Θεραπευτικές Προσεγγίσεις μέσω της Τέχνης

Θεραπευτικές Προσεγγίσεις μέσω της Τέχνης

ΤΟΠΟΣ Επιστημονικές Εκδόσεις Επιμέλεια - Διόρθωση: Μαρία Αποστολοπούλου Εξώφυλλο: ΜΟΤΙΒΟ Α.Ε. 2014 Εκδόσεις Τόπος & Νικόλαος Τσέργας για την ελληνική γλώσσα σε όλο τον κόσμο [Οι εκδόσεις Τόπος είναι εμπορικό σήμα της ΜΟΤΙΒΟ Α.Ε.] ISBN: 978-960-499-079-5 Η πνευματική ιδιοκτησία αποκτάται χωρίς καμία διατύπωση και χωρίς την ανάγκη ρήτρας απαγορευτικής των προσβολών της. Κατά το Ν. 2387/20 (όπως έχει τροποποιηθεί με το Ν. 2121/93 και ισχύει σήμερα) και κατά τη Διεθνή Σύμβαση της Βέρνης (που έχει κυρωθεί με το Ν. 100/1975), απαγορεύεται η αναδημοσίευση, η αποθήκευση σε κάποιο σύστημα διάσωσης και γενικά η αναπαραγωγή του παρόντος έργου με οποιονδήποτε τρόπο ή μορφή, τμηματικά ή περιληπτικά, στο πρωτότυπο ή σε μετάφραση ή άλλη διασκευή, χωρίς τη γραπτή άδεια του εκδότη. Εκδόσεις Τόπος Πλαπούτα 2 και Καλλιδρομίου 11473, Αθήνα Τηλ.: 210 8222835-856 Fax: 210 8222684 www.toposbooks.gr

Νικόλαος Τσέργας Θεραπευτικές Προσεγγίσεις μέσω της Τέχνης ΕΚ ΟΣΕΙΣ T O Π Ο Σ

Περιεχόμενα Πρόλογος 13 Κεφάλαιο Ι: Ομαδική Θεραπεία 15 Ομαδική θεραπεία: oι απαρχές και η εξέλιξή της 15 Αναπτυξιακά και Εξελικτικά Μοντέλα 17 Ομάδες συνάντησης 18 Ομάδες εκπαίδευσης 19 Μαραθώνιος 20 Ψυχοεκπαιδευτικές Ομάδες 21 Ενδονοσοκομειακή Ομαδική θεραπεία 22 Ομάδες Αυτοβοήθειας 24 Όρια και δυνατότητες της Ομαδικής θεραπείας 26 Η Δυναμική της Ομάδας 27 Τα στάδια της Ομαδικής Δυναμικής 30 Μορφολογία της Ομαδικής Δυναμικής 31 Θεραπευτική διαδικασία 32 Θεραπευτικοί παράγοντες 33 Ομαδικά φαινόμενα 37 Η σιωπή 39 Ομαδική θεραπεία: Ιστορική εξέλιξη της Ψυχοδυναμικής προσέγγισης 41 Οι Ψυχοδυναμικές Σχολές 43 α) Η Ψυχολογία του Εγώ 44 β) Η Θεωρία των Αντικειμενοτρόπων Σχέσεων (Οbject Relation Τheory) 45 γ) Η Ψυχολογία του Εαυτού (Self Psychology) 46 δ) Η Ψυχολογία των Ενορμήσεων (Drive Psychology) 47 Η Συστημική προσέγγιση 48 Ο Συντονισμός της Ομάδας 51 Επιστημονικές Εταιρείες 54 Επιστημονικά Περιοδικά 54 Βιβλιογραφία-Παραπομπές 54 7

