαν από τους µαθητές να επιδείξουν συγκεκριµένες αναγνωστικές δεξιότητες όπως φαίνονται στον πιο κάτω πίνακα και ήταν κατανεµηµένες σε όλα τα επίπεδα αναγνωστικού αλφαβητισµού. ΕΠΙΠΕ Α ΑΝΑΓΝΩΣΤΙΚΟΥ ΑΛΦΑΒΗΤΙΣΜΟΥ ΕΠΙΠΕ Ο 4 ΕΠΙΠΕ Ο 3 ΕΠΙΠΕ Ο 2 ΕΠΙΠΕ Ο 1 ΑΝΑΓΝΩΣΤΙΚΕΣ ΕΞΙΟΤΗΤΕΣ Να εξετάζουν και να αξιολογούν το περιεχόµενο, τη γλώσσα και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά κάθε κειµένου Να ερµηνεύουν και να συνδέουν πληροφορίες και να εξάγουν συµπεράσµατα Να βρίσκουν πληροφορίες που δε δηλώνονται απευθείας στο κείµενο, αλλά υπονοούνται ή εννοούνται και να συνάγουν συµπεράσµατα Να επισηµαίνουν πληροφορίες που δηλώνονται καθαρά στο κείµενο Η πιο πάνω ιεράρχηση δεξιοτήτων ανάγνωσης αποτελεί και τα τέσσερα επίπεδα αναγνωστικού αλφαβητισµού µε βάση τα οποία σχεδιάστηκε η έρευνα και αναλύονται τα αποτελέσµατα Η ανάλυση των δεδοµένων έγινε µε τη χρήση του στατιστικού πακέτου SPSS. Αρχικά έγινε αναγωγή των µονάδων κάθε µαθητή για να δηµιουργηθεί η εξαρτηµένη µεταβλητή «συνολική επίδοση». Ο βαθµός που θα συγκέντρωνε ο κάθε µαθητής µετά την αναγωγή θα αποτελούσε και τη συνολική του επίδοση στο δοκίµιο αλφαβητισµού και θα καθόριζε αν ο µαθητής ήταν αλφαβητισµένος ή όχι. Χρησιµοποιήθηκε ο τύπος: Μονάδες µαθητή κατά κατηγορία Χ10 Αριθµός ερωτήσεων σε κάθε κατηγορία Στη συνέχεια, έγινε πίνακας συχνοτήτων (frequency table) για να διαπιστωθούν οι συχνότητες και τα ποσοστά των αναλφάβητων µε µέσο όρο το 58. Οι µαθητές που πετύχαιναν συνολική επίδοση πάνω από το µέσο όρο θεωρούνταν αλφαβητισµένοι. 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 630
Αναγνωστικός Αλφαβητισµός σε Μαθητές Ε Τάξης ηµοτικού Επίσης, έγιναν πίνακες συχνοτήτων για να διαπιστωθούν τα ποσοστά επιτυχίας στα συνεχόµενα κείµενα, στα µη συνεχόµενα κείµενα καθώς και σε κάθε επίπεδο αναγνωστικού αλφαβητισµού ξεχωριστά. Χρησιµοποιήθηκε στη συνέχεια η στατιστική τεχνική t- TEST, για να διαπιστωθεί κατά πόσο διαφέρουν στατιστικά σηµαντικά οι µέσοι όροι επίδοσης των αγοριών και των κοριτσιών στα συνεχόµενα κείµενα, στα µη συνεχόµενα κείµενα και συνολικά στο δοκίµιο. Επίσης, η ίδια στατιστική τεχνική χρησιµοποιήθηκε για να διαπιστωθεί αν µέσοι όροι επίδοσης στα συνεχόµενα κείµενα διαφέρουν στατιστικά σηµαντικά από τους µέσους όρους επίδοσης στα µη συνεχόµενα κείµενα. Τέλος, χρησιµοποιήθηκε η στατιστική τεχνική CROSSTABS και το στατιστικό κριτήριο CHISQ για να διαπιστωθεί κατά πόσο η ανεξάρτητη µεταβλητή «αναγνωστικές συνήθειες των µαθητών εκτός σχολείου» σχετίζεται µε την εξαρτηµένη µεταβλητή «συνολική επίδοση» των µαθητών στα δοκίµια αλφαβητισµού. Η ανεξάρτητη µεταβλητή «αναγνωστικές συνήθειες των µαθητών εκτός σχολείου» είναι το άθροισµα των βαθµών του κάθε µαθητή στην ερώτηση: «Πόσο συχνά κάνεις τα παρακάτω;» και περιλάµβανε τις δηλώσεις: «ιαβάζω εφηµερίδα», «ιαβάζω περιοδικά», «ιαβάζω σχολικά βιβλία», «ιαβάζω λογοτεχνικά βιβλία» και «ιαβάζω βιβλία για ευχαρίστηση». 4. Αποτελέσµατα Οι µαθητές υστερούν σε βασικές αναγνωστικές δεξιότητες που πρέπει να κατέχουν και οι οποίες έχουν άµεση σχέση µε το λειτουργικό αλφαβητισµό. 