ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΥΔΑΤΙΚΟΥ ΙΣΟΖΥΓΙΟΥ ΝΟΜΟΥ ΗΛΕΙΑΣ ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ G.I.S.

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΕΙΔΙΚΕΥΣΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΚΑΙ ΒΙΩΣΙΜΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΥΔΑΤΙΚΟΥ ΙΣΟΖΥΓΙΟΥ ΝΟΜΟΥ ΗΛΕΙΑΣ ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ G.I.S. ΑΛΕΞΑΝΔΡΑ ΑΝΑΓΝΩΣΤΟΠΟΥΛΟΥ Διπλ. Δασολόγος Θεσσαλονίκη, Νοέμβριο 2007

Περίληψη Η παρούσα διπλωματική εργασία εκπονήθηκε στα πλαίσια του προγράμματος μεταπτυχιακών σπουδών ειδίκευσης «Προστασία Περιβάλλοντος και Βιώσιμη Ανάπτυξη» της Σχολής Πολιτικών Μηχανικών του Αριστοτέλειου Πανεπιστήμιου Θεσσαλονίκης υπό την επίβλεψη του Καθηγητή κ.δημήτρη Τολίκα. Σκοπός της εργασίας αυτής ήταν η καταγραφή των υδρολογικών στοιχείων του Νομού Ηλείας, η επεξεργασία τους με τη χρήση ενός προγράμματος Γεωγραφικού Συστήματος Πληροφοριών (MapInfo), η γεωγραφική τους απεικόνιση σε θεματικούς χάρτες και η εξαγωγή συμπερασμάτων για το υδατικό ισοζύγιο της υπό εξέτασης περιοχής. Η συγκεκριμένη διπλωματική αποτελείται από τρεις ενότητες, στη πρώτη ενότητα γίνεται μια αναφορά στα ιστορικά, πολιτιστικά, γεωγραφικά και γεωμορφολογικά στοιχεία του Νομού Ηλείας και των Δήμων του. Στη δεύτερη ενότητα παρουσιάζονται πληροφορίες για την ύδρευση, αποχέτευση άρδευση και κατανάλωση των δήμων και δημοτικών διαμερισμάτων του Νομού. Και τέλος στη τρίτη ενότητα έχουμε την παρουσίαση των αποτελεσμάτων σε θεματικούς χάρτες καθώς και την εξαγωγή συμπερασμάτων.

Abstract The thesis submitted was elaborated as part of the postgraduate programm in Environmental Protection and Sustainable Development" provided by the Civil Engineering Department of A.U.Th. under the supervision of Prof. Dimitrios Tolikas. Subject of the current thesis was to record the hydrologic data regarding the Prefecture of Ilia. The hydrologic data acquired were digitized and processed with a G.I.S. application software in order to create the information layers of a base map that would provide conclusions regarding the water balance of the prefecture. The thesis consists of the following three parts. The first part presents the historic, cultural, geographic and geomorphologic data available of the Municipalities and the Prefecture of Ilia. The second part lists the data acquired regarding the watering, sewage and irrigation systems and the water consumption of the Municipalities and their communities. The spatial and non spatial data of the previous parts form the layers of the thematic maps in the third part that provide conclusions regarding the water balance of the prefecture of Ilia.

Πρόλογος Η παρούσα διπλωματική εργασία εκπονήθηκε στο πλαίσιο του Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών «Προστασία Περιβάλλοντος και Βιώσιμη Ανάπτυξη» του Τμήματος Πολιτικών Μηχανικών, της Πολυτεχνικής Σχολής του Α.Π.Θ. Αποτελεί μία πρώτη προσέγγιση στο πρόβλημα της βιώσιμης διαχείρισης των υδατικών πόρων για το Νομό Ηλείας καθώς και την προσωπική μου επαφή με το πρόγραμμα Μap Info. Έγινε μια προσπάθεια συλλογής και καταγραφής των στοιχείων ύδρευσης, αποχέτευσης και άρδευσης για όλους τους Δήμους και τα Δημοτικά διαμερίσματα του Νομού Ηλείας και στη συνέχεια διαχείρισης των στοιχείων αυτών με τη βοήθεια του προγράμματος Γεωγραφικών Συστημάτων Πληροφοριών Map Info 8.0. Το θέμα της διπλωματικής εργασίας μου ανατέθηκε από τον Καθηγητή κ. Δημήτρη Τολίκα, που είναι ο επιστημονικός υπεύθυνος για τη διεκπεραίωση της παρούσας εργασίας. Έπειτα από πλήθος επισκέψεων σε δημόσιες υπηρεσίες και δήμου, και έρευνα στο διαδίκτυο συλλέχθηκε υλικό, το οποίο αξιολογήθηκε και συντάχθηκε η παρούσα διπλωματική εργασία. Θα ήθελα να εκφράσω τις θερμές μου ευχαριστίες στον Καθηγητή κ. Δημήτρη Τολίκα, υπεύθυνο για τη διπλωματική εργασία, καθώς με τη γενική επίβλεψη και την πολύτιμη καθοδήγηση και βοήθειά του συνετέλεσε στην περάτωση της παρούσης εργασίας. Επίσης θα ήθελα να ευχαριστήσω τον κ.ζήση Μάλλιο για την άμεση βοήθεια και για τις πολύτιμες συμβουλές του, καθώς και τους υπαλλήλους των δήμων και των δημόσιων υπηρεσιών που με διευκόλυναν είτε όχι, στη συλλογή των στοιχειών για την διεκπαιρέωση αυτής της διπλωματικής εργασίας. Το αντικείμενο της διπλωματικής εργασίας θα παρουσιαστεί σε τριμελή εξεταστική επιτροπή αποτελούμενη από τον κ.δημήτρη Τολίκα, τον κ.κωνσταντίνο Κατσιφαράκη και τον κ.ιωάννη Μυλόπουλο Θεσσαλονίκη, Νοέμβριος 2007

Περιεχόμενα Περίληψη Περίληψη στην Αγγλική Πρόλογος i ii iii Κεφάλαιο 1... 1 Ο Νομός Ηλείας... 1 1.1 Γενική περιγραφή... 1 1.2 Δημογραφικα στοιχεια... 1 1.3 Γεωμορφολογία... 3 1.4 Ορεινοί όγκοι... 3 1.5 Υδρογραφικό δίκτυο... 3 1.6 Λίμνες... 3 1.7 Ιαματικές πηγές... 4 1.8 Παραλίες... 4 1.9 Φυσικό περιβάλλον... 4 1.10 Κλίκα... 4 1.11 Οικονομία... 9 1.12 Οι δήμοι... 10 1.12.1 Δήμος Πύργου, έδρα Πύργος... 10 1.12.2 Δήμος Αμαλιάδας, έδρα Αμαλιάδα... 10 1.12.3 Δήμος Ανδραβίδας, έδρα Ανδραβίδα... 11 1.12.4 Δήμος Ανδρίτσαινας, έδρα Ανδρίτσαινα... 11 1.12.5 Δήμος Αρχαίας Ολυμπίας, έδρα Ολυμπία... 11 1.12.6 Δήμος Βαρθολομιού, έδρα Βαρθολομιό... 11 1.12.7 Δήμος Γαστούνης, έδρα Γαστούνη... 11 1.12.8 Δήμος Ζαχάρως, έδρα Ζαχάρω... 12 1.12.9 Δήμος Κάστρου-Κυλλήνης, έδρα Κυλλήνη... 12 1.12.10 Δήμος Λεχαινών, έδρα Λεχαινά... 12 1.12.11 Δήμος Σκιλλούντος, έδρα Κρέστενα... 12 1.12.12 Δήμος Φιγαλείας, έδρα Νέα Φιγαλεία... 12 1.12.13 Δήμος Ωλένης, έδρα Καράτουλα... 12

1.13 Η ιστορία της Ηλείας... 13 1.13.1 Προϊστορική Ηλεία - Ηλειακή Μυθολογία... 13 1.13.2 Αυγή των ιστορικών χρόνων... 14 1.13.3 Ηλεία των μακεδονικών χρόνων... 16 1.13.4 Ρωμαϊκά χρόνια... 18 1.13.5 Μεσαιωνική Ιστορία (Βυζαντινή - Φράγκικη Κυριαρχία)... 19 1.13.6 Τουρκοκρατία - Eνετοκρατία... 21 1.13.7 Στα χρόνια της σταφίδας... 23 1.14 Ιστορία πόλεων του Νομού... 27 1.14.1 Η ιστορία του Πύργου... 27 1.14.2 Η ιστορία της Αρχαίας Ολυμπίας... 32 1.14.3 Η ιστορία της Κυλλήνης... 35 1.15 Αξιοθέατα... 35 1.15.1 Δήμος Πύργου, έδρα Πύργος... 35 1.15.2 Δήμος Αλιφείρας, έδρα Καλλιθέα... 38 1.15.3 Δήμος Αμαλιάδας, έδρα Αμαλιάδα... 38 1.15.4 Δήμος Ανδραβίδας, έδρα Ανδραβίδα... 39 1.15.5 Δήμος Ανδρίτσαινας, έδρα Ανδρίτσαινα... 40 1.15.6 Δήμος Αρχαίας Ολυμπίας, έδρα Ολυμπία... 41 1.15.7 Δήμος Βαρθολομιού, έδρα Βαρθολομιό... 41 1.15.8 Δήμος Γαστούνης, έδρα Γαστούνη... 41 1.15.9 Δήμος Ζαχάρως, έδρα Ζαχάρω... 41 1.15.10 Δήμος Κάστρου-Κυλλήνης, έδρα Κυλλήνη... 42 1.15.11 Δήμος Λεχαινών, έδρα Λεχαινά... 43 1.15.12 Δήμος Σκιλλούντος, έδρα Κρέστενα... 43 1.15.13 Δήμος Φιγαλείας, έδρα Νέα Φιγαλεία... 43 1.15.14 Δήμος Ωλένης, έδρα Καράτουλα... 44 Κεφάλαιο 2... 45 2.1 Ποταμοί... 45 2.1.1 Ο Αλφειός... 45 2.1.2 Ποταμός Πηνειός (Ηλείας)... 48 2.1.3 Ποταμός Νέδα... 49 2.2 Λίμνες... 50 2.2.1 Η λίμνη Καϊάφα... 50 2.3 Δάση... 51 2.3.1 Δάσος Στροφυλιάς... 51 2.3.1 Δάσος Φολόης - Κάπελης... 51 2.4 Όρη... 53 2.4.1 Όρος Ερύμανθος ή Ωλονός... 53