Νικόλαος Τσέργας Θεραπευτικές Προσεγγίσεις μέσω της Τέχνης Κεφάλαιο ΙΙ: Εικαστική Θεραπεία 61 Εικαστική θεραπεία: έννοια και περιεχόμενο 61 Η διαμόρφωση της εικαστικής θεραπείας: ιστορική αναδρομή 64 Η Τέχνη ως θεραπεία και η Εικαστική Ψυχοθεραπεία 68 Στόχοι και πλεονεκτήματα της Εικαστικής θεραπείας 70 Συμβολική έκφραση και επικοινωνία στην Εικαστική θεραπεία 72 O συμβολισμός του στιλ 74 Η κλινική-διαγνωστική εφαρμογή του σχεδίου 76 Θεωρητικές προσεγγίσεις στην Ομαδική Εικαστική θεραπεία 77 Η προσέγγιση του ανοικτού εργαστηρίου (Open Studio Approach) 78 Διαπροσωπική-διαντιδραστική ομαδική θεραπεία μέσω της Τέχνης 81 Ομαδική αναλυτική προσέγγιση 82 Η θεραπευτική σχέση 84 Εικαστική θεραπεία και πρόληψη 85 Η Εικαστική θεραπεία στην αντιμετώπιση των ψυχικών διαταραχών 86 Η Εικαστική θεραπεία σε παιδιά 87 Η Εικαστική θεραπεία σε έφηβους 90 Γκράφιτι και θεραπευτική εικαστική έκφραση 92 Σχολική Εικαστική θεραπεία (School Art Therapy) 94 Η Εικαστική θεραπεία σε ηλικιωμένους 97 Η Εικαστική θεραπεία στην αντιμετώπιση του καρκίνου 100 Εικαστική θεραπεία με τη χρήση νέων τεχνολογιών 103 Κοινωνική δράση και θεραπεία μέσω της Τέχνης 107 Η εκπαίδευση στην Εικαστική θεραπεία 109 Συνοπτική παρουσίαση θεραπευτικής συνεδρίας 110 Επιστημονικές Εταιρείες 111 Επιστημονικά Περιοδικά 111 Βιβλιογραφία-Παραπομπές 111 8

Περιεχομενα Κεφάλαιο III: Μουσικοθεραπεία 119 Μουσικοθεραπεία: Τέχνη και Επιστήμη 119 Έννοια και ορισμός της μουσικοθεραπείας 120 Σύντoμη ιστορική αναδρομή για τη χρήση της μουσικής ως θεραπευτικού μέσου 122 Οι λειτουργίες της μουσικής 124 Μουσική, δημιουργικότητα και βελτίωση της αυτοεκτίμησης 125 Μουσική, θεραπεία και συναισθηματική ανάπτυξη 126 Μουσική και γλώσσα του σώματος: ανάπτυξη δεξιοτήτων 129 Θεωρητικές προσεγγίσεις και μοντέλα μουσικοθεραπείας 130 Το Μοντέλο της Δημιουργικής Μουσικοθεραπείας 131 Μουσικοθεραπεία Ελεύθερου Αυτοσχεδιασμού 132 Ομαδική Αναλυτική Μουσικοθεραπεία 134 Η ομαδική μουσικοθεραπευτική διαδικασία 136 Μέθοδοι της Ομαδικής μουσικοθεραπείας 138 Η φύση της φωνητικής έκφρασης και η θεραπευτική εργασία με τη φωνή 142 Η αναστολή της ελεύθερης έκφρασης και η φωνή ως εργαλείο θεραπευτικής αλλαγής 144 Γενικό περίγραμμα εφαρμογών της μουσικοθεραπείας 145 Μουσική για την πρόληψη 146 H μουσικοθεραπεία στην Παιδιατρική 147 Μουσικοθεραπεία και αντιμετώπιση των ψυχικών διαταραχών 148 Μουσικοθεραπεία σε παιδιά και έφηβους 151 Moυσικοθεραπεία για την αντιμετώπιση του aυτισμού 154 Η μουσική στην Ιατρική 155 Μουσικοθεραπεία για την αποκατάσταση ασθενών 157 Μουσικοθεραπεία και ηλικιωμένοι 160 H μουσική στην αντιμετώπιση της νόσου Parkinson 162 H εκπαίδευση στη μουσικοθεραπεία 164 Συνοπτική παρουσίαση συνεδρίας στη μουσικοθεραπεία 165 Επιστημονικές Εταιρείες 167 Επιστημονικά Περιοδικά 167 Βιβλιογραφία-Παραπομπές 167 9

