Κλήρος - Εκκλησία Έµβληµα του Οικουµενικού Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως Ο Κληρός ήταν µία από τις παραδοσιακές άρχουσες κοινωνικές κατηγορίες (µαζί µε τους Πρόκριτους και τους Αρµατολούς) των ελλήνων/χριστιανών υπηκόων του σουλτάνου. Όταν στις 29 Μαΐου 1453 οι δυνάµεις του Μεχµέτ ΙΙ (Μωάµεθ του Πορθητή) εισήλθαν στην Κωνσταντινούπολη, ο τελευταίος έδειξε εξαρχής ότι δεν θα εγκατέλειπε την πόλη στη µανία των στρατιωτών του και δεν θα επέτρεπε την καταστροφή των διαφόρων κτισµάτων και των αρχιτεκτονικών θησαυρών της. Η πόλη ανακηρύχθηκε, επίσηµα αυτοκρατορική πρωτεύουσα και εξωραΐστηκε µε µεγάλο αριθµό δηµοσίων κτιρίων. Περαιτέρω, ο πληθυσµός της που είχε µειωθεί δραµατικά, τόσο εξαιτίας των µεγάλων απωλειών στη διάρκεια της πολιορκίας και των σφαγών που ακολούθησαν τις αµέσως επόµενες ήµέρες όσο και λόγω της εγκατάλειψης της από µεγάλο
αριθµό κατοίκων, που φοβισµένοι κατέφυγαν σε ασφαλέστερα µέρη, αυξήθηκε µε µία πολιτική µετοικήσεων Μουσουλµάνων από την Ανατολία και Χριστιανών που εγκαταστάθηκαν εκεί αφού έλαβαν σουλτανικές διαβεβαιώσεις για την ασφαλή επιστροφή τους. Σηµαντικό ρόλο στην επιστροφή αυτή έπαιξε, βέβαια, και ή απόφαση του σουλτάνου να ορίσει την πόλη ως έδρα του ορθόδοξου πατριάρχη. Ο πατριαρχικός θρόνος ήταν κενός από το 1451, όταν ο 'ενωτικός' πατριάρχης Γρήγορος Γ αναγκάστηκε να εγκαταλείψει την πόλη λόγω των αντιδράσεων των Ανθενωτικών που αποτελούσαν τη µεγάλη πλειοψηφία του κλήρου και του λαού. Έτσι, όταν άρχισε ή πολιορκία της πρωτεύουσας ο ανώτερος εκκλησιαστικός άρχοντας ήταν ο παπικός λεγάτος καρδινάλιος Ισίδωρος ο οποίος συµµετείχε και στην άµυνα της πόλης. Μετά την άλωση της πόλης, µάλιστα, διατήρησε, µέχρι το θάνατο του, τον -τιµητικό µόνον-τίτλο του πατριάρχη της Κωνσταντινουπόλεως που του απονεµήθηκε από τον πάπα. Ο Ισίδωρος, Έλληνας από την Πελοπόννησο, υπήρξε µία σηµαντική προσωπικότητα του καιρού του, οπαδός της ένωσης των δυο Εκκλησιών και από εκείνους που πίστευαν ότι ή σωτηρία της Ανατολικής Ρωµαϊκής Αυτοκρατορίας θα ήταν δυνατή µόνο µε την υποστήριξη τη ς δυτικής Χριστιανοσύνης. Ο Μεχµέτ ΙΙ είχε αντιληφθεί πλήρως τον κίνδυνο που, αργά ή γρήγορα, θα έπρεπε να αντιµετωπίσει, εάν άφηνε τους χριστιανούς υπηκόους του κάτω από την πνευµατική επιρροή του πάπα της Ρώµης. Έτσι, όλες οι κινήσεις του, στο θέµα αυτό, στόχευαν στην πλήρη ρήξη των σχέσεων ανάµεσα στους δυο κλάδους του χριστιανισµού. Εξαρχής υποστήριξε και προώθησε την ανθενωτική τάση της Ανατολικής Εκκλησίας, εκείνη της οποίας τα αντιδυτικά αισθήµατα εµπεριέχονταν στην περίφηµη φράση του µεγάλου δούκα Λουκά Νοταρά: "Κάλλιο σαρίκι τούρκικο παρά τιάρα παπική." Ένα χρόνο αργότερα, και συγκεκριµένα τον Ιανουάριο του 1454, µε εντολή του σουλτάνου συγκλήθηκε επισκοπική Σύνοδος ή οποία εξέλεξε τον πρώτο, µετά