2.5 Ιαματικά λουτρά... 53 2.5.1 Λουτρά Κυλλήνης (Ν. Ηλείας)... 53 2.5.2 Kαϊάφα Ζαχάρως (Ν. Ηλείας)... 53 Κεφάλαιο 3... 55 3.1 Ύδρευση και αποχέτευση Δήμων και Δημοτικών... 55 Διαμερισμάτων Νομού Ηλείας... 55 3.1.1. Δήμος Πύργου... 55 3.1.2 Δήμος Αλιφείρας... 60 3.1.3 Δήμος Αμαλιάδας... 61 3.1.4 Δήμος Ανδραβίδας... 67 3.1.5 Δήμος Αρχαίας Ολυμπίας... 68 3.1.6 Δήμος Βώλακος... 72 3.1.7 Δήμος Γαστούνη... 73 3.1.8 Δήμος Κάστρο - Κυλλήνης... 73 3.1.9 Δήμος Λαμπείας... 74 3.1.10 Δήμος Λασιώνος... 74 3.1.11 Δήμος Σκιλλούντος... 76 3.1.12 Δήμος Τραγανού... 81 3.1.13 Δήμος Ωλένης... 81 3.2 Εγγειοβελτιωτικά έργα... 82 3.2.1 Αρδευόμενες εκτάσεις... 82 3.2.2 Αποστραγγιστικό δίκτυο... 86 3.3 Γεωτρήσεις... 87 3.4 Ζωικό κεφάλαιο... 87 3.5 Υπολογισμός ειδικής κατανάλωσης... 88 3.6 Μετεωρολογικά δεδομένα... 90 Κεφάλαιο 4... 91 Θεματικοί χάρτες... 91 4.1 Ο Νομός Ηλείας... 91 4.2 Το υδρογραφικό δίκτυο και οι λίμνες του Νομού Ηλείας... 92 4.3 Δημοτικά Διαμερίσματα Νομού Ηλεία... 93 4.4 Δήμοι Νομού Ηλείας... 94 4.5 Δήμοι και Δημοτικά Διαμερίσματα Νομού Ηλείας... 95 4.6 Δημ. Διαμερίσματα κατά μήκος του υδρογραφικού δικτύου... 96 4.7 Μετεωρολογικοί Σταθμοί... 97 4.8 Λεκάνες απορροής... 98 4.9 Γεωλογικός χάρτης Νομού Ηλείας... 99 4.10 Υδρευτικό δίκτυο... 100

4.10.1 Προέλευση υδροδότησης το χειμώνα... 100 4.10.2 Προέλευση υδροδότησης το καλοκαίρι... 101 4.11 Αποχετευτικό δίκτυο... 102 4.12 Χλωρίωση νερού... 103 4.13 Κατανομή των γεωργικών εκτάσεων... 104 4.14 Τρισδιάστατη απεικόνιση του νομού Ηλείας... 105 4.15 Τρισδιάστατη απεικόνιση ισουψών και του υδρογραφικού δικτύου του νομού Ηλείας... 106 Συμπεράσματα... 108 Βιβλιογραφία... 109 Παράρτημα... 111

Κεφάλαιο 1 Ο Νομός Ηλείας 1.1 Γενική περιγραφή Ο Νομός Ηλείας υπάγεται στην Περιφέρεια της Δυτικής Ελλάδας και έχει έκταση 2.618 τετρ. χλμ. περίπου και πληθυσμό 179.429 κατοίκους, καταλαμβάνοντας ποσοστό 23,06% της συνολικής έκτασης και 25,35% του συνολικού πληθυσμού της Περιφέρειας αντιστοίχως (3ος κατά μέγεθος), και μέση πυκνότητα πληθυσμού 69 κατοίκους / τετρ. χλμ. κατοίκους (Εθνική Στατιστική Υπηρεσία / ΕΣΥΕ: στοιχεία απογραφής 1991). Καταλαμβάνει το ΒΔ τμήμα της Πελοποννήσου και συνορεύει ΒΑ με το Νομό Αχαΐας, Ανατολικά και ΝΑ με το Νομό Αρκαδίας, Νότια με το Νομό Μεσσηνίας, ενώ Δυτικά βρέχεται από το Ιόνιο Πέλαγος. 1.2 Δημογραφικά στοιχεία Πρωτεύουσα του Νομού Ηλείας είναι ο Πύργος με 18.437 κατοίκους, δεύτερη σε πληθυσμό πόλη η Αμαλιάδα με 15.232 κατοίκους και ακολουθούν η Γαστούνη, η Κρέστενα και η Ζαχάρω. Σε απόσταση 19 χλμ. ανατολικά του Πύργου, σε μία κοιλάδα ανάμεσα στον Κρόνιο λόφο, τον ποταμό Αλφειό και τον παραπόταμο του Κλαδέο απλώνεται, ένας από τους σημαντικότερους αρχαιολογικούς χώρους της Ελλάδας, η Αρχαία Ολυμπία, με εκτιμώμενο μέσο όρο επισκεπτών ημερησίως περί τα 800 άτομα, το 1998. Ο Νομός διοικητικά διαιρείται σε δύο επαρχίες: 1. Επαρχία Ηλείας με πρωτεύουσα τον Πύργο και 2. Επαρχία Ολυμπίας με πρωτεύουσα την Ανδρίτσαινα. Με βάση το Πρόγραμμα «Καποδίστριας» η Πρωτοβάθμια Τοπική Αυτοδιοίκηση στο νομό συγκροτήθηκε τελικώς σε 22 Δήμους.

Σύμφωνα με το Υπουργείο Εσωτερικών, δημόσιας Διοίκησης και Αποκέντρωσης οι νέοι ΟΤΑ, τα δημοτικά διαμερίσματα και η στρεμματική έκταση τους είναι οι εξής: ΝΟΜΟΣ ΗΛΕΙΑΣ ΟΤΑ ΣΥΝΟΛΙΚΗ ΕΚΤΑΣΗ ΔΗΜΟΤΙΚΑ (στρεμ.) ΔΙΑΜΕΡΙΣΜΑΤΑ 1. Αλιφείρας 96.678 6 2. Αμαλιάδας 251.945 20 3. Ανδραβίδας 40.728 3 4. Ανδρίτσαινας 131.247 10 5. Αρχαίας Ολυμπίας 178.944 23 6. Βαρθολομιού 60.696 5 7. Βουπρασίας 170.859 9 8. Βώλακος 70.790 4 9. Γαστούνης 59.325 7 10. Ζαχάρως 187.047 20 11. Ιάρδανου 62.723 9 12. Κάστρου-Κυλλήνης 49.322 4 13. Λαμπείας 72.447 3 14. Λασιώνος 119.528 6 15. Λεχαινών 60.411 6 16. Πηνείας 148.572 16 17. Πύργου 170.866 19 18. Σκιλλούντος 194.409 16 19. Τραγανού 35.052 3 20. Φιγαλείας 89.175 6 21. Φολόης 174.202 9 22. Ωλένης 152.231 16 ΣΥΝΟΛΟ 2.577.197 220 Βάσει της απογραφής 1991, ο πληθυσμός του νομού Ηλείας ανήλθε σε 179.429 κατοίκους και συγκεντρώνει ποσοστό 1,7% του πληθυσμού της χώρας, σημειώνοντας αύξηση σε ποσοστό 12% έναντι μείωσης κατά 2,9% που είχε παρουσιάσει στην απογραφή 1981. Η εν λόγω αύξηση είναι υψηλότερη της αντίστοιχης της Περιφέρειας (707.687 κατ. - αύξηση 8% - πυκνότητα 62 κατ./τετρ. χλμ.) και είναι κατά πολύ υψηλότερη από αυτή που σημειώθηκε σε επίπεδο χώρας (10.247.341 κατ. - αύξηση: 5,3% - πυκνότητα: 77,7 κατ./τετρ. χλμ.) και παρουσιάζει πυκνότητα πληθυσμού 69 κατοίκους ανά τετρ. χλμ. (1981: 61 κατ./τετρ.χλμ.).

Επισημαίνεται όμως ότι η τάση του πληθυσμού είναι μειωτική, επειδή είχε υψηλό και αυξανόμενο ποσοστό φυσικής μείωσης του πληθυσμού (υπεροχή γεννήσεων/1.000 κατοίκους: -3,5 το 1997, -4 το 1998), σε συνδυασμό και με τη χαμηλή αναλογία μαθητών Δημοτικού ανά 1.000 κατοίκους (54 έναντι του μέσου όρου της χώρας που είναι 61). Ο πληθυσμός, κατά το 1991, καταγράφηκε σε ποσοστό 57,9% ως αγροτικός, 24,8% ως αστικός και 18,3% ως ημιαστικός, γεγονός που υποδηλώνει την ισχυρή θέση του πρωτογενούς τομέα στην οικονομία του νομού. Παράλληλα, από πλευράς γεωγραφικής κατανομής, παρατηρείται έντονη συγκέντρωση στα αστικά κέντρα και στην πεδινή Ηλεία, εφόσον το ίδιο έτος καταγράφηκαν 151.245 κατ. ή ποσοστό του συνολικού πληθυσμού 84,3% στις πεδινές περιοχές, 15.268 στις ημιορεινές (8,5%) και 12.916 στις ορεινές (7,2%). Η εξέλιξη της κατανομής του πληθυσμού στις προαναφερόμενες ζώνες, κατά τη δεκαετία 1981-1991, παρουσίαζε την εξής εικόνα: Ζώνη Κατανομής 1981 % 1991 % Μεταβολή % Αστική 37.206 23,2 44.517 24,8 19,6 Ημιαστική 26.539 16,6 32.775 18,3 23,5 Αγροτική 96.560 60,2 102.137 56,9 5,8 ΣΥΝΟΛΟ 160.350 100,0 179.429 100,0 11,9 1.3 Γεωμορφολογία Η γεωμορφολογία του εδάφους προσδιορίζεται από πεδινές εκτάσεις που σχηματίζουν την πεδιάδα της Ηλείας, τη μεγαλύτερη της Πελοποννήσου, που χωρίζεται σε τρία τμήματα : της Μανωλάδας, της Αμαλιάδας και του Πύργου. Ενώ ορεινή είναι μόνον η επαρχία Ολυμπίας. Ακόμα Στη Ζαχάρω, στα Κρέστενα και στην Αγουλινίτσα σχηματίζονται μικρές κοιλάδες. Συγκεκριμένα σύμφωνα με την ΕΣΥΕ, επί της συνολικής έκτασης του νομού η κατανομή του σε κατηγορίες έχει ως εξής: 1.517 χιλ. στρέμματα είναι πεδινά, 555,0 χιλ. στρέμματα είναι ημιορεινά και 546,0 χιλ. στρέμματα ορεινά ανάγλυφα και μεταφράζοντας τα σε ποσοστά είναι 57% πεδινό, 20,2% ημιορεινό και 22,8% ορεινό. 1.4 Ορεινοί όγκοι Οι μεγαλύτεροι ορεινοί όγκοι είναι στην Ανατολική πλευρά στα όρια με την Αρκαδία οι πλευρές του Ερύμανθου, με υψηλότερη κορυφή στην Ηλεία τη Λάμπεια (1.797 μ.) και το Σκιαδοβούνι (1.466 μ.). Νοτιότερα βρίσκεται η Φολόη (798 μ.), ο Λαπίθας (820 μ.) και η Μίνθη(1.345 μ.).