Νικόλαος Τσέργας Θεραπευτικές Προσεγγίσεις μέσω της Τέχνης Κεφάλαιο IV: Ψυχόδραμα 177 Ψυχόδραμα: το θέατρο των συγκρούσεων 177 Το Μορενικό ψυχόδραμα: από το θέατρο στη θεραπεία 178 Μεθοδολογικά εργαλεία του ψυχοδράματος 181 Θεραπευτική διαδικασία, μέθοδοι και τεχνικές του Μορενικού ψυχοδράματος 182 Το κοινωνιόδραμα 189 Ψυχανάλυση και ψυχόδραμα 193 Οι πρώτες προσπάθειες εφαρμογής του ψυχοδράματος στη Γαλλία 195 Κλασσικό ψυχαναλυτικό ψυχόδραμα 196 Ο D. Anzieu και το αναλυτικό ψυχόδραμα 200 Λακανική προσέγγιση του ψυχοδράματος 203 Το τριαδικό ψυχόδραμα 204 Η σπειροειδής πρόσληψη της θεραπευτικής δράσης 206 Η ψυχοδραματική καμπύλη 207 Ο D. Widlöcher και το ψυχόδραμα παιδιών και εφήβων 208 Η δομή και η λειτουργία της ομάδας 209 Θεραπευτική διαδικασία 210 Θεραπευτικές δυνατότητες του ψυχοδράματος 211 Ψυχόδραμα και άλλες θεραπείες 212 Ψυχόδραμα και πρόληψη 215 Το ψυχόδραμα στην αντιμετώπιση των ψυχικών διαταραχών 217 Το ψυχόδραμα στο σχολείο 219 Εφαρμογές στο πεδίο της εργασίας και στο πανεπιστήμιο 221 Ψυχόδραμα και ηλικιωμένοι 223 Η εκπαίδευση στο ψυχόδραμα 225 Συνοπτική παρουσίαση συνεδρίας ψυχοδράματος 226 Eπιστημονικές Εταιρείες 227 Επιστημονικά Περιοδικά 227 Bιβλιογραφία-Παραπομπές 227 10

Περιεχομενα Κεφάλαιο V: Εκφραστικές και Δημιουργικές θεραπείες 235 Οι Εκφραστικές και Δημιουργικές θεραπείες: ζητήματα ορολογίας και πρακτικής 235 Ιστορική θεμελίωση: σύντομη αναφορά 238 Δυνατότητες των εκφραστικών θεραπειών μέσω της Τέχνης 239 Η έννοια της δημιουργικότητας 242 Θεραπευτική μεθοδολογία και διαδικασία 243 H θεραπευτική διαδικασία έναντι του αισθητικού αποτελέσματος 246 H Τέχνη κατά του στίγματος της ψυχικής ασθένειας 247 Η εκπαίδευση στις Εκφραστικές και Δημιουργικές θεραπείες μέσω της Τέχνης 249 Επιστημονικές Εταιρείες 250 Επιστημονικά Περιοδικά 250 Βιβλιογραφία-Παραπομπές 250 11