46% των µαθητών που έλαβαν µέρος στη συγκεκριµένη έρευνα βρίσκονται κάτω από το µέσο όρο αλφαβητισµού (ΜΟ=58) και θεωρούνται αναλφάβητοι. Η επίδοση των µαθητών είναι καλύτερη στα συνεχόµενα κείµενα παρά στα µη συνεχόµενα κείµενα αλλά δεν είναι στατιστικά σηµαντική. Σε σχέση µε την επίδοση των µαθητών σε κάθε ένα από τα τέσσερα επίπεδα αλφαβητισµού όπως καθορίστηκαν πιο πάνω, φαίνεται πως οι µαθητές κατέχουν σε µεγάλο βαθµό τις κατώτερες αναγνωστικές δεξιότητες που αντιστοιχούν στο πρώτο επίπεδο (76% των µαθητών είχαν επίδοση πάνω από το µέσο όρο) και στο δεύτερο επίπεδο (55% των µαθητών είχαν επίδοση πάνω από το µέσο όρο). Τα ποσοστά αυτά µειώνονται ακόµη περισσότερο στο τρίτο και τέταρτο επίπεδο όπου απαιτούνται ανώτερες αναγνωστικές δεξιότητες. Τα ποσοστά των µαθητών που έχουν επίδοση πάνω από το µέσο όρο στο τρίτο επίπεδο είναι 43% και στο τέταρτο επίπεδο είναι 36%. Φαίνεται πως όσο αυξάνεται ο βαθµός δυσκολίας των ερωτήσεων τόσο µειώνεται ο βαθµός επιτυχίας των µαθητών. Από τα αποτελέσµατα της συγκεκριµένης έρευνας φαίνεται πως 53% των κοριτσιών βρίσκονται πάνω από το µέσο όρο αλφαβητισµού ενώ 47% βρίσκονται κάτω από το µέσο όρο. Τα αντίστοιχα ποσοστά για τα αγόρια είναι 43% µε 57%. ηλαδή περισσότερα κορίτσια παρά αγόρια πετυχαίνουν βαθµολογίες πάνω από το µέσο όρο, ενώ λιγότερα κορίτσια παρά αγόρια βρίσκονται σε χαµηλότερα επίπεδα από το µέσο 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 631
Γ. Βασιλειάδης κ.ά. όρο. Στατιστικά όµως δεν υπάρχει σηµαντική διαφορά στους µέσους όρους αγοριών και κοριτσιών ούτε στη συνολική επίδοση αλλά ούτε στα συνεχόµενα και στα µη συνεχόµενα κείµενα. Τέλος, οι αναγνωστικές συνήθειες των µαθητών εκτός σχολείου σχετίζονται θετικά µε τον τοµέα ανάγνωσης και κατανόησης συνεχόµενων και µη συνεχόµενων κειµένων. Όσο πιο πολύ ασχολούνταν τα παιδιά µε αναγνωστικές δραστηριότητες εκτός σχολείου όπως είναι το διάβασµα εφηµερίδων, περιοδικών, λογοτεχνικών και σχολικών βιβλίων και κάνει αυτές τις δραστηριότητες µε ευχαρίστηση, τόσο και η συνολική τους επίδοση στο δοκίµιο αλφαβητισµού ήταν ψηλότερη. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Campell, J.R., Kelly, D.L., Mullis, I.V.S., Martin, M.O. and Sainsbury, M. (2001). Framework and Specifications for PIRLS Assessment 2001. Second edn. Chestnut Hill, MA: Boston College, PIRLS International Study Center. International Association for the Evaluation of Educational Achievement, Progress in International Reading Literacy Study (PIRLS) 2001. Mullis, I.V.S., Martin, M.O., Gonzalez, E.J. and Kennedy, A.M. (2003). PIRLS 2001 International Report: IEA s Study of Reading Literacy Achievement in Primary School in 35 Countries. Boston, MA: Boston College, International Study Center. Organization for Economic Co-Operation and Development. (1999). Measuring student knowledge and skills. A new framework for assessment. Paris: OECD. Organization for Economic Co-Operation and Development. (2002). Reading for change. Performance and engagement across countries. Paris: OECD. Organization for Economic Co-Operation and Development (2003). The PISA 2003 Assessment Framework Mathematics, Reading, Science and Problem Solving Knowledge and Skills. Paris: OECD. Smith, M.C., Mikulecky, L., Kibby, M.W., & Dreher, M.J. (2000). What will be the demands of literacy in the workplace in the next millennium? Reading Research Quarterly, 35, 378 383. 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 632