1.5 Υδρογραφικό δίκτυο Το υδρογραφικό σύστημα του νομού βασίζεται κυρίως στους ποταμούς Αλφειό (Ροφιάς) και Πηνειό (το φράγμα του Αλφειού είναι ένα από τα μεγαλύτερα χωμάτινα φράγματα της Ευρώπης), οι οποίοι είναι οι μεγαλύτεροι της Πελοποννήσου και έχουν αξιοποιηθεί κυρίως στην άρδευση γεωργικών εκτάσεων. Ο Αλφειός δέχεται στον ρου του τους παραποτάμους: Ερύμανθο, Ενιπέα, Διάγοντα και Σελινούντα. Ο Πηνειός δέχεται κυρίως τα νερά του Λάδωνα. Στα σύνορα του νομού με τη Μεσσηνία βρίσκεται κι ένας μικρός ποταμός, η Νέδα. 1.6 Λίμνες Στο νομό Ηλείας υπήρχαν οι λίμνες Αγουλινίτσας, Μουριάς, Καϊάφα και η λιμνοθάλασσα Κοτύχι. Τα τελευταία χρόνια όμως έγιναν κάποια νέα έργα που άλλαξαν τη μορφή του νομού. Συγκεκριμένα, η λίμνη Αγουλινίτσας δεν υφίσταται πια, διότι έχει μετατραπεί σε αεροδρόμιο και η λίμνη της Μουριάς έχει αποξηραθεί και έχει μετατραπεί σε καλλιεργήσιμες εκτάσεις. 1.7 Ιαματικές πηγές Πλήθος είναι οι ιαματικές πηγές με σημαντικότερες της Κυλλήνης, του Καϊάφα, της Φρασινιάς, της Ξυλοκέρας, του Πουρναριού κ.ά. 1.8 Παραλίες Οι θαυμάσιες φυσικές ακτές εμφανίζουν κολπώσεις, με σημαντικότερη και ωραιότερη την παραλία του Καϊάφα και βορειότερα το Αρκούδι, τη Γλύφα, τη Μπούκα και τη Μανολάδα. Συνολικά τα παράλια ανέρχονται σε 150 χλμ.. 1.9 Φυσικό περιβάλλον Γενικά το φυσικό περιβάλλον του νομού χαρακτηρίζεται από πλούσια ποικιλία πανίδας και χλωρίδας, πευκοδάση και κυπαρίσσια στα ημιορεινά και πεδινά, ενώ γραφικά χωριουδάκια διαγράφονται σε όλο το νομό. Παρ όλο που το μεγαλύτερο μέρος του νομού είναι πεδινό, η δασοκάλυψη είναι αρκετά καλή. Τα δάση αυτά αποτελούνται κυρίως από πεύκα και δρυς. Γίνεται συστηματική εκμετάλλευσή τους, κυρίως στον τομέα της ρητίνευσης. 1.10 Κλίκα Το κλίμα είναι μεσογειακό και θερμό, με σχετικά υψηλά ποσοστά βροχοπτώσεων και διακυμάνσεις της θερμοκρασίας. Τα στοιχεία προέρχονται από τον μετεωρολογικό σταθμό Πύργου (Κ.Α.:707). Ο σταθμός αυτός έχει γεωγραφικό πλάτος 37 ο 40 και γεωγραφικό μήκος

21 ο 18 και βρίσκεται σε υψόμετρο 12 μέτρων. Τα στοιχεία που παραθέτονται στον παρακάτω πίνακα είναι την περίοδο 1975-2000 και είναι αντιπροσωπευτικά. α) Θερμοκρασία αέρα ( σε ο C ) Μήνας Μέση Μέση μέγιστη Μέση Απόλυτα Απόλυτα ελάχιστη μέγιστη ελάχιστη Ιανουάριος 9,6 14,6 4,8 21,2-5,8 Φεβρουάριος 10,1 15,0 5,1 25,0-5,4 Μάρτιος 12,2 17,2 6,3 28,0-3,4 Απρίλιος 15,0 19,8 8,6 29,2-1,6 Μάϊος 19,6 24,6 12,0 36,4 4,4 Ιούνιος 23,8 28,9 14,9 37,2 7,4 Ιούλιος 26,3 31,7 17,0 42,4 10,4 Αύγουστος 26,1 31,8 17,4 41,0 12,2 Σεπτέμβριος 23,0 29,1 15,1 38,0 8,0 Οκτώβριος 18,5 24,7 12,3 36,8 1,8 Νοέμβριος 13,9 19,3 9,1 29,6-2,0 Δεκέμβριος 11,0 15,9 6,5 23,0-4,0 Έτος 17,4 21,9 10,8 32,3 1,8 35 30 25 20 15 10 5 0 Ιανουάριος Φεβρουάριος Μάρτιος Απρίλιος Μαϊος Ιούνιος Ιούλιος Αύγουστος Σεπτέμβριος Οκτώβριος Νοέμβριος Δεκέμβριος Μέση Μέση Μέγιστη Μέση ελάχιστη

Οι μεγαλύτερες θερμοκρασίες παρατηρούνται κατά τους καλοκαιρινούς μήνες Ιούλιο με Αύγουστο, ενώ οι μικρότερες θερμοκρασίες παρατηρούνται κατά τους μήνες Ιανουάριο με Φεβρουάριο. Από το χάρτη των μέσων ετήσιων θερμοκρασιών στο χώρο της Ελλάδας του Μαριολόπουλου, 1982 ο νομός βρίσκεται στην περιοχή της ισόθερμης των 18.5 ο C με της ισόθερμης των 19 ο C. 18 o 15 o o 16 17 o 15,5 o 14,5 o 16,5 o 17,5 o 19 o 18,5 o 19,5 o β) Βροχοπτώσεις Μήνας Ύψος βροχής Μέγιστο ύψος Ημέρες σε mm 24ώρου σε mm Βροχής Ιανουάριος 136,4 89,2 11,8 Φεβρουάριος 111,5 70,0 11,0 Μάρτιος 71,5 53,0 9,0 Απρίλιος 63,3 55,0 7,9 Μάϊος 24,0 43,2 5,2 Ιούνιος 8,2 30,6 1,6 Ιούλιος 4,5 42,5 0,7

Αύγουστος 14,7 122,0 1,2 Σεπτέμβριος 27,7 52,5 2,9 Οκτώβριος 103,4 106,4 7,4 Νοέμβριος 194,0 180,0 11,3 Δεκέμβριος 161,7 94,0 12,7 250 200 150 100 50 0 Ιανουάριος Φεβρουάριος Μάρτιος Απρίλιος Μαϊος Ιούνιος Ιούλιος Αύγουστος Σεπτέμβριος Οκτώβριος Νοέμβριος Δεκέμβριος Ύψος βροχής σε mm Μέγιστο ύψος 24ώρου σε mm Έτος 920,9 78,2 82,7 Το μέγιστο βροχομετρικό ύψος παρατηρείται κατά το μήνα Νοέμβριο. γ) Λοιπά κατακρημνίσματα Μήνες Ημέρες Αστάθεια Ημέρες συννεφιάς Ημέρες χιονιού Ημέρες χαλαζιού Ημέρες ομίχλης Ημέρες κεραυνού Ημέρες δροσιάς Ημέρες παγετού Ιανουάριος 12,2 4,3 0,1 0,9 0,3 2,8 3,1 4,0 Φεβρουάριος 11,5 4,4 0,0 0,5 0,1 2,7 3,0 3,0 Μάρτιος 9,6 4,1 0,2 0,5 0,4 2,7 6,6 1,2 Απρίλιος 8,5 4,0 0,0 0,2 0,2 2,2 8,6 0,0 Μάιος 5,6 3,2 0,0 0,0 0,2 2,2 11,6 0,0 Ιούνιος 1,9 1,8 0,0 0,0 0,0 1,3 8,5 0,0

Ιούλιος 0,7 0,8 0,0 0,0 0,0 0,8 5,9 0,0 Αύγουστος 1,3 1,0 0,0 0,0 0,0 1,3 8,1 0,0 Σεπτέμβριος 3,2 1,8 0,0 0,0 0,2 1,8 11,9 0,0 Οκτώβριος 8,0 3,1 0,0 0,2 0,1 3,3 11,3 0,0 Νοέμβριος 12,2 4,1 0,0 0,3 0,0 4,0 6,9 0,7 Δεκέμβριος 13,2 4,4 0,0 0,4 0,3 3,6 4,0 2,3 Έτος 87,9 36,6 0,3 3,0 1,8 28,7 89,5 11,2 Άλλα καιρικά φαινόμενα όπως χιόνι, καταιγίδες, παγετούς και ανέμους δεν έχουμε σε βαθμό όπως φαίνονται από τα δεδομένα. δ) Σχετική υγρασία - εξάτμιση - άνεμοι Μήνας Μέση Άνεμοι Εξάτμιση σχετική Ταχύτητα χιλιοστά υγρασία Δ/νση > 6 ΒF > 8 BF νερού % σε ημέρες Ιανουάριος 73,5 25,8 ΒΔ 1,2 0,1 Φεβρουάριος 71,8 42,1 ΒΔ 1,0 0,0 Μάρτιος 71,1 62,7 ΒΔ 1,0 0,1 Απρίλιος 70,5 83,5 ΒΔ 0,6 0,2 Μάιος 67,7 141,2 ΒΔ 0,3 0,0 Ιούνιος 62,4 201,7 ΒΔ 0,2 0,0 Ιούλιος 60,1 243,5 ΒΔ 0,2 0,0 Αύγουστος 62,5 232,1 ΒΔ 0,0 0,0 Σεπτέμβριος 67,0 156,7 ΒΔ 0,0 0,0 Οκτώβριος 70,8 97,0 ΒΔ 0,3 0,0 Νοέμβριος 75,2 41,0 ΒΔ 0,8 0,1 Δεκέμβριος 75,5 31,0 ΒΔ 0,9 0,1 Έτος 69,0 113,2 ----- 6,5 0,6

300 250 200 150 100 50 0 Ιανουάριος Φεβρουάριος Μάρτιος Απρίλιος Μάιος Ιούνιος Ιούλιος Αύγουστος Σεπτέμβριος Οκτώβριος Νοέμβριος Δεκέμβριος ΜΕΣΗ ΣΧΕΤΙΚΗ ΥΓΡΑΣΙΑ % ΕΞΑΤΜΙΣΗ ΧΙΛΙΟΣΤΑ ΝΕΡΟΥ Η θερμή και ξηρή περίοδος περιγράφεται στο παρακάτω ομβροθερμικό διάγραμμα του Μετεωρολογικού Σταθμού Πύργου. Βροχοπτώσεις σε m m 137,4 113,7 70,4 68,4 24,8 8,9 5,7 11,4 22,6 114,3 ΟΜΒΡΟΘΕΡΜΙΚΟ ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΕΩΡΟΛΟΓΙΚΟΥ ΣΤΑΘΜΟΥ ΠΥΡΓΟΥ 30 250 25 200 Θερμοκρασία σε Co 20 15 10 150 100 Βροχόπτωση σε mm 5 50 0 Ι Φ Μ Α Μ Ι Ι Α Σ Ο Ν Δ Θερμοκρασια Cο X Βροχοπτώσεις σε mm 0 Γενικά θα μπορούσαμε να πούμε ότι όπως διακρίνετε και από το ομβροθερμικό διάγραμμα η περιοχή του Πύργου καταλαμβάνεται από μια σχετικά ξηρή περίοδος πέντε περίπου μηνών με υψηλές θερμοκρασίες και ελάχιστες βροχοπτώσεις.