την άλωση, πατριάρχη, τον Γεώργιο Γεννάδιο Σχολάριο. Η επιλογή του συγκεκραµένου προσώπου, ηγετικής φυσιογνωµίας του ανθενωτικού κινήµατος και διαπρύσιου κήρυκα της ανοικτής συνεργασίας µε τους Οθωµανούς, υπαγορεύτηκε από τη διάθεση του σουλτάνου να αποφύγει οποιαδήποτε επαφή της Ορθόδοξης Εκκλησίας µε την Καθολική, επαφή που θα µπορούσε να οδηγήσει σε συνεννοήσεις και συµµαχίες µε τη Δύση, µε ανεπιθύµητες για τους Οθωµανούς συνέπειες. Ο σουλτάνος µε αυτοκρατορικό διάταγµα κατοχύρωσε τα προϋπάρχοντα διοικητικά και οικονοµικά προνόµια της Εκκλησίας και αναβάθµισε τον προκαθήµενο της πατριάρχη της Κωνσταντινούπολης προσθέτοντας στην πνευµατική πρωτοκαθεδρία του και τα αξιώµατα και τις εξουσίες του επικεφαλής των ορθοδόξων χριστιανών της αυτοκρατορίας (Millet-başi και Rum-vekili) και το Οικουµενικό Πατριαρχείο έγινε η µοναδική πνευµατική πολιτική και διοικητική αρχή όλων των Οθωµανών Ορθοδόξων Χριστιανών. Οι αρµοδιότητες και τα προνόµια του κλήρου, καθώς και το status των Ορθοδόξων, τα οποία κατοχυρώθηκαν, στην πορεία, µε µία σειρά από σουλτανικά βεράτια µπορούν να συνοψισθούν ως εξής: Α] Η ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης ήταν σεβαστή και κανείς δεν µπορούσε να εξισλαµιστεί χωρίς τη θέλήσή του, ενώ οι συγγενείς του και ο ορθόδοξος κλήρος είχαν το δικαίωµα να τον πείσουν να µην το πράξει.
Βεβαίως αυτή η διάταξη καταστρατηγήθηκε επανειληµµένα, παρόλα αυτά όµως η ύπαρξη της προστάτευσε χιλιάδες Χριστιανούς από βίαιους εξισλαµισµούς. Β] Το οθωµανικό κράτος δεν εµπόδιζε την άσκηση τής λατρείας και οι χριστιανοί µπορούσαν να ιερουργούν ελευθέρως και να έχουν τα ιερά βιβλία και τα λατρευτικά τους σύµβολα. Γ]Η Εκκλησία διοικούταν από µόνη της χωρίς παρεµβάσεις της Πύλης στο βαθµό που ήταν συνεπής στις φορολογικές της υποχρεώσεις και νοµιµόφρων απέναντι στη σουλτανική εξουσία. Ο πατριάρχης και τα συνοδικά όργανα είχαν την εποπτεία των εκκλησιών και των µοναστηριών, διόριζαν τους ιερείς και είχαν το δικαίωµα επιβολής ποινής σε αυτούς, ενώ ή οθωµανική κυβέρνηση, τυπικά, δεν µπορούσε να καθαιρέσει, να συλλάβει ή να εκτοπίσει κληρικούς χωρίς την αποδοχή του Πατριαρχείου. Δ] Η περιουσία των εκκλησιών, των µοναστηριών και των ευαγών θρησκευτικών ιδρυµάτων ανήκαν στον πατριάρχη και τους επισκόπους, που ήταν και οι διαχειριστές της. Ε] Ο ορθόδοξος κλήρος είχε το δικαίωµα να επικυρώνει γάµους, διαζύγια, και σειρά αρµοδιοτήτων επί θεµάτων οικογενειακού και κληρονοµικού δικαίου Τέλος οι Χριστιανοί δικάζονταν από ιεροδικεία, σύµφωνα µε το Ρωµαϊκό και το Βυζαντινό Δίκαιο. Έτσι, στα πλαίσια του συστήµατος των Θρησκευτικών Κοινοτήτων (Millet) στις οποίες ήταν κατανεµηµένοι οι υπήκοοι της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας, µπόρεσε να αναπτυχθεί και να ακµάσει το ορθόδοξο γένος, ένα σώµα το οποίο