Πρόλογος Η εργασία αυτή αποτελεί προσπάθεια να παρουσιασθούν κριτικά οι βασικές μορφές θεραπείας μέσω της τέχνης, όπως αυτές εφαρμόζονται και χρησιμοποιούνται στον χώρο της ψυχικής υγείας. Είναι μία ιδιαίτερη κατηγορία θεραπειών, που γνωρίζει ραγδαία ανάπτυξη και προσελκύει το ενδιαφέρον πολλών θεραπευτών και επαγγελματιών ψυχικής υγείας. Tις τελευταίες δεκαετίες πολλές σημαντικές εξελίξεις έχουν συμβεί στις θεραπείες μέσω της τέχνης, οι οποίες προάγουν τον επιστημονικό στοχασμό και την ψυχολογική σκέψη, εμβαθύνουν στην κατανόηση της ανθρώπινης συμπεριφοράς και δίνουν απαντήσεις σε ερωτήματα που αφορούν στις στηριζόμενες σε επιστημονικά δεδομένα θεραπευτικές δυνατότητες της τέχνης. Διάφορα μοντέλα παρέμβασης, θεωρητικές προσεγγίσεις και μεθοδολογικά εργαλεία έχουν διαμορφωθεί, τα οποία είναι χρήσιμα στους επαγγελματίες ψυχικής υγείας, τους εκπαιδευτικούς, τους καλλιτέχνες αλλά και σε κάθε ενδιαφερόμενο. Το βιβλίο απαρτίζεται από πέντε κεφάλαια, τα οποία καλύπτουν διαφορετικές μορφές θεραπείας. Ένα σύντομο κεφάλαιο στην αρχή της μελέτης αναφέρεται στην ομαδική θεραπεία, την εξέλιξή της και τις θεωρητικές σχολές, τους θεραπευτικούς παράγοντες και ορισμένα ομαδικά φαινόμενα, που έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Αυτή η εισαγωγική ενότητα κρίθηκε απαραίτητη, επειδή διευκολύνει την κατανόηση της συγκρότησης των θεραπειών μέσω της τέχνης ως μορφών ομαδικής θεραπευτικής παρέμβασης. Στα κεφάλαια που ακολουθούν εξετάζονται η εικαστική θεραπεία, η μουσικουθεραπεία και το ψυχόδραμα. Το τελευταίο κεφάλαιο αναφέρεται στις εκφραστικές-δημιουργικές θεραπείες, ένα νέο διεπιστημονικό πεδίο που συνδυάζει πολλές μορφές τέχνης, όπως είναι οι εικαστικές τέχνες, η μουσική, η ποίηση, ο χορός, η φωτογραφία κ.ά., στο πεδίο της ομαδικής ψυχοθεραπείας. 13

Έμφαση δίνεται στην παρουσίαση σημαντικών εφαρμογών των διαφόρων θεραπευτικών προσεγγίσεων μέσω της τέχνης, ως προσπάθεια να δοθεί μία σύγχρονη εικόνα του γνωστικού αντικειμένου, ενώ κατά τη συγγραφή αξιοποιήθηκε η πιο πρόσφατη και σχετική βιβλιογραφία, υιοθετώντας μία εξελικτική ματιά, η οποία καταδεικνύει και την πρόοδο σε κάθε μορφή θεραπείας. Η βιβλιογραφία παρατίθεται στο τέλος κάθε κεφαλαίου για να είναι εύκολη η αναζήτησή της από κάθε αναγνώστη που επιθυμεί να μελετήσει κάθε μορφή θεραπείας ξεχωριστά. Σε κάθε κεφάλαιο προσδιορίζονται οι βασικοί όροι και έννοιες, επιλέγονται και εξετάζονται οι κύριες θεωρητικές κατευθύνσεις και δίνεται ένα περίγραμμα των εφαρμογών κάθε θεραπείας. Επίσης, σε κάθε κεφάλαιο καταγράφονται ορισμένα από τα πιο σημαντικά επιστημονικά περιοδικά, τα οποία εξειδικεύονται σε κάθε μορφή θεραπείας, και παρατίθενται ενδεικτικά ορισμένες διεθνείς επιστημονικές εταιρείες. Πολλές ενότητες του βιβλίου αποτέλεσαν αντικείμενο συζήτησης με συναδέλφους ή ήρθαν ως απάντηση σε ερωτήματα των φοιτητών στο πλαίσιο των πανεπιστημιακών παραδόσεων και των βιωματικών εργαστηρίων. Στη συγγραφή της εργασίας αυτής καθοριστική ήταν η βοήθεια των καθηγητριών Θεανώς Καλλινικάκη και Αγάπης Kανδυλάκη, οι οποί ες διάβασαν τα κείμενα του βιβλίου στα διάφορα στάδια συγγραφής του και έκαναν σημαντικές υποδείξεις ή διορθώσεις για τη δομή και το περιεχόμενο της εργασίας. Επίσης, η Σεβαστή Μπούμπαλου, εκ μέρους των εκδόσεων Τόπος-Motibo, προσέθεσε στην τελική εικόνα του βιβλίου με τις σημαντικές επισημάνσεις της. Χωρίς τη βοήθειά τους η εργασία αυτή δεν θα μπορούσε να ολοκληρωθεί. Τέλος, η Μαρία Αποστολοπούλου έφερε εις πέρας το επίπονο έργο της φιλολογικής επιμέλειας του βιβλίου. 14