1.11 Οικονομία Η οικονομία του Ν. Ηλείας είναι αγροτική. Ο Πύργος και η Αμαλιάδα είναι δύο μεγάλα αγροτικά κέντρα με ελάχιστη βιομηχανία και βιοτεχνία. Οι γεωργικές καλλιέργειες είναι κυρίως δημητριακά, όσπρια, βιομηχανικά φυτά, πεπονοειδή και πατάτες. Μεγάλες εκτάσεις καταλαμβάνουν και οι δεντροκαλλιέργειες, κυρίως τα εσπεριδοειδή και οι ελιές. Και η κτηνοτροφία στην Ηλεία είναι εξ ίσου αναπτυγμένη. Εκτρέφονται μικρά ζώα, πουλερικά και άλογα. Σημαντική για την οικονομία του νομού είναι επίσης και η αλιεία, καθώς τα παράλια και οι ποταμοί του είναι πλούσιοι σε ψάρια. 1.12 Οι δήμοι 1.12.1 Δήμος Πύργου, έδρα Πύργος πηγή:http://hellas.teipir.gr/ Ο Πύργος εμφανίζεται σαν πόλη γύρω στα 1687 μετά το τέλος του Eνετοτουρκικού Πολέμου. Το όνομά του πήρε από το μεγάλο πύργο που έχτισε στο λόφο του Επαρχείου ο Έλληνας ιδρυτής της νεότερης πόλης, Τσερνωτάς. Η σημερινή πόλη, που ταυτίζεται με τους αρχαίους Λετρίνους ή Λεδρίνους, είναι η πρωτεύουσα -αγροτικό και διοικητικό κέντρο- του νομού, χωρίς ιδιαίτερες ομορφιές. Είναι χτισμένη χωρίς πρόγραμμα. Από τον παλιό Πύργο σώζονται μόνο λίγα αρχοντικά και η κεντρική πλακόστρωτη πλατεία. Κατά την απογραφή του 2001 είχε 23.274 κατοίκους, ενώ ο συνολικός πληθυσμός του Δήμου ήταν 34.902 κάτοικοι. Η πόλη του Πύργου απέχει 4 χλμ από τη θάλασσα, 19 χλμ από την Αρχαία Ολυμπία και 315 χλμ από την Αθήνα. Τα τελευταία χρόνια γνωρίζει μια πληθυσμιακή ανάπτυξη ενώ είναι και το εμπορικό κέντρο της ευρύτερης περιοχής. Το επίνειο του είναι το Κατάκολο.

1.12.2 Δήμος Αμαλιάδας, έδρα Αμαλιάδα πηγή:http://hellas.teipir.gr/ Η δεύτερη σε πληθυσμό πόλη της Ηλείας, 19 χλμ ΒΔ από τον Πύργο, με 32.090 κατοίκους. Από πλευράς πληθυσμού είτε σαν καποδιστριακός δήμος, είτε σαν πόλη, η Αμαλιάδα καταλαμβάνει την 4η θέση στην Περιφέρεια Δυτικής Ελλάδας μετά την Πάτρα, το Αγρίνιο και τον Πύργο. Σύμφωνα με την απογραφή του 2001, η Αμαλιάδα σημείωσε μία από τις μεγαλύτερες αυξήσεις πληθυσμού, μεταξύ των δήμων της χώρας και έτσι κατατάσσεται στους 40 μεγαλύτερους δήμους και στους 5 μεγαλύτερους, οι οποίοι δεν είναι πρωτεύουσες νομών. Η Αμαλιάδα βρίσκεται στις όχθες του χείμαρρου Σοχιά, πάνω σε λόφο που δεσπόζει στην πεδιάδα της Ηλείας. Η πόλη δημιουργήθηκε από την συνένωση των οικισμών Δερβιτσελεπή και Καλίτσα, αλλά το 1886 πήρε την σημερινή ονομασία της για να τιμηθεί η βασίλισσα Αμαλία, η οποία είχε διανυκτερεύσει εκεί. Έχει καλή ρυμοτομία. Ολόγυρα καταπράσινος κάμπος με ελιές, αμπέλια, εσπεριδοειδή, θερμοκήπια. 1.12.3 Δήμος Ανδραβίδας, έδρα Ανδραβίδα Γεωργική κωμόπολη, 36 χλμ ΒΔ από τον Πύργο, με 3579 κατοίκους, απλωμένη σε εύφορο κάμπο. Την περίοδο της Φραγκοκρατίας ήταν πρωτεύουσα του Πριγκιπάτου του Μορέως, η πλουσιότερη και λαμπρότερη πόλη του. Αποτελούσε έδρα του επισκόπου Ωλένης και εδώ έρχονταν ευγενείς από την Ευρώπη για να ασκηθούν στην ιππασία. 1.12.4 Δήμος Ανδρίτσαινας, έδρα Ανδρίτσαινα πηγή:http://hellas.teipir.gr/

Ορεινό χωριό, σε κατάφυτη βουνοπλαγιά, 65 χλμ ΝΑ οπό τον Πύργο, με 663 κατοίκους. Έχει παλιά πέτρινα σπίτια με κεραμιδένιες στέγες. Η μεγάλη κεντρική πλατεία σκεπάζεται από έναν τεράστιο πλάτανο. Εδώ γεννήθηκε ο Φιλικός Παναγιώτης Αναγνωστόπουλος. 1.12.5 Δήμος Αρχαίας Ολυμπίας, έδρα Ολυμπία Απέχει 19 χλμ από τον Πύργο και έχει 1475 κατοίκους. Σε ένα τοπίο που μαγεύει με την ομορφιά και την ηρεμία του, στην καταπράσινη κοιλάδα ανάμεσα στον Αλφειό και τον Κλαδέο, βρίσκεται ένας από τους διασημότερους αρχαιολογικούς χώρους της Ελλάδας, αλλά και του κόσμου. Η Ολυμπία κατοικήθηκε από την Προϊστορική Εποχή. 1.12.6 Δήμος Βαρθολομιού, έδρα Βαρθολομιό Απέχει 32 χλμ ΒΔ από τον Πύργο, δίπλα στον Πηνειό, σε καταπράσινη περιοχή και έχει 3714 κατοίκους. 1.12.7 Δήμος Γαστούνης, έδρα Γαστούνη Γεωργική κωμόπολη, 27 χλμ ΒΔ από τον Πύργο, με 7423 κατοίκους. Είναι χτισμένη σε εύφορο κάμπο κοντά στον Πηνειό. Οφείλει τ' όνομά της στο Φράγκο βαρόνο Γκαστόν. Υπήρχε πριν από τη Φραγκοκρατία και ήταν σημαντικό κέντρο τη Βυζαντινή Περίοδο. Την περίοδο της Τουρκοκρατίας ήταν πρωτεύουσα της Ηλείας. 1.12.8 Δήμος Ζαχάρως, έδρα Ζαχάρω Απέχει 32,5 χλμ ΝΑ από τον Πύργο κι έχει 6739 κατοίκους. Είναι χτισμένη σε δυο επίπεδα. Το ένα σκαρφαλώνει σε χαμηλό λόφο και το άλλο απλώνεται σε πεδινή περιοχή. Το σπίτια, παλιά πέτρινα ή τσιμεντένια. Η γύρω περιοχή, καταπράσινη με ελιές και πεύκα. 1.12.9 Δήμος Κάστρου-Κυλλήνης, έδρα Κυλλήνη Παραλιακό χωριό, με 1079 κατοίκους, 43,5 χλμ ΒΔ από τον Πύργο. 1.12.10 Δήμος Λεχαινών, έδρα Λεχαινά Από τις πιο πλούσιες κωμοπόλεις του νομού, χτισμένη στο κέντρο του βόρειου μέρους του Ηλειακού κάμπου. Όσο κόβει το ανθρώπινο μάτι απλώνεται κάμπος απέραντος με πλούσιο και εύφορο χώμα, δημιούργημα των προσχώσεων του Πηνειού και άλλων μικρότερων ποταμών και λαγκαδιών. Πολύ παλιά ο τόπος πρέπει να ήταν λιμνοθάλασσα που απομεινάρι της έχει απομείνει το κοτύχι ως τα σήμερα. Έχει 3837 κατοίκους και απέχει 39 χλμ ΒΔ από τον Πύργο. Είναι πατρίδα του Ανδρέα Καρκαβίτσα, όπου έχει στηθεί και προτομή του.

πηγή:http://hellas.teipir.gr/ 1.12.11 Δήμος Σκιλλούντος, έδρα Κρέστενα Κωμόπολη, με απλά αγροτικά σπίτια, απλωμένα σε καταπράσινα πευκόφυτα χαμηλά υψώματα. Απέχει 20 χλμ ΝΑ από τον Πύργο, με 5.783 κατοίκους. 1.12.12 Δήμος Φιγαλείας, έδρα Νέα Φιγαλεία Ορεινό χωριό, με 184 κατοίκους. Ολόγυρα ελιές και εσπεριδοειδή. Απέχει 54χλμ ΝΑ από τον Πύργο. 1.12.13 Δήμος Ωλένης, έδρα Καράτουλα Ο Δήμος Ωλένης με έδρα το Δ.Δ. Καράτουλα δανείστηκε το όνομα του από το σημερινό χωριό Ώλενα. Σύμφωνα με ιστορικές πηγές κοντά στη σημερινή έδρα του Δήμου και στο χωριό Ώλενα βρισκόταν η Μεσαιωνική πόλη Ώλενα. Σ' ένα βουνό με 300 περίπου μ. υψόμετρο δηλ. στο νοτιότερο και ψηλότερο σημείο του οροπεδίου, σώζονται τα ερείπια του ναού της Επισκοπής που άνηκαν στο Ναό της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος. Είναι ένας αγροτικός Δήμος που περιλαμβάνει ορεινές, ημιορεινές και πεδινές εκτάσεις, με σημαντικές δυνατότητες ανάπτυξης της γεωργίας και της κτηνοτροφίας ενώ βρίσκεται περίπου στο κεντρικό μέρος του Νομού Ηλείας. Οι κάτοικοι απασχολούνται στον πρωτογενή τομέα με κύρια παραγόμενα αγροτικά προϊόντα τα κτηνοτροφικά, τη σταφίδα, το λάδι και τα κηπευτικά. 1.13 Η ιστορία της Ηλείας 1.13.1 Προϊστορική Ηλεία - Ηλειακή Μυθολογία Η παράδοση για το παρελθόν της Ηλείας αποτελεί, όπως είναι φυσικό, ένα κράμα από μύθους και ιστορικά γεγονότα. Περίπου τρεις χιλιάδες χρόνια προ Χριστού, οι Έλληνες κατήλθαν κυρίως από την ξηρά στον Ελλαδικό χώρο, βρίσκοντας εκεί προελληνικό πληθυσμό. Αυτοί οι παλαιότεροι κάτοικοι της Ηλείας ήταν Αχαιοί, και αναμείχθηκαν με τον προελληνικό πληθυσμό της περιοχής, αλλά και με φύλα από τη Θεσσαλία, την Αττική, τη Βοιωτία, την Μικρά Ασία και την Κρήτη.