σφυρηλάτησε τη συνοχή του δια της ελληνικής γλώσσας, της επίσηµης εκκλησιαστικής γλώσσας και της υπερέχουσας ελληνόφωνης και ελληνικής εκπαίδευσης που είχε διεισδύσει στους ορθόδοξους πληθυσµούς. Και αυτή ακριβώς η ιδεολογική και πνευµατική συνοχή ενίσχυσε ακόµη περισσότερο τη διοικητική και πολιτική εξουσία του πατριαρχείου Καθόλη τη διάρκεια της οθωµανικής περιόδου, η Εκκλησία εναντιώθηκε -ή στην καλύτερη περίπτωση αδιαφόρησε- για τα κατά καιρούς τοπικά κινήµατα και τις εξεγέρσεις των Χριστιανών εναντίον της "από Θεού εκπορευοµένης" οθωµανικής εξουσίας. Το Πατριαρχείο αντιµετώπισε και χαρακτήρισε όλα ανεξαιρέτως τα κινήµατα των Ελλήνων-Χριστιανών στασιαστικές ενέργειες κατά της νόµιµης σουλτανικής εξουσίας και εξαπέλυσε εναντίον των εξεγερµένων τα φοβερά της 'επιτίµια' -δηλαδή ποινές εξω-εκκλησιασµού και αφορισµού. Με αφορισµό, λοιπόν, αποκηρύχθηκαν µεταξύ άλλων: Α] Ο Διονύσιος Τρίκκης ο αποκληθείς και Σκυλόσοφος, και όλοι όσοι εξεγέρθηκαν µαζί του το 1611. Αυτό, βέβαια, δεν εµπόδισε αργότερα, µετά την ίδρυση του ελληνικού κράτους, την Εκκλησία να αποκαταστήσει το Διονύσιο και να επικαλείται τη δράση του για να ενισχύσει τους ισχυρισµούς της για αντι-οθωµανική στάση της στη διάρκεια της συγκεκριµένης περιόδου. Β] Όσοι είχαν συµµετάσχει στο κίνηµα των Ορλωφικών και µαζί τους και ο πρώην οικουµενικός πατριάρχης Σεραφείµ, για τον οποίο υπήρχαν υποψίες ανάµειξης. Ο δε εν ενεργεία τότε πατριάρχης Θεοδόσιος λάβρος καλούσε το λαό να παραµείνει πιστός και ήσυχος κάτω από τη σουλτανική εξουσία. Γ] Οι εξεγερµένοι το 1807 και ο ηγέτης του κινήµατος Νικοτσάρας,
εναντίον των οποίων οι εκκλησιαστικές αρχές εκτόξευσαν "κατά της κεφαλής των τους κεραυνούς του αναθέµατος." Δ] Οι αναµεµιγµένοι στην εξέγερση του 1808 και ο αρχηγός τους Παπα- Θύµιος Βλαχάβας, στην καταστολή της οποίας η Υψηλή Πύλη "είχε ένθερµο συνεργό και τη Μεγάλη Εκκλησία, για να επαναφέρει [τους εξεγερµένους] στο προηγούµενο καθεστώς υποταγής." Ε] Οι επαναστατηµένοι εναντίον του Αλή Πασά Τεπελενλή, Σουλιώτες αφορίζονται από τον επίσκοπο Ιερόθεο Ιωαννίνων "επειδή είναι κακούργοι και άπιστοι στο δοβλέτι», καθώς και όσοι τους βοηθήσουν: "όποιος δέχεται τέτοιους κακούργους [...] θα αφανίζεται από προσώπου γης.." Η ίδια στάση διατηρήθηκε, αναλλοίωτη, και απέναντι στην Ελληνική Επανάσταση του 1821. Στη συγκεκριµένη περίπτωση, µάλιστα, η Εκκλησία είχε περισσότερους από τους συνήθεις λόγους για να εναντιωθεί και να αφορίσει την εξέγερση. Αντίθετα από την ανυποψίαστη Υψηλή Πύλη, η οποία δεν µπόρεσε να αντιληφθεί τη διαφορά της εξέγερσης του 1821 από προηγούµενες δεν µπόρεσε δηλαδή να διακρίνει ότι η τελευταία εξέγερση δεν ήταν απλώς µία ανταρσία δυσαρεστηµένων ραγιάδων ή τοπικών αξιωµατούχων, όπως πολυάριθµες άλλες που λάµβαναν χώρα συνεχώς και παντού εντός της σουλτανικής