Παραδίδεται ότι ο πρώτος βασιλιάς της Ηλείας Αέθλιος, γιος του Δία και της Πρωτογένειας, εγκαταστάθηκε στην Ηλεία, φέροντας μαζί του φύλα Θεσσαλών. Η συγγένεια με τους Θεσσαλούς φαίνεται και από την ύπαρξη κοινών τοπωνυμίων σε Ηλεία και Θεσσαλία (Πηνειός, Λάρισος, Ενιπέας κ.λ.π.). Το ίδιο έπραξε και ο γιος του Ενδυμίωνας, ο οποίος άφησε την βασιλεία στον γιο του Επειό, όταν ο τελευταίος νίκησε τους αδελφούς του σε αγώνα δρόμου, τον οποίο διοργάνωσε ο πατέρας τους. Από τον νικητή αυτόν του αγώνα, οι κάτοικοι πήραν την αρχική τους ονομασία, Επειοί. Ο αδερφός του Επειού και διάδοχος του θρόνου Αιτωλός, αναγκάστηκε να φύγει από την Ηλεία, επειδή σε κάποιους αγώνες σκότωσε κατά λάθος τον βασιλιά Άπι. Έφτασε στην Κουρήτιδα χώρα, της οποίας κατέλαβε τον θρόνο. Από αυτόν η χώρα ονομάσθηκε Αιτωλία. Στην περιοχή της Πίσας ηγεμόνας ήταν ο Οινόμαος, τον οποίο διαδέχθηκε ο λυδός Πέλοπας (συμβολίζει το μεταναστευτικό ρεύμα από την Μ.Ασία) και τότε η Πισάτις αποσχίσθηκε από την χώρα του Επειού. Στην περιοχή του Επειού βασίλεψε μετά τον γιο του Αιτωλό- ο ανιψιός του Επειού, ο Ηλείος, από τον οποίο μετονομασθεί η περιοχή Ήλις ή Ηλεία. Γιος του Ηλείου ήταν ο Αυγέας, που πρωταγωνιστεί στον γνωστό μύθο με τον Ηρακλή. Κατά την κάθοδο των Δωριέων (1100 π.χ.) εισβάλουν στην Ηλεία Αιτωλικά φύλα, των οποίων ο αρχηγός καταγόταν όπως αναφέρθηκε πιο πάνω από τους πρώτους βασιλείς της Ήλιδας. Σύμφωνα λοιπόν με τον Παυσανία, επί της βασιλείας του γιου του Αμφιμάχου, Ηλείου, εισέβαλαν στην Πελοπόννησο οι Δωριείς, με αρχηγούς τους γιους του Αριστομάχου. Ο μύθος παραδίδει ότι πήραν χρησμό από την Πυθία να κάνουν αρχηγό της καθόδου τον «τριόφθαλμο» Όντας σε απορία για το νόημα του χρησμού συνάντησαν στον δρόμο τους έναν άνδρα, με έναν ημίονο, τυφλό από το ένα μάτι. Αυτός ο άντρας ήταν ο Όξυλος, απόγονος του Αιτωλού, ο οποίος είχε όπως είδαμε παλαιότερα εξορισθεί από την Ηλεία, κατηγορούμενος για φόνο. Αυτός πέρασε τους Δωριείς στην Πελοπόννησο μέσω Αρκαδίας, ώστε να μην δουν τον πλούτο της ηλειακής πεδιάδας, και αυτοί σε ανταμοιβή του παραχώρησαν την Ήλιδα. Ο Όξυλος επέτρεψε στους Επειούς να διατηρήσουν ότι κατείχαν, έφερε όμως και τους Αιτωλούς μαζί του και προχώρησε σε αναδασμό της γης, καλώντας ταυτόχρονα όσους κατοίκους των γύρω περιοχών ήθελαν, να εγκατασταθούν στην Ήλιδα. Ο Όξυλος θάφτηκε στην πύλη του φρουρίου που οδηγούσε προς την Ολυμπία, επειδή υπήρχε χρησμός που ανέφερε ότι δεν έπρεπε να ταφεί ούτε μέσα στην πόλη, ούτε έξω από αυτήν. 1.13.2 Αυγή των ιστορικών χρόνων Ο απόγονος του Άξυλου, Ύφος, είναι αυτός που καθιέρωσε ξανά τους Ολυμπιακούς Αγώνες και την ολυμπιακή εκεχειρία, η οποία είχε σταματήσει για άγνωστο χρονικό διάστημα-

συνηθισμένο ιστορικό χάσμα ανάμεσα στα προϊστορικά και ιστορικά χρόνια-, έπειτα από χρησμό που πήρε από την Πυθία, ώστε να απαλλαγή η περιοχή από δεινά: λοιμός είχε ενσκήψει στη χώρα και εμφύλιες διαμάχες καταταλαιπωρούσαν τον πληθυσμό. Μετά λοιπόν από συμφωνία του Ίφιτου με τον βασιλιά και νομοθέτη της Σπάρτης Λυκούργο, κατά την διάρκεια διεξαγωγής των ολυμπιακών αγώνων σταματά κάθε εχθροπραξία ανάμεσα στις ελληνικές πόλεις. Η συμφωνία θα διαρκέσει αιώνες. Χαράσσεται σε χάλκινο δίσκο και φυλάσσεται στο ναό της Ήρας. Στα χρόνια που ακολούθησαν η Πίσα και η Ήλιδα βρέθηκαν πολλές φορές σε εμπόλεμη κατάσταση διεκδικώντας το δικαίωμα της τέλεσης των αγώνων, ακόμη και κατά την περίοδο της ιερομηνίας, όταν δηλαδή τελούνταν οι ολυμπιακοί αγώνες. Εκτός από τους Πισάτες, την αγωνοθεσία διεκδίκησαν και άλλοι, όπως οι Αρκάδες και οι Σπαρτιάτες. Το 748 π.χ. οι Πισάτες καλούν σε βοήθεια τον βασιλιά του Άργους Φείδωνα και τελούν μαζί του τους Ολυμπιακούς αγώνες. Με τη διαμεσολάβηση των δεκαέξι γυναικών επέρχεται συμβιβασμός, οι αγώνες τελούνται και πάλι από κοινού, όταν το 644 π.χ. ο βασιλιάς των Πισατών, Πανταλέων, συγκεντρώνει στρατό και τελούν μόνοι τους αγώνες. Οι σχέσεις αποκαθίστανται και πάλι, όταν το 588 π.χ. οι Ηλείοι εισβάλλουν ένοπλοι στην Πίσα, υποψιαζόμενοι ότι ο βασιλιάς της Δαμοφών σκέπτεται να τελέσει μόνος του τους αγώνες. Μετά τις παρακλήσεις του τελευταίου αποχωρούν άπρακτοι. Παρά ταύτα και μετά την κακοδαιμονία του 7ου αι. π.χ., έχοντας ήδη υποτάξει τους Πισάτες το 580 π.χ.,-όταν στο θρόνο της Πίσσας είναι ο Πύρρος- οι Ηλείοι επωφελούμενοι από την κήρυξη της χώρας τους ως ιερής και απόρθητης και από την ολυμπιακή εκεχειρία, κατορθώνουν για δύο περίπου αιώνες να την κρατήσουν μακριά από διαμάχες, ζώντας σε ευδαιμονία. Μετά την καταστροφή της Πίσας, το πολίτευμα αλλάζει από βασιλεία σε ολιγαρχία, και διοικείται κατά το Σπαρτιατικό πρότυπο, με τη συμμετοχή βουλής, αποτελούμενης από 90 γέροντες, εκλεγομένων δια βοής. Φαίνεται δε ότι υπήρχε και εκκλησία του δήμου, σαν την σπαρτιατική απέλλα. Δούλοι δεν αναφέρονται, αλλά σίγουρα ο αριθμός τους ήταν μεγάλος. Οι Ηλείοι πήραν μέρος στον τρωικό πόλεμο (που έγινε μάλλον τον 12 ο αι. π. Χ.) με σαράντα πλοία, αντίθετα από τους Πισάτες, για τους οποίους παραδίδεται ότι απείχαν. Στους μηδικούς αγώνες οι κλυδωνισμοί για την Ηλεία ήταν ανεπαίσθητοι, αφού η συμμετοχή της δεν ήταν τόσο ενεργή. Στη ναυμαχία της Σαλαμίνας (480 π.χ.) οι Ηλείοι έφθασαν με στρατό στον Ισθμό για να βοηθήσουν, όμως, ένα χρόνο αργότερα, στις Πλαταιές (479 π.χ.), φθάνουν μετά τη μάχη, γεγονός για το οποίο τιμωρήθηκαν οι στρατηγοί τους με εξορία. Μετά τους περσικούς πολέμους συντελούνται πολιτειακές μεταρρυθμίσεις κατά το αθηναϊκό πρότυπο (επιρροή των μεταρρυθμίσεων του Κλεισθένη), όπως η δημιουργία της βουλής των πεντακοσίων, τους οποίους εξέλεγαν όλοι οι ελεύθεροι πολίτες και όχι μόνο οι

ευγενείς. Οι κάτοικοι χωρίστηκαν σε δέκα φυλές και ο αριθμός των Ελλανοδικών αυξήθηκε σε δέκα (ένας από κάθε φυλή). Πριν την έναρξη του Πελοποννησιακού πολέμου, το 435 π. Χ. η Ηλεία βοηθά με πλοία και χρήματα τους Κορίνθιους, σε πόλεμο κατά των Κερκυραίων. Οι τελευταίοι σε αντίποινα καίνε την Κυλλήνη. Όσο για τον ρόλο τους στον Πελοποννησιακό πόλεμο, κατά την έναρξή του συντάχθηκαν πρόθυμα με το μέρος της Σπάρτης. Ψυχρότητα όμως επήλθε μετά από λίγο στις σχέσεις των δύο συμμάχων, εξαιτίας διαφωνίας που έλαβε χώρα για ζήτημα του Λεπρέου: οι Λεπρεάτες πλήρωναν στους Ηλείους χρηματικό ποσό, ως αντάλλαγμα για την βοήθεια που τους είχαν προσφέρει οι Ηλείοι στον πόλεμο με τους Αρκάδες. Με το πρόσχημα του Πελοποννησιακού πολέμου όμως σταμάτησαν να καταβάλουν το ποσό και στράφηκαν για βοήθεια στους Λακεδαιμονίους, οι οποίοι υποστήριξαν το αίτημά τους. Μετά λοιπόν τη Νικίειο ειρήνη του 421 π.χ. οι Ηλείοι με τους Μαντινείς και τους Αργείους στράφηκαν κατά των αρχικών τους συμμάχων και προσχωρούν στην αθηναϊκή συμμαχία. Η εγκατάλειψη της ουδετερότητας κοστίζει ακριβά στην Ηλεία : αλλεπάλληλες λεηλασίες της μέχρι τότε ιερής χώρας. Μετά τον Πελοποννησιακό πόλεμο και την αντισπαρτιατική δράση των Ηλείων, οι Σπαρτιάτες αποφασίζουν περί το 402 π.χ. να σωφρονίσουν τους Ηλείους. Στέλνουν πρεσβευτές στην Ηλεία και απαιτούν την καταβολή της αναλογίας τους για τα έξοδα του Πελοποννησιακού πολέμου καθώς και να αφήσουν τις περιοικίδες χώρες, την Πισάτιδα και την Τριφυλία, αυτόνομες. Οι Ηλείοι αρνούνται και ψάχνουν συμμάχους στις πόλεις που ήταν εχθρικές προς την Σπάρτη, αλλά κανείς δεν τους βοηθά, εκτός από 1000 περίπου Αιτωλούς. Οι Σπαρτιάτες εισβάλλουν υπό τον Άγι στα Ηλειακά εδάφη, το 401 π.χ., και την καταλεηλατούν, ώσπου στο τέλος ο Άγις την υποτάσσει και συρρικνώνει το κράτος στην Κοίλη Ήλιδα και ένα μικρό τμήμα της Πισάτιδος. Κατά τον Κορινθιακό πόλεμο (395 387 π.χ.) οι Ηλείοι συμμαχούν εκ νέου με τους Λακεδαιμονίους, έως και το 373 π.χ. Μετά όμως τη μάχη των Λεύκτρων (371 π.χ.), η Σπάρτη συντρίβεται και η Ήλις ανακτά τα χαμένα εδάφη, βρίσκοντας ευκαιρία να συνταχθεί με την Αρκαδία, τη Βοιωτία και το Άργος σε κοινό μέτωπο κατά των Σπαρτιατών ( πείθουν μάλιστα τον Επαμεινώνδα σε εκστρατείες κατά της Σπάρτης ). Μετά το 365 π.χ. επέρχεται ρήξη ανάμεσα στους συμμάχους, που έχει ως αποτέλεσμα το συνασπισμό των Ηλείων με τους Σπαρτιάτες εκ νέου, επειδή οι Αρκάδες δεν υποστήριξαν τις κυριαρχικές βλέψεις των Ηλείων στην Τριφυλία. Ακολουθεί ο Ηλειοαρκαδικός πόλεμος, που είχε ως αποτέλεσμα την κατάληψη του Ιερού της Ολυμπίας από τους Αρκάδες. Προχώρησαν μάλιστα σε διεξαγωγή των Ολυμπιακών Αγώνων από κοινού με τους Πισάτες, και κόβουν και χρυσό νόμισμα χρησιμοποιώντας τους θησαυρούς του Ιερού.

Τελικά οι Αρκάδες μετά από συμπλοκή με τους Ηλείους υφίστανται ήττα και αποσύρονται από την Ολυμπία, εγκαταλείποντας τις διεκδικήσεις τους. Οι Ηλείοι προσαρτούν την Πισάτιδα και την Τριφυλία και επισφραγίζεται η ειρήνη στην περιοχή με κοινό ανάθημα στο Ιερό της Ολυμπίας. Η επόμενη περίοδος επιφυλάσσει εσωτερικούς πολιτικούς κλυδωνισμούς στην Ηλεία. Ο Φίλιππος ο Μακεδών με την τακτική της δωροδοκίας υποθάλπτει στάσεις και σφαγές στην Ήλιδα. Την Ήλιδα διοικεί η ολιγαρχική μερίδα, υποστηριζομένη από το Φίλιππο. Μετά τη μάχη της Χαιρώνειας συμμαχούν με τον Φίλιππο κατά της Σπάρτης και ο τελευταίος κατασκευάζει στο Ιερό της Ολυμπίας το Φιλιππείο, το οποίο θα αποπερατώσει μετέπειτα ο Μέγας Αλέξανδρος. 1.13.3 Ηλεία των μακεδονικών χρόνων Η Ηλεία, μετά το θάνατο του Φιλίππου προσχώρησε σε ομοσπονδία υπό τον Μέγα Αλέξανδρο, αν και υπήρχε πάντα η τάση για αποτίναξη της μακεδονικής κυριαρχίας. Το 331 π.χ. λοιπόν, με τη βοήθεια του Άγι της Σπάρτης πολιορκούν τη Μεγαλόπολη, η οποία είναι φιλομακεδονική, όμως χάνουν από τον Αντίπατρο. Ως μόνη τιμωρία ο Αλέξανδρος επιβάλλει στους Ηλείους την καταβολή προστίμου 120 ταλάντων προς τους Μεγαλοπολίτες. Μετά τον θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου, οι Ηλείοι παίρνουν μέρος στο Λαμιακό πόλεμο κατά του Αντιπάτρου, το 322 π.χ. και ηττηθέντες υποτάσσονται στους Μακεδόνες, με ολιγαρχικό πολίτευμα, διοικούμενο από τη μακεδονική φατρία. Τα χρόνια που ακολουθούν είναι ταραχώδη: ο ναύαρχος του στρατηγού του Μεγάλου Αλεξάνδρου Αντιγόνου, ο Τελέσφορος, στασιάσας, εγκατέστησε σύντομη τυραννία στην Ηλεία, σύλησε το Ιερό της Ολυμπίας για να συντηρήσει τους μισθοφόρους του, προδίδοντας έτσι τη φιλία του Αντιγόνου. Ο άλλος στρατηγός του Αντιγόνου, ο Πτολεμαίος, κατατροπώνει τον στασιαστή. Στα χρόνια που ακολουθούν, συχνές έριδες ανάμεσα σε δημοκρατικούς και ολιγαρχικούς ταλαιπωρούν την περιοχή. Με την βοήθεια του βασιλιά της Μακεδονίας Αντίγονου Γονάτα, το 245 π.χ. ο Ηλείος Αριστότιμος καταλαμβάνει την αρχή και οι κάτοικοι βιώνουν αγριότατη μορφή τυραννίας. Ο ίδιος ο Αριστότιμος, σκληρός και αδίστακτος άνθρωπος επιδίδεται στην εξολόθρευση των πολιτικών του αντιπάλων. Η τυραννία του διαρκεί έξι μήνες. Οργανώνεται συνωμοσία εναντίον του από τον Χίλωνα, τον Ελλάνικο, τον Λάμπι και τον Κύλωνα, με τη βοήθεια των Αιτωλών. Ο Αριστότιμος καταφεύγει ως Ικέτης στο βωμό του Δία, όπου φονεύεται από τον Κύλωνα. Προς τιμήν του Κύλωνα στήνεται άγαλμα τότε στο Ιερό της Ολυμπίας, το οποίο ουσιαστικά επισφραγίζει τη συμμαχία Ηλείων και Αιτωλών. Αμέσως μετά, η Ηλεία στρέφεται κατά του Αντιγόνου Γονατά κι αργότερα παίρνει μέρος σε πόλεμο κατά των Αρκάδων, ανακτώντας τα παλαιά της εδάφη: Τριφυλία, Λέπρεο

και Λασιώνα. Όταν ανασυστάθηκε η Αχαϊκή Συμπολιτεία, οι Ηλείοι ορμώμενοι από την διαιωνιζόμενη ψυχρότητά τους με τους Αχαιούς και το μίσος για τους συμμάχους των Αχαιών, τους Αρκάδες, με τους οποίους έριζαν διαρκώς για την Τριφυλία, συμπράττουν με τους Αιτωλούς, εναντίον των πρώτων. Το 232 π.χ. η Ηλεία υφίσταται πειρατική επιδρομή από Ιλλυριούς πειρατές. Στον πόλεμο μεταξύ Αχαιών και του βασιλέως της Σπάρτης Κλεομένους, οι Ηλείοι ως σύμμαχοι των Σπαρτιατών νικούν τους Αχαιούς, που πολεμούσαν υπό τις διαταγές του Αράτου, στο όρος Λύκαιο, το 227 π.χ. και ανακτούν τη Λασιώνα και την Ψωφίδα. Στον πόλεμο (220-217 π.χ.) που έγινε ανάμεσα στους Αιτωλούς, Ηλείους και Λακεδαιμονίους από τη μία πλευρά και στους Αχαιούς και τους συμμάχους τους Μακεδόνες και Θεσσαλούς από την άλλη, η Ηλεία υπέστη καταστροφές. Οι Ηλείοι μεταπηδούν το 224 π.χ. στο πλευρό των Αχαιών και όταν οι Αιτωλοί στρέφονται κατά των Αχαιών, οι Ηλείοι πολεμούν και πάλι στο πλευρό των πρώτων κατά της Αχαΐας. Τα πράγματα αλλάζουν όταν επεμβαίνει ο Φίλιππος ο Ε της Μακεδονίας. Πολεμά στο πλευρό των Αχαιών, καταλεηλατεί την Ηλεία και κυριεύει το οχυρό των Θαλαμών. Σε επόμενη εισβολή του το 218 π.χ. ανακτά το Τείχος των Δυμαίων - το οποίο βρισκόταν στην κατοχή Ηλείων και Αιτωλών από το 219 π.χ. Το επόμενο έτος κυλά με αμοιβαίες καταστροφές και λεηλασίες ανάμεσα σε Ηλείους και Αχαιούς. Τελικά, το 217 π.χ. συνθηκολογούν, μέχρι το 212 π.χ., όταν οι Ηλείοι συμμαχούν με τους Ρωμαίους κατά των Αχαιών και των Μακεδόνων, εμποδίζοντας τον Φίλιππο να μεταβεί στην Ιταλία, σε βοήθεια του Αννίβα κατά των Ρωμαίων. Ηλείοι, Αιτωλοί και Ρωμαίοι καταλαμβάνουν τη Δύμη. Ο Φίλιππος την ανακτά το 209 π.χ., αλλά αναγκάζεται να αναχωρήσει για τη Μακεδονία, γιατί κατέφτασε ο Ρωμαίος Σουλπίκιος με ισχυρές δυνάμεις στην περιοχή, ενώ παράλληλα αντιμετώπιζε προβλήματα με Ιλλυριούς εισβολείς στην χώρα του. Η περίοδος αυτή λήγει με σύναψη ειρήνης ανάμεσα στους αντιπάλους. Κατά το Μακεδονικό πόλεμο Αιτωλοί και Ηλείοι προσχωρούν στο στρατόπεδο των Ρωμαίων, και παραμένουν σ αυτό ακόμη κι όταν οι Ρωμαίοι παραχωρούν στους Αχαιούς εδάφη τα οποία εποφθαλμιούσαν οι Ηλείοι, μέχρι την εμφάνιση στο προσκήνιο του Αντίοχου, βασιλιά της Συρίας. Όταν ο τελευταίος βρέθηκε αντιμέτωπος με τους Ρωμαίους, τότε οι Ηλείοι τάσσονται στο πλευρό του. Ο Αντίοχος υφίσταται μεγάλη καταστροφή στις Θερμοπύλες το 191 π.χ. Με την ήττα του αλλάζει και ο συσχετισμός των δυνάμεων για ολόκληρη την ελληνική επικράτεια. Οι Ηλείοι πια δεν έχουν άλλη επιλογή από το να ενταχθούν στην Αχαϊκή Συμπολιτεία. Αυτό σημαίνει ότι Ηλεία χάνει την πολιτική της αυτονομία, αφού πλέον τα μέλη της συμπολιτείας έχουν κοινό στρατό και νόμισμα, και η τύχη της τώρα εξαρτάται από τις γενικότερες εξελίξεις στον ελληνικό χώρο.