επικράτειας είτε από Χριστιανούς είτε απο Μουσουλµάνους),. Η εθνική διάσταση της εξέγερσης ήταν κάτι έξω από τη σκέψη και το γνωστικό πεδίο των ιθυνόντων Οθωµανών. Η Ορθόδοξη Εκκλησία, όµως γνώριζε ότι ο κινητήριος ιδεολογικός µοχλός των ξεσηκωµένων Ελλήνων ήταν οι φιλελεύθερες περί έθνους δυτικές ιδέες που προωθήθηκαν στις βαλκανικές οθωµανικές επαρχίες µέσω του πνευµατικού κινήµατος του Νεοελληνικού Διαφωτισµού. Η Ορθόδοξη Εκκλησία βρισκόταν σε σύγκρουση µε τη Δύση και τα πνευµατικά της προϊόντα η πολύ πριν εκδηλωθεί η ελληνική εξέγερση. Ωστόσο, η 'δυτικοφοβία' της, η οποία ορισµένες φορές προσλάµβανε µεταφυσικές διαστάσεις, βασίστηκε στη συγκεκριµένη περίπτωση σε πραγµατικά δεδοµένα. Η προοπτική δηµιουργίας εθνικού ελληνικού κράτους βασισµένου στα ιδεολογικά και πολιτικά προϊόντα της Δύσης (Διαφωτισµός, Γαλλική Επανάσταση), ήταν κάτι που την τρόµαζε και την ωθούσε να πάρει αρνητική στάση, αφού γνώριζε ότι κάτι τέτοιο θα σήµαινε κατάργηση της πολιτικής της ηγεµονίας και αµφισβήτηση της πνευµατικής της πρωτοκαθεδρίας εντός των ορίων της επικράτειας του νέου κράτους. Η Εκκλησία, συνειδητά, και σύµφωνα µε το συµφέρον της στάθηκε πάντοτε αντίθετη στις εξεγέρσεις που αµφισβητούσαν την οθωµανική νοµιµότητα της οποίας αποτελούσε αναπόσπαστο µέρος. Ωστόσο, µεγάλος αριθµός χαµηλόβαθµων ιερωµένων αλλά και αρκετοί ιεράρχες από τις επαναστατηµένες περιοχές και ιδιαιτέρως από εκείνες στις οποίες επικράτησε η επανάσταση, συµµετείχαν ενεργά στα επαναστατικά πράγµατα. Η στάση τους αυτή πάντως διευκολύνθηκε, έως ένα βαθµό, και από τη διακοπή των σχέσεων και των επαφών των επισκοπών των εξεγερµένων περιοχών µε το Οικουµενικό Πατριαρχείο. Έτσι, ο τοπικός κλήρος µπόρεσε ευκολότερα να χειραφετηθεί από την επιρροή της Εκκλησίας της Κωνσταντινούπολης και να ευθυγραµµισθεί µε τη νέα ελληνική επαναστατική διοίκηση.
Βιβλιογραφία Συντάκτης G. Georgiadis-Arnakis, "The Greek Church of Constantinople and the Ottoman Empire", The Journal of Modern History, vol. 24, September 1952, 235-250. Halil Inalcik, "The Policy of Mehmed II Towards the Greek Population of Istanbul", Dumbarton Oaks Papers, No 23, 1969-1970. Παρασκευάς Κονόρτας, Οθωµανικές Θεωρήσεις για το Οικουµενικό Πατριαρχείο, 17ος-20ος αιώνας, [Αλεξάνδρεια], 1998 <ιδιαίτερα το 5ο κεφάλαιο>. Γιώργος Μακρής, "Εκκλησία και Επανάσταση 1821-1832", στο Στ. Παπαγεωργίου, Αφιέρωµα στον Αλέξανδρο Δεσποτόπουλο. Ανάλεκτα Νεότερης Ελληνικής Ιστορίας [Παπαζήσης], Αθήνα 1995. Στέφανος Παπαγεωργίου, Από το Γένος στο Έθνος..., [Παπαζήσης], Αθήνα, 2005, σσ. 41-49. Theodore H. Papadopoulos, Studies and Documents to the History of the Greek Church and People under Turkish Domination, Brussels 1952. Αλέξιος Σαββίδης, Δοκίµια Οθωµανικής Ιστορίας, [Παπαζήσης] Αθήνα 2004, σσ. 42-68. Στέφανος Παπαγεωργίου