1.13.4 Ρωμαϊκά χρόνια Στα χρόνια που ακολουθούν, η Ηλεία δεν υποφέρει από τον ρωμαϊκό επεκτατισμό, αφού δεν παίρνει ενεργό μέρος στους αγώνες κατά των Ρωμαίων. Οι λιγοστοί υπερασπιστές της Ελλάδας κατατροπώνονται στον Ισθμό της Κορίνθου το 146 π.χ., από τον στρατηγό των Ρωμαίων Μόμμιο. Η Ηλεία τυγχάνει της εύνοιας του Ρωμαίου ύπατου, ο οποίος μετά τη νίκη του προσφέρει 21 επίχρυσες ασπίδες στην Ολυμπία και οι Ηλείοι στήνουν ανδριάντα του στο Ιερό, ως ένδειξη εκτίμησης για τις ευνοϊκές ρυθμίσεις που πέτυχε μετέπειτα για την περιοχή. Η Ηλεία ανακτά την Τριφυλία και μετέπειτα αποτελεί μαζί μ αυτή τμήμα της Provincia Macedonia. Ουσιαστικά οι Ηλείοι έμειναν ελεύθεροι να διατηρήσουν την εσωτερική τους διοίκηση, όπως και πριν και να κόβουν το ίδιο νόμισμα μόνο που στη μία πλευρά έπρεπε να φέρει την προτομή του εκάστοτε Ρωμαίου αυτοκράτορα ή άλλα σύμβολα της Ρώμης. Οι θησαυροί του Ιερού της Ολυμπίας αρπάσσονται μαζί μ αυτούς των Δελφών και της Επιδαύρου από τον Σύλλα το 87 π.χ., στην προσπάθεια για την εξασφάλιση των απαιτούμενων πόρων για τον πόλεμο κατά του βασιλιά του Πόντου Μιθριδάτη. Εν τούτοις, μετά την ήττα του Μιθριδάτη, ο Σύλλας παραχωρεί μέρος της χώρας των Θηβαίων στο Ιερό ως αποζημίωση. Αργότερα, πολεμούν κατά του Καίσαρα, στο πλευρό του Πομπηίου. Ο Πομπήιος χάνει τον αγώνα και τότε οι Ηλείοι στρέφονται προς τον Καίσαρα. Η Ηλεία υποφέρει στα χρόνια που ακολουθούν από τη μανία του Μάρκου Αντώνιου, για όσον καιρό βρέθηκε υπό την κυριαρχία του, καθώς και από καταστρεπτικούς σεισμούς. Τα πράγματα μεταστρέφονται για την Ηλεία κατά τον 2 ο αι. μ.χ., κυρίως λόγω της ύπαρξης του Ιερού της Αρχαίας Ολυμπίας, η οποία γίνεται αποδέκτης πλούτου από τις πλούσιες προσφορές. Οι ίδιοι οι κατακτητές ευνοούν το Ιερό, το οποίο ανθίζει και καθιερώνει τη λατρεία των ρωμαίων αυτοκρατόρων στο χώρο του. Τον 3 ο αι. μ. Χ. λοιμός θερίζει την χώρα. Παράλληλα, Γότθοι και Έρουλοι εισβάλλουν στον Ελληνικό χώρο και τον καταλεηλατούν. Η ειρήνη αποκαθίσταται όταν ο ρωμαίος αυτοκράτορας Κλαύδιος νικά τους Γότθους το 270 μ.χ. Η Ηλεία υπάγεται διοικητικά στην Provincia Achaia και διοικείται αρχικά από το Γαλέριο και μετά από το Λικίνιο, μέχρι το 324 μ.χ., που αναλαμβάνει ο Μεγάλος Κωνσταντίνος. Στα χρόνια του Μεγάλου Κωνσταντίνου η Provincia Achaia υπάγεται άμεσα στη διοίκηση της Μακεδονίας. Η Ολυμπία γίνεται ένα από τα κέντρα αντίστασης στη νέα θρησκεία, το Χριστιανισμό. Το Ιερό πέφτει στη δυσμένεια του Κωνσταντίνου του Β.

Στα χρόνια του Ιουλιανού, το Ιερό γνωρίζει την τελευταία περίοδο ακμής. Απαλλάσσεται από τη φορολογία και γίνεται προσπάθεια αναβίωσης των αρχαίων θρησκευτικών κέντρων. Το τελειωτικό χτύπημα δέχεται η Ολυμπία επί Θεοδοσίου του Α, το 393 μ.χ., όταν βγάζει διάταγμα, με το οποίο απαγορεύεται οριστικά η διεξαγωγή των Ολυμπιακών Αγώνων. Με το ίδιο διάταγμα απαγορεύτηκε η είσοδος στους αρχαίους ναούς, οι θυσίες και τελετές προς τους αρχαίους θεούς. Τότε μεταφέρεται και το περίφημο χρυσελεφάντινο άγαλμα του Δία, έργο του Φειδία, στην Κωνσταντινούπολη. 1.13.5 Μεσαιωνική Ιστορία (Βυζαντινή - Φράγκικη Κυριαρχία) Το 395 μ.χ., ο Αλάριχος, βασιλιάς των Βησιγότθων, λεηλατεί την Ηλεία. Δύο χρόνια μετά, το 397 μ.χ., ο Στιλίχων τους κατατροπώνει στο οροπέδιο της Φολόης. Όμως η Ηλεία έχει ήδη υποστεί τεράστιες ζημίες, έχει εξαθλιωθεί ο πληθυσμός της, γεγονός που αναγκάζει ήδη τον Θεοδόσιο τον Β να την απαλλάξει από την καταβολή του μεγαλύτερου μέρους των φόρων προς το κράτος. Με νέο διάταγμα το Νοέμβριο του 426 μ.χ. ο αυτοκράτορας επιβάλλει το οριστικό κλείσιμο όσων αρχαίων ναών ήταν ακόμη σε λειτουργία. Νέες λεηλασίες ταλανίζουν την Ηλεία, όταν οι Βάνδαλοι φτάνουν στις ακτές της, το 467 μ.χ. Τα τελειωτικά χτυπήματα υφίσταται η περιοχή το 522 και το 551 μ.χ., όταν καταστροφικοί σεισμοί τη συγκλονίζουν, καταστρέφοντας όσα οικοδομήματα είχαν απομείνει από τις απανωτές λεηλασίες. Τότε καταρρέει και ο Ναός του Δία στην Ολυμπία. Στα χρόνια του αυτοκράτορα Ηρακλείου (610-641 μ.x.), η Πελοπόννησος αποτελεί ξεχωριστό «θέμα», με πρωτεύουσα την Κόρινθο και?διοικητή τον «Δούκα». Κατά την περίοδο αυτή μετακινείται σλαβικός πληθυσμός, ο οποίος εγκαθίσταται μόνιμα στην περιοχή, πληρώνει φόρο στο βυζαντινό κράτος, εκχριστιανίζεται και τελικά αφομοιώνεται από τους ντόπιους. Στα βυζαντινά χρόνια, η Ηλεία δεν έχει να επιδείξει ιδιαίτερη ανάπτυξη, επειδή το κέντρο και η δραστηριότητα του ελληνικού έθνους μεταφέρθηκε στην Κωνσταντινούπολη. Από τον 8 ο αι. αυξάνεται η μεταξουργία στην περιοχή. Το 1204 μ.χ. Γάλλοι και Βενετοί τυχοδιώκτες, φέροντας τον τίτλο του Σταυροφόρου, προς ελευθέρωση δήθεν των Αγίων Τόπων από τους Τούρκους, με την τέταρτη σταυροφορία κυριεύουν την Κωνσταντινούπολη και το μεγαλύτερο μέρος της χώρας. Ο Γάλλος Γοδεφρείδος Βιλεαρδουϊνος Α, ο οποίος αποβιβάσθηκε στη Μεθώνη, αρχικά με την βοήθεια του Έλληνα Ιωάννη Καντακουζηνού κι αργότερα με τον ακόλουθο του Βονιφατίου Γουλιέλμο Σαμπλίτη, κατακτούν την Πελοπόννησο, χωρίς ουσιαστική αντίσταση. Οι Φράγκοι καταργούν τους ορθόδοξους επισκόπους και ιδρύουν εκκλησιαστικές περιφέρειες, στις οποίες τοποθετούν καθολικούς επισκόπους. Τα εκκλησιαστικά κτήματα

δημεύονται και δίδονται σε Λατίνους κληρικούς ή ιεραποστολικά τάγματα ως φέουδα. Η Ανδραβίδα γίνεται πρωτεύουσα του νέου πριγκιπάτου του Μορέως. Με το θάνατο του Γοδεφρείδου Βιλεαρδουίνου Α, τον διαδέχεται ο γιος του Γοδεφρείδος Βιλεαρδουϊνος Β, ο οποίος κτίζει το κάστρο Χλεμούτσι. Σ αυτό ιδρύθηκε και νομισματοκοπείο, το οποίο έκοβε τα φραγκικά τορνέζια (tournois). Το κάστρο γίνεται η έδρα του πρίγκιπα. Το 1245 το Γοδεφρείδο Β διαδέχεται ο αδελφός του Γουλιέλμος Β. Και οι τρεις κυβέρνησαν την περιοχή με σύνεση, γι αυτό και ήταν αγαπητοί στον πληθυσμό. Τα χρόνια που ακολούθησαν ήταν πολυτάραχα. Ο Μιχαήλ Καντακουζηνός και ο αδελφός του βυζαντινού αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Παλαιολόγου το 1263 πολιορκούν την Ανδραβίδα, αλλά τρέπονται σε φυγή. Το 1264 ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος επιστρέφει σε νέα επίθεση, κατά την οποία φονεύεται ο Μιχαήλ Καντακουζηνός. Την περίοδο αυτή ομολογείται βδελυρή συμμαχία ανάμεσα στους Φράγκους και τους μετέπειτα κατακτητές, τους Τούρκους μισθοφόρους του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου και οι Έλληνες κατατροπώθηκαν. Το 1315 ο Ισπανός Φερδινάνδος ο Αραγωνικός αποβιβάζεται στη Γλαρέντζα και μπαίνοντας στην πόλη τον προσκυνούν οι φοβισμένοι πολίτες. Κυριεύει το Ποντικόκαστρο (Beauvoir), την πεδιάδα της Ήλιδας και κόβει νόμισμα με το όνομά του. Το 1316 ο Φερδινάνδος συγκρούεται κοντά στη Μανωλάδα με το Λουδοβίκο το Βουργουνδικό, ο οποίος είχε έλθει σε συνεννόηση με τους Έλληνες του Μυστρά, που τον βοήθησαν. Ο Λουδοβίκος εγκαθίσταται στο πριγκιπάτο. Η Γλαρέντζα γίνεται το κομβικό σημείο εμπορίου με τη Δύση, όπως και το λιμάνι της Φειάς. 1.13.6 Τουρκοκρατία - Eνετοκρατία Το 1453, η άλωση της Κωνσταντινούπολης φέρνει τους Τούρκους στον ελληνικό χώρο. Η Ηλεία υφίσταται για τέσσερις περίπου αιώνες τον Τούρκο κατακτητή, με δύο μόνο διαλείμματα Ενετοκρατίας, από το 1463 έως το 1479 και από το 1685 έως το 1715. Φτώχεια, ανασφάλεια, λεηλασίες, παιδομάζωμα είναι όροι που χαρακτηρίζουν αυτήν τη μαύρη περίοδο. Διοικητικό κέντρο του βιλαετιού της Ηλείας είναι αρχικά η Γαστούνη. Το 1685 οι Ενετοί με αρχηγό το Μοροζίνι ανακαταλαμβάνουν το Μοριά. Ο Βενετός αρχιστράτηγος αναζητά εδάφη, που θα προσπόριζαν στην πατρίδα του οικονομικά οφέλη, από την αναβίωση του παλαιού αποικιακού της κράτους. Οι συνθήκες δεν αλλάζουν ιδιαίτερα για τον πληθυσμό, ο οποίος εξακολουθεί να καταπιέζεται. Το 1715 η Ενετοκρατία καταλύεται ξανά από τους Τούρκους και αυτή τη φορά οι κατακτητές είναι λίγο πιο ελαστικοί απέναντι στον ντόπιο πληθυσμό, επιτρέποντας μεγαλύτερη δραστηριότητα στο εμπόριο, τη βιοτεχνία και την εκμετάλλευση της γης.

Κατά την περίοδο αυτή εγκαθίστανται στη Γαστούνη ως αρχηγοί οι Ottomans, τουρκική πλούσια οικογένεια, με διασύνδεση τον ίδιο το Σουλτάνο. Προωθούν το εμπόριο και συνάπτουν φιλικές σχέσεις με τους Τουρκαλβανούς του Λάλα, οι οποίοι εντέλει λυμαίνονται τις περιουσίες των ντόπιων με την αποχώρηση των Ottomans για την Πόλη. Το 1768 η αυτοκράτειρα Αικατερίνη Β, ούσα σε εμπόλεμη κατάσταση με την Τουρκία, υπόσχεται βοήθεια στους Έλληνες, σε πιθανή εξέγερσή τους κατά των Τούρκων, προσπαθώντας να εξεγείρει τους υπόδουλους χριστιανικούς λαούς της Βαλκανικής, των οποίων εμφανιζόταν ως προστάτιδα, δίνοντας στον πόλεμο μορφή σταυροφορίας της Ορθοδοξίας κατά του Μουσουλμανισμού. Συνέπεια αυτής της πολιτικής ήταν η αποστολή το 1770, των αδελφών Ορλώφ με ρωσικό στόλο στη Μάνη, για να ξεκινήσουν την επανάσταση. Ο ντόπιος πληθυσμός ξεσηκώνεται, το ίδιο και η Ηλεία και η Αχαΐα. Επαναστάτες αποβιβάζονται στην Κυλλήνη και φτάνουν μέχρι την Γαστούνη. Εκεί κατασφάζονται από στίφη Αλβανών. Η ρωσική ηγεσία κατανοεί τη ματαιότητα του εγχειρήματος και οι Ορλώφ αναχωρούν για την Ρωσία αφήνοντας τον πληθυσμό στη μήνη Τούρκων και Αλβανών, οι οποίοι βάφουν τον Μοριά στο αίμα. Αληθινή μάστιγα για την Ελλάδα υπήρξαν οι Αλβανοί, τους οποίους είχε κυρίως χρησιμοποιήσει η Πύλη για την καταστολή της επανάστασης. Οι μεγαλύτερες καταστροφές έγιναν στην Πελοπόννησο, όπου, όπως μας πληροφορούν ξένοι περιηγητές, μπορούσε να δει κανείς σε μεγάλη έκταση ερείπια, κατάσταση που οδήγησε και σε δημογραφική μεταβολή, αφού σημειώθηκαν ομαδικές μετακινήσεις κατοίκων σε ασφαλέστερες περιοχές. Το 1790 επιδημία πανούκλας ενσκήπτει στην περιοχή, ολοκληρώνοντας τον αφανισμό και την εξαθλίωση. Μετά τα Ορλωφικά, ακολουθεί περίοδος ανασυγκρότησης για τους Έλληνες. Ιδρύεται η Φιλική Εταιρεία, στην οποία μετέχουν σπουδαίοι Ηλείοι άνδρες, όπως ο Παναγιώτης Αναγνωστόπουλος από την Ανδρίτσαινα, ο Γεώργιος Σισίνης από την Γαστούνη και ο Χαράλαμπος Βιλαέτης από τον Πύργο. Η Φιλική Εταιρεία ήταν μία από τις πολλές μυστικές επαναστατικές οργανώσεις που παρουσιάστηκαν σε ολόκληρη τη νότια και ανατολική Ευρώπη κατά το πρώτο τέταρτο του 19 ου αι. Στόχος της : η απελευθέρωση της πατρίδας. Η φήμη του ξεσηκωμού διαρρέει και ο Χουρσίτ Καϊμακάμης διατάσσει από την Τρίπολη να μαζευτούν εκεί όλοι οι πρόκριτοι με το πρόσχημα της σύσκεψης, με απώτερο σκοπό την ομηρία τους. Όσοι πήγαν εντέλει φυλακίστηκαν. Το γεγονός αυτό επισπεύδει την έναρξη της επανάστασης. Η επαναστατική σημαία υψώνεται από τον Σισίνη στη Γαστούνη και τον Βιλαέτη στον Πύργο. Οι Τούρκοι κλείνονται στο Χλεμούτσι κι εκεί σπεύδουν σε βοήθειά τους οι φοβεροί Τουρκαλβανοί από το Λάλα. Στη θέα τους οι άπειροι τότε αγωνιστές σκορπούν και οι Λαλαίοι Τούρκοι λεηλατούν την περιοχή του κάμπου και τον Πύργο.

Ο ίδιος ο Χαράλαμπος Βιλαέτης προσπαθώντας να αντιμετωπίσει τους θηριώδεις Λαλαίους Τούρκους στον τόπο τους, πέφτει ηρωικά στο χωριό Σμίλα, τον Μάιο του 1821. Ελληνικές δυνάμεις συνασπίζονται γύρω από το Λάλα και παρ ότι υπερέχουν αριθμητικά έναντι των πολιορκούμενων, οι τελευταίοι απορρίπτουν κάθε πρόταση παράδοσης των όπλων. Μετά από σκληρές μάχες οι Τούρκοι εγκαταλείπουν το Λάλα, καίγοντας όσα δεν μπορούσαν να μεταφέρουν. Οι Ηλείοι απαλλάσσονται έτσι από την τουρκική παρουσία, χωρίς όμως να εφησυχάζουν, σπεύδοντας σε βοήθεια των συναγωνιστών τους στη Ρούμελη και το Μοριά, όποτε αυτοί το χρειάστηκαν. Έτσι, ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης, μετά την άλωση της Τριπολιτσάς, βάζει ως στόχο την κατάληψη του κάστρου των Πατρών, δείχνοντας εξαιρετική ανδρεία στην πολιορκία του τον Μάρτιο του 1822. Βοήθεια προσέφεραν οι Ηλείοι και στην πολιορκία του Μεσολογγίου, καταφθάνοντας σε βοήθεια των πολιορκουμένων μαζί με άλλους Μοραΐτες. Κατά την διάρκεια της πολιορκίας των Πατρών, οι Τούρκοι, λόγω χαλαρότητας των πολιορκητών, βγαίνουν σε συχνές επιδρομές εκτός του κάστρου, προς τη Μανωλάδα και τα Λεχαινά. Σώμα Σουλιωτών με αρχηγό τον Κώστα Μπότσαρη έρχεται σε βοήθεια των ντόπιων, απωθώντας τους Τούρκους. Αργότερα, οι Τούρκοι της Πάτρας κάνουν δύο ακόμη επιδρομές σε Ανδραβίδα και Γαστούνη. Το 1823, πριν καλά καλά εδραιωθεί η επανάσταση, ξεσπά εμφύλιος σπαραγμός ανάμεσα στις τάξεις των στρατιωτικών και των πολιτικών, με σκοπό τον έλεγχο της εξουσίας. Έτσι εξασθενημένη βρίσκει την Ελλάδα ο Ιμπραήμ, ο οποίος ανενόχλητος αποβιβάζεται με τον Αιγυπτιακό στόλο στη Μεθώνη και προχωρά για το Μεσολόγγι. Μπροστά στην κατακραυγή η κυβέρνηση αποφυλακίζει τον Κολοκοτρώνη. Το Νοέμβριο του 1825 οι Αιγύπτιοι λεηλατούν τον Πύργο και προελαύνοντας φτάνουν στην Αμαλιάδα και τη Γαστούνη. Οι Τουρκοαιγύπτιοι μπαίνουν στη Γαστούνη και ο ντόπιος πληθυσμός καταφεύγει στο Χλεμούτσι. Αμέσως μετά, σε μάχη στο Βαρθολομιό, αποδεκατίζονται οι τάξεις των Ελλήνων. Ο Ιμπραήμ φεύγοντας για το Μεσολόγγι αφήνει πίσω του τον Χουσεΐν Μπέη, με ισχυρή δύναμη. Αυτός συναντά αντίσταση από τους Έλληνες, στα δύο μοναστήρια, της Σκαφιδιάς και του Φραγκαπηδήματος. Μετά την πτώση του Μεσολογγίου, ο Ιμπραήμ επιστρέφει στην Ηλεία σφάζοντας και λεηλατώντας. Πολιορκεί το Χλεμούτσι και από τη δίψα οι Έλληνες πωλούνται σε σκλαβοπάζαρο. Στο μεταξύ όμως επεμβαίνουν οι Μεγάλες Δυνάμεις και καταστρέφουν ολοκληρωτικά τον τουρκοαιγυπτιακό στόλο στη ναυμαχία του Ναβαρίνου (Οκτώβριος 1827). Η ώρα της ελευθερίας είχε